Neerlandia. Jaargang 81

[p. 45]

Stadsvernieuwing brengt baksteenindustrie nieuwe bloei

Alle mensenwerk is getuigenis van mentaliteit en daardoor van de geest van de tijd. Dit is wellicht het duidelijkst waarneembaar in de stad, centrum van samenleving met een historisch bepaald eigen karakter. De verscheidenheid van karakter verleent de stad juist haar charme.

Nederlandse zowel als Belgische steden hebben te lijden gehad onder het oorlogsgeweld in de jaren 1940-1945. Na de oorlog is echter gebleken dat steden ook op vreedzame wijze kunnen worden verwoest. Geen enkele stad is aan een dergelijke manier van verwoesting onbeschadigd ontkomen.

De historische centra raakten in ver gaande mate ontvolkt naarmate de welvaartsexplosie nagenoeg eenieder in staat stelde een auto aan te schaffen en daarvoor parkeergelegenheid voor de deur op te eisen. Onweerstaanbaar gestimuleerd door de reclame ontstond massale vraag naar allerlei huishoudelijk comfort. Oude huizen werden door verval maar ook door het ontbreken van centrale verwarming en modern sanitair niet langer leefbaar geacht. De vraag naar modern wonen werd beantwoord door de fabriekmatige woningbouw. In weinige jaren ontstonden enorme, eentonige stadswijken: betonnen stapelkratten, slecht geïsoleerd en met de Franse slag opgetrokken uit dood materiaal en krimpend hout. Zelfs toen de ergste woningnood voorbij was bleken vele stadsbestuurders niets te hebben geleerd. Het massa - ghetto de Bijlmermeer te Amsterdam is daarvan het beschamend getuigenis. Maar ook tal van andere steden bewijzen in hun massale nieuwbouw de onmenselijkheid van het profijtbeginsel waardoor stadsbestuurders zich vaak met graagte hebben laten leiden.

Omkeer

En toen kwam de omkeer.

Het langzaam doorgedrongen besef dat het profijtbeginsel ten grondslag ligt aan het alle leven verpestend milieubederf leidde eindelijk de aandacht naar de toenemende onleefbaarheid van de stad en de daarmee gepaard gaande afbraak van samenleving. Steden kregen hun voetgangersreservaten in het oude centrum. Bulldozer-divisies werden uit de frontlinie van de kaalslag teruggetrokken. De burgerij kreeg inspraak in de vernieuwbouw van buurten en wijken. Het overgebleven oude woningbezit werd weer met respect bekeken. De incidenteel begonnen stichtingen voor stadsherstel groeiden uit tot een nationale renaissance-beweging. Deventer en Groningen, Delft en Nijmegen, Brugge en Leuven wekten alom bewondering - en navolging - om hun hartverwarmende pogingen de burger zich weer in zijn stad te laten thuisvoelen.

Bevorderaars van deze omkeer waren figuren van wereldnaam. Zij verhieven hun stem tegen de hand over hand toenemende ontmenselijking van de stad. In zijn boek: ‘Thesen zur Stadt der Zukunft’ schrijft Alexander Mitscherlich: ‘Onze steden met hun plagen zijn geen natuurrampen maar katastrofen van maatschappelijk onvermogen... Geen burgemeester, geen gemeenteraad, geen architect of stedebouwer, geen planoloog of technicus, hoe bekwaam ook, is in staat op het drijfzand van dit maatschappelijk onvermogen steden te bouwen die voor mens en maatschappij deugen. Alleen de gemeenschap zelf, alleen de burgers kunnen die toestand overwinnen doordat ze moedig besluiten als de ware bouwmeesters van hun steden de humane en sociale prioriteiten te bepalen volgens welke deze steden ontwikkeld en gebouwd worden. Het bepalen van de prioriteiten is de beslissende daad van de stedelijke vormgeving. Om die daad te kunnen stellen zijn burgers nodig als die waarvan Perikles zegt: ‘wanneer we ook verschillend bezig zijn zo is toch in de zaken van de stad niemand zonder oordeel’.

