Neerlandia. Jaargang 80

[p. 175]

Gastarbeid, transmigratie en het Nederlands in vroegere tijd

In het derde kwart van onze eeuw heeft Nederland als een van de laatste West-Europese landen kennisgemaakt met Zuid-Europese gastarbeid, ofschoon er oude vormen van gastarbeid bekend waren tot na de eerste wereldoorlog: als seizoenarbeid van o.a. Duitse stucadoors, en - nog later - het dienst zoeken van Duitse dienstmeisjes. In voorgaande eeuwen echter kende men in het koninkrijk en eerder vooral in de Republiek vele vormen van gastarbeid, die dikwijls tot blijvende immigratie hebben geleid. We hebben het Land van Kleef en omgeving leren kennen als een toegangspoort hiervoor. Een tweede lag bij Twente, waar, via de Eemsbrug in het Duitse Lingen, jaarlijks vele duizenden seizoenarbeiders de Republiek binnentrokken als maaiers, en vrouwen als o.a. bleeksters voor de omgeving van Haarlem. Via Groningen kwamen o.a. veenarbeiders, maaiers, boerenknechten, metselaars en steenbakkers het noorden van de Republiek binnen. Ten laatste maar niet als minste moet Amsterdam genoemd worden als vrij toegankelijke handelsmetropool. Deze grote handels- en industriestad zag gastarbeiders met schuiten vol per kustvaart arriveren: van de Duitse waddeneilanden en de er achter gelegen kuststreken, alsook uit Jutland, en - per scheepspassage - uit Noorwegen en het oostelijk bekken van de Oostzee.

Transitoverkeer

In de middeleeuwen had hanzevaart plaatsgevonden doorheen de binnenwateren van het graafschap Holland. De Lubeckers en vooral de Hamburgers waren hierin zeer actief. Bij Spaarndam (tussen Amsterdam en Haarlem gelegen) was toen voor deze transitovaart een grotere sluis gebouwd. Vervolgens ging het langs Moordrecht (bij Gouda gelegen) en over Geervliet op Putten. Hier bereikte men de eilandwateren van Zuid-Holland en Zeeland. Vervolgens stak men ofwel rechtstreeks naar Engeland over of voer naar Brugge - later naar Antwerpen -, waar contact mogelijk was met vele buitenlandse kooplui. De handelsbetrekkingen met het Engelse graafschap Norfolk via de havenstad Great Yarmouth gingen eeuwen vooraf aan de huidige Unilever-container-dienst vanuit Scheveningen bij Den Haag.

De Hamburgs-Lubeckse handel op Vlaanderen - doorheen Holland - schijnt ouder te zijn dan de eigen Hollandse vrachtvaart op het buitenland. Eveneens oud zijn de Vlaams-Brabants-Luikse handelsbetrekkingen met Rheinland-Pfalz, met het Neder-Rijns gebied en vooral met de stapelstad Keulen. Ook het Stift Dortmund bezat in de dertiende en veertiende eeuw levendige handelsconnecties met Engeland, die doorheen de Nederlandse gewesten werden onderhouden: over Brugge en Antwerpen. De oude stapelstad Dordrecht was al vroeg een markt voor ijzerwaren uit de Duitse landen. Dit alles heeft mede een prélude gevormd op de bloei van de Bourgondische Nederlanden in de vijftiende en vroege zestiende eeuw.

Deze bloei verhoogde het zelfbewustzijn en bracht meer eigen belangstelling voor cultusbeleving en voor eigen cultuur. Juist in de vroeg-zestiende eeuwse bloeitijd stond men hierdoor kritisch zowel t.a.v. verslijtende godsdienstige vormen als tegenover te uitsluitend dynastieke en absoluutpolitieke structuren die van buiten af (Spanje) waren opgelegd. Via Gentse ontevredenheid, Zuidelijk-Nederlandse beeldenstorm, Spaans-militaire reactie en tenslotte een opstand die zich tot een tachtigjarige oorlog verlengde, werd voor het eerst in Europa een burgervolk zichzelf bewust. Het noordelijk deel van de Nederlanden werd - gesteund door velen uit het Zuiden - een burgerstaat die in dynastieke kringen met afgrijzen werd aanschouwd en die pas in de achttiende eeuw en later bewondering wekte bij andere naties en bij dramatische kunstenaars in Duitsland, alsook bij angelsaksische historici.

Het doorzetten van de Nederlandse bloei - na de eerste decennia van verwarring - heeft niets geheimzinnigs. Evenmin konden de Noordelijke Nederlanden hun Zuidelijke Buren werkelijk fnuiken in hun bloei: tot in de economisch te lang gesmade achttiende eeuw toe blijken de nijverheid en de overlandhandel van de Zuidelijke Nederlanden met de Duitse gebieden omvangrijker te zijn geweest dan men te lang heeft gemeend. De voornaamste steden in de Zuidelijke Nederlanden bouwden juist toen hun oude stadscentra opvallend uit. Hiervoor vormt misschien plattelandsmigratie naar de steden voldoende verklaring.

