Neerlandia. Jaargang 80

[p. 185]

De Sint-Pauluskerk te Antwerpen

Getuige van de verdeelde Nederlanden

Er zijn weinige kerken die in hun kunstschatten zo duidelijke sporen dragen van de verdeelde Nederlanden als de Sint-Pauluskerk aan de Veemarkt te Antwerpen, de voormalige kloosterkerk van de domin:kanen, die na het konkordaat tussen Rome en Napoleon (1805) als parochiekerk van het Antwerpse Schipperskwartier dienst doet.

Deze kerk vierde zopas het zevende eeuwfeest van haar wijding door Albertus Magnus. In 1276 vroegen de dominikanen te Antwerpen aan de aartsbisschop van Kamerijk hun nieuwe kerk te komen inzegenen. Aartsbisschop Ingelram gaf belet maar verleende aan om het even welke bisschop op doorreis langs de Schelde toelating om het in zijn plaats te doen. Die ‘toevallige passant’ was de beroemde dominikaan Albertus, bisschop van Regensburg. Het perkament met zijn wijdingsakte is het oudste nog in het kerkarchief bewaarde stuk. Bij de luisterrijke viering in september jl. droeg men het reliekschrijn van Sint-Albertus-de-Grote (sinds zijn dood te Keulen in het dominikanenklooster bewaard) door de straten van het oude Antwerpen, naar het Steen en over de Grote Markt.

Temmerman

De door Albertus gewijde eerste Sint-Pauluskerk, veel kleiner dan de huidige, bleef bestaan tot 1517. Het bouwen van de nieuwe kerk viel in de beroerde zestiende eeuw. Zij opende haar deuren in 1571, maar al in 1578 moesten de dominikanen de helft van het koor afstaan aan de Calvinisten.

Toen kort daarna de paters verbod kregen nog in de stad te verblijven gaf één pater, de Duinkerkenaar Antoon Temmerman daaraan geen gevolg en koos een schuiloord in de buurt van het klooster. Deze Temmerman werd begin 1582 voorgeleid onder beschuldiging een geheim niet te hebben verklapt uit de biecht die de Spanjaard Jauregui hem had gesproken korte tijd vooraleer die te Antwerpen een (mislukte) aanslag pleegde op Willem van Oranje. Na opsluiting in het Steen stierf Temmerman de marteldood op de Grote Markt. Een reliek van pater Temmerman berustte lange tijd in de Sint-Pauluskerk. Na de eerste wereldoorlog werd zij naar de nieuwe dominikanenkerk te Antwerpen (Provinciestraat) overgebracht, zodat in de Sint-Paulus niets meer herinnert aan deze bloedgetuige van de gehalveerde Nederlanden.

Heer Jan

Wél aan een andere, namelijk Jan van Keulen, de enige dominikaan onder de martelaars van Gorcum, die Temmerman tien jaar eerder in de dood was voorgegaan. Jan, pastoor van Hoornaer bij Gorcum, was de enige onder de op 9 juli 1572 terdoodgebrachte katolieke geestelijken van wie de geboorteplaats onbekend bleef. ‘Heer Jan’ staat gebeeldhouwd (door Pieter Verbruggen-de-oude) in de laatste biechtstoel achteraan links in de kerk. Dat dit beeld ‘Jan van Keulen’ voorstelt weet men nog maar pas, sinds zijn identifikatie door mw. Zajadacs-Hastenrath in haar standaardwerk ‘Das Beichtgestuhl der Antwerpener St.-Pauluskirche und der Barockbeichtstuhl in den südlichen Niederlanden’ (1970).

In geen andere kerk vormt het schilderkundig en beeldhouwwerk zo een weergaloos tematisch geheel als in de Antwerpse SintPaulus. Op het hoogkoor zijn alle gebeeldhouwde figuren dominikaanse heiligen, die samen de ‘acht zaligheden’ prediken. In de biechtstoelen zijn meestal dominikaanse mannen en vrouwen voorgesteld, van Albertus Magnus, over Roza van Lima tot ‘heer Jan’ de Gorcumse martelaar. De unieke rozenkranssuite is een reeks schilderijen (aan dezelfde kerkwand als ‘heer Jan’) vervaardigd door de grootmeesters van de Vlaamse schildersschool: Rubens, van Dijck, Teniers en Jordaens.