En de befaamde Rotterdamse stedebouwer prof. ir. J.B. Bakema schreef bij gelegenheid van een tentoonstelling in het Bouwcentrum te Rotterdam: ‘als onze huidige steden onder puin bedolven zouden worden zoals eens Pompeï wat zouden de archeologen dan denken als zij in het jaar 2000 de eindeloze herhalingen van gelijke wooneenheden onder het puin ontdekten? Zouden zij daarin de uitdrukking zien van een levendige democratie of van een slavenstaat?’

Herwaardering oude ambachten

De activiteiten van Monumentenzorg en van de stichtingen Stadsherstel stimuleren op hun beurt particulieren, winkeliers en directies van horecabedrijven om hun panden karakter te verlenen door het scheppen van sfeervolle interieurs. Dat zij daarin vaak bewonderenswaardig slagen is mede te danken aan de terugkeer naar het gebruik van de vaderlandse baksteen, het oudste industriële product in de Lage Landen. Hoe schrikbarend daarin de klad was gekomen kan niet snediger worden getypeerd dan zoals prof. ir. P.H. Tauber eens opmerkte in het tijdschrift ‘Baksteen’: ‘van de hoge eisen van vakbekwaamheid die

[p. 46]

Tot woonerf hervormd straatje in Delft.

Betonkolossen in de Bijlmer.

Renovaties in het oude centrum van Amsterdam.

de Gilden aan timmerlieden, metselaars, steenhouwers en smeden stelden is slechts de contributie aan de vakbond overgebleven’.

‘Vrij-metselaars’

Hoe sterk door dit alles de vraag naar baksteen is toegenomen blijkt uit het feit dat de angstig grote voorraden waar de Nederlandse baksteenfabrikanten in 1975 vrijwel geen raad mee wisten in 1976 werden opgeruimd. Bijzonder interessant is ook de snelle groei van de afzet aan doe-het-zetvers. Zij namen in 1976 vijf tot zes millioen bakstenen af. Ruim tweeduizend van deze ‘vrij-metselaars’ volgden dat jaar de metselcursussen van de Vereniging De Nederlandse Baksteenindustrie; 7000 mannen én vrouwen - bijna uitsluitend hoofdwerkers - hanteerden in 1976 met toewijding de troffel en werkten met intens genoegen aan de zelfbouw van schuurtjes, muurtjes, open haarden, bloembakken en zoal meer.

Sanering

De Vereniging De Nederlandse Baksteenindustrie is sedert 1968 bezig deze bedrijfstak uit eigen middelen te saneren door uitkoop van de minst rendabele bedrijven. De laatste jaren daalde daardoor het aantal baksteenfabrieken van 210 tot 110. Met die sanering was in zeven jaren tijds 20 millioen gulden gemoeid. Uit deze gang van zaken mag bepaald niet worden afgeleid dat enkele machtige fabrikanten de kleintjes opslokken. Om te beginnen zijn zwakke bedrijven meer gebaat bij uitkoop dan bij de ellende van een faillissement of tot wanhopig geknoei met prijzen. Verder zijn kleine bedrijven niet per se zwak; integendeel. Tal van kleine fabrieken leveren dank zij de klei-aarde in hun gebied een zeer speciale steen; fraaie handvorm in brons en rood. Zij zijn de specialisten onder de baksteenfabrikanten. Men zou hun bedrijven ‘steenboetieks’ kunnen noemen.

Dank zij de sanering in eigen kring en de daarop gevolgde revival van de baksteen kunnen niet alleen de fabrikanten maar ook de ruim 4400 werknemers van deze bedrijfstak weer ruimer ademhalen.

Nog belangrijker is echter dat onze oude steden mede door de toepassing van dit oud-vaderlandse natuurproduct weer kunnen winnen aan karakter en sfeer.

JAN A.W. KESSELS