Immigratie en transmigratie

In de Republiek van de zeven Verenigde Nederlander echter zijn handel en handelsnijverheid (in heel grote

[p. 176]

verscheidenheid) slechts volledig mogelijk geworden door buitenlandse immigratie. Handel, visvangst, scheepvaart, bemanning van handelsforten waren oorzaken die vele buitenlandse immigranten in de Republiek weldra tot emigranten maakten, maar in Nederlandse dienst. Men kan ze transmigranten noemen. Maar al een kort verblijf in de levenskrachtige Republiek oefende grote invloed uit op deze buitenlanders, die niets liever wilden dan zich zo snel mogelijk aan taal en land aanpassen. Een baan bracht gemakkelijk het Nederlanderschap, waarna men als Nederlander werd uitgezonden naar de Oostzee, naar Scandinavië, de noordelijke viswateren, het verre oosten en westen. Wil men een Peter Minuit, in dienst van de West-Indische Compagnie te Amsterdam en als zodanig Manhattan kopend van de Indianen, de Duitse grondlegger noemen van New York, en verder de oliemagnaat Rockefeller, generaal-president Eisenhower e.a. als Duitsers bestempelen, dan zou men president Theodoor Roosevelt - die zich een Nederlands kinderrijmpje uit zijn jeugd herinnerde - voor een Nederlander moeten houden. In Amerika heeft niemand zich hierover het hoofd gebroken. Ubi bene ibi patria: het heeft gegolden voor Amerikanen en voor Duitse immigranten in de Nederlandse republiek.

Wel hebben er zowel op Nederlandse als op Amerikaanse immigranten invloeden gewerkt van het land van herkomst, maar bij transmigratie van Duitsers naar Amerika was dit ‘land van herkomst’ de Nederlandse republiek geworden, waarvan al eerder de invloed had gewerkt in de Duitse grensgebieden alsook in het gebruik van het Nederlands als kerktaal.

Voorbeelden van sterk Nederlandse invloed leveren de kerkelijke en pieuze structuren van Duitse christelijke groepen als de ‘Reformierte’, de luthersen, de mennonieten en de labadisten; en deze Nederlandse invloed heeft zich voortgezet in Amerika tot lang na het Nederlandse bewind aldaar. Het merkwaardigst illustreert deze Nederlandse invloed de Duits-lutherse kerkgemeenschap in de Republiek en in de Engels-Amerikaanse kolonies. Hierom wordt dit als testvoorbeeld gekozen voor het aantonen van algemeen Nederlandse invloed bij transmigratie. Hierbij sluit aan het probleempje van de Pennsylvanian Dutch, dat al even is genoemd in een vorig artikel.

Vanouds hadden in de Republiek van de zeven verenigde provincies de kooplui-regenten zich verzet tegen een te theocratische staatsopvatting. In de achttiende eeuw had hun tolerantie ruim veld gewonnen. In het laatste kwart van die eeuw zou de jonge Amerikaanse Republiek hun opvatting overnemen en vervolledigen, welke laatste vooral onder de derde president, Jefferson, heeft geleid tot volledige doorvoering van de principiële scheiding tussen kerk en staat: tegenwoordig een bijna rigoureus kenmerk van de Amerikaanse federale constitutie. De kerken bleven hierbij echter inwendig volledig vrij, zodat de calvinistische kerkorganisatie in Amerika zich tot 1792 afhankelijk betuigde van de Nederlands-hervormde classis te Amsterdam: tot in de keus van de kerktaal toe. Deze bleef tot genoemd jaar het Nederlands, en zelfs vond pas in 1803 te New York de laatste Nederlandse kerkdienst plaats: bij gelegenheid van de sluiting van de Garden Church.

Maar merkwaardiger is de geschiedenis van het Duitse lutheranisme in de Noordelijke Nederlanden en in Nieuw-Nederland/Nieuw-Engeland. In de achttiende eeuw had de Nederlandse tolerantie tot gevolg voor de Republiek dat aldaar - vooral sinds het midden van de eeuw - talrijke lutherse bedehuizen en weeshuizen verrezen, tegelijkertijd de voortdurende Duitse immigratie onderstrepend. Het lutheranisme van zijn kant had zich intussen enigszins aangepast aan de bevoorkeurde religie: die van de Nederlands-hervormde kerk, welke in Duitse gebieden steeds de ‘Reformierte’ had ondersteund. De aanpassing bestond voor luthers-Duitse immigranten in het prijsgeven van hun rijkere liturgische vormen en kerkinterieur. Maar mede doordat in Pruisische provincies een eenheidskerk van Evangelische en Reformierte werd bevorderd, was aanpassing binnen de Nederlandse Republiek lichter mogelijk voor zover het de soberheid in kerkinterieur en liturgie betrof.