Jordaens

Jacob Jordaens schilderde in deze suite het sluitstuk van de vijf droeve geheimen: de kruisdood van Kristus. Ook Jordaens is hier een blijvende getuige van de verdeelde Nederlanden. Deze Antwerpenaar stierf (1678) als Calvinist en werd om die reden niet in zijn geboortestad maar wel in het Nederlandse Putte begraven.

De Rozenkranssuite, vervaardigd door de bekendste meesters uit de Vlaamse school.

[p. 186]

De St. Pauluskerk aan de Veemarkt in het Schipperskwartier te Antwerpen.

De overgave van Antwerpen aan Farnèse in augustus 1585 had aldaar wél herstel van de katolieke eredienst voor gevolg maar lag mede aan de oorzaak van de willekeurige landsgrens, noodlottig middendoor het Nederlandse taalgebied. Jordaens heeft zich er nooit bij neergelegd. Terwijl Rubens zich in dienst stelde van de triomfalistische katolieke kerk van de contra-reformatie, bleef Jordaens het Noorden trouw, wat hij illustreerde in zijn groot doek ‘De verheerlijking van Oranjes zoon, prins Frederik-Hendrik’.

Ophovius

Toen na 1585 de wederopbouw van de deerlijk gehavende Sint-Pauluskerk begon, vooral onder de Nederlandse prior Hendrik van Deventer, afkomstig van boven de grote rivieren, groeide de Antwerpse Predikherenkerk tot een werkelijk barokjuweel in een gotisch schrijn. In méér dan één markante figuur kan men er de wisselwerking volgen tussen Noord en Zuid. Vooral in de persoon van Michaël van Ophoven uit Den Bosch, die korte tijd na Farnèses overwinning te Antwerpen bij de Dominikanen in het klooster trad, meermaals prior werd te Leuven en te Antwerpen en in 1611 provinciaal van de Nederlanden. Na achttien maanden gevangenschap te 's Gravenhage beklom hij in 1626 de bisschopszetel te 's Hertogenbosch, waaruit hij werd verdreven na de verovering van de stad door prins Frederik-Hendrik.

Deze Ophovius, biechtvader van Rubens die hem op een van zijn bekende doeken portretteerde (thans in het Museum te Den Haag) stierf in ballingschap (1637) in het door hem gestichte dominikanenklooster te Lier. Hij ligt begraven naast het hoogaltaar in de Antwerpse Sint-Paulus. Waarschijnlijk tekende Rubens het plan voor het praalgraf van zijn biechtvader. De laatste rustplaats van de (net als Jordaens, maar in tegengestelde richting dan) in ballingschap gestorven Bossche bisschop, blijft in de Antwerpse Sint-Paulus opvallend getuigen van de verdeelde Nederlanden.

Muziek

Wie ooit de voormalige kloosterkerk bij de Schelde te Antwerpen aan de Veemarkt wenst te bezoeken, doet dit bij voorkeur op een hoogdag, bij de hoogmis te 10.30 u. Sint-Pauluskerk is, met de Sint-Michäelis te München, de Sint-Hedwigskatedraal te Berlijn, de Pfarrkirche te Salzburg, vele kerken te Wenen en Sint-Jan-in-Lateranen te Rome nog een van de weinige kerken in Europa waar de Eucharistievierig steeds plaats vindt ‘in groten musycke’. Machtig gemengd koor, solisten, groot orkest (incluis pauken en trompetten) alsmede het historische orgel, voeren er onverkort de miskomposities uit van de grootmeesters L. van Beethoven, W.A. Mozart, Joseph Haydn, Carl M. von Weber, Charles Gounod e.a. Auf Flügeln des Gesanges kunnen de melomanen er meteen de schilderijen bewonderen van Pieter Pauwel Rubens (1977 groot Rubensjaar!) en van de heelnederlander Jacob Jordaens.

A. GOOVAERTS