Situatie overzee

Echter lag de aangelegenheid van openbare godsdienstoefening anders in de Nederlandse kolonies, ook voor lutherse immigranten uit Duitsland en voor lutherse transmigranten via de Republiek (al of niet na een verblijf in de Nederlandse republiek). Voor de Nederlandse kolonies gold, dat daar slechts de calvinistische godsdienst mocht worden uitgedragen en openlijk beleden. In vele kolonies - bijzonder in de West-Indische bezittingen - werd het echter in de achttiende eeuw de luthersen evenmin lastig gemaakt als de doopsgezinden (mennonieten), de hernhutters en labadisten. Menige lutherse kerkgemeente kon zodoende worden opgericht, waarin het Duits als kerktaal werd gebruikt. Daarbij valt de krachtige in-

[p. 177]

vloed van het Nederlands af te lezen in de bijgehouden lutherse kerkboeken: met de jaren tenderen ze naar en gaan tenslotte over tot het gebruik van de Nederlandse taal.

Maar in het zeventiendeeuwse Nieuw-Nederland - met Nieuw-Amsterdam/New York - hadden de kerkelijke verhoudingen ongunstiger gelegen: althans onder de laatste gouverneur, Peter Stuyvesant. Hij achtte zich gebonden aan de strijdbare opvatting van het Amsterdamse consistorie van de Nederlandshervormde kerk, die aan de West-Indische Compagnie had voorgeschreven, alleen de uitoefening van de Nederlands-hervormde godsdienst toe te laten te Nieuw-Amsterdam en omgeving. Echte vrijheid voor de lutherse godsdienst kwam in Amerika pas met de komst van de Engelsen; zeker toen over hen later het Huis Hannover de scepter voerde. Stuyvesant moet wel worden nagegeven, dat hij zich in de door hem veroverde Zweedse nederzettingen niet gebonden had geacht door het Amsterdamse Nederlandshervormde consistorie: de Zweeds-lutherse kerk-gemeenten bleven ongemoeid.

Het is opvallend, dat gedurende de gehele periode van het Engelse bewind in Amerika (langer dus dan een eeuw) de Amerikaanse lutherse kerkgemeenten georganiseerd bleven op grondslag van een eveneens Amsterdams kerkdocument: de Nederlandslutherse kerk-ordonnantie.

Lutherse kerkordonnantie

Dit document was de vrucht van een lange, uniek Nederlandse ontwikkeling. Al in de Zuidelijke Nederlanden hadden in de zestiende eeuw voor een korte tijd lutherse huiskerken bestaan, o.a. even te Antwerpen. Het waren niet door een vorst beschermde kerkelijke gemeenten. Onder invloed van vluchtelingen hieruit werden o.a. te Aken en Keulen opnieuw zulke huiskerken georganiseerd. Hierbij ontstond het begin van een lutherse kerkorde die niet op de landsmacht steunde. In de vormgeving was enige invloed aanwezig van de gereformeerde presbyterale kerkorganisatie, voor zover deze het zelfbestuur in de lutherse kerkgemeenten hielp mogelijk maken.

Vervolgens begon te Amsterdam van 1592 tot 1644 te ontstaan: de Nederlands-lutherse kerkordonnantie. Belangrijke Duitse lutherse theologen hebben hieraan hun medewerking verleend. Welnu, deze kerkordonnantie was uniek omdat hiermee de lutherse kerk in de Republiek zich organiseerde zonder de steun van de overheid. De oudere Luther had zo iets praktisch voor onmogelijk gehouden, waarom hij was overgegaan tot aanvaarding van de regel van het cuius regio, eius religio, m.a.w. hij had de noodzakelijkheid beleden van lutherse landskerken.

Deze Nederlands-lutherse kerkordonnantie is tot grondslag geworden van de achttiende eeuwse lutherse kerkgemeenten in de door de Engelsen bestuurde Amerikaanse kolonies. Hiermee ontstond een Duitschristelijke kerk op grondslag van een Nederlandse kerkordonnantie, buiten alle staatsinvloed om. In de achttiende eeuw bleef men vanuit Amsterdam op verzoek kerkboeken en stichtelijke lectuur sturen naar de lutherse kerk in Engels Amerika. Het eerste in Amerika gedrukte lutherse godsdienstleerboek (1708) was eveneens in de Nederlandse taal gesteld:

Grondelycke onderricht van sekere voorname hoofd-stucken, der waren, loutern, saligmakenden, Christelycken Leere, gegrondet op den grondt van de Apostelen en Propheten, daer Jesus Christus de hoecksteen is, angewesen in eenvoudige, dog stigtlycke vragen en antwoorden, door Justus Falckner, Saxo-Germanus, Minister der Christelycken Protestantsen Genaemten Lutherschen Gemeente te N. York en Albanien, etc.

Het bevatte een catechismus en enige kerkliederen, o.a. een vertaald van Luther.

Voor het liturgisch aspect echter van het luthers belijden in Amerika was de Duitse invloed sterker dan de Nederlandse. Hier heeft het Duitse piëtisme een belangrijke bijdrage geleverd, waarvoor de contacten hoofdzakelijk over Rotterdam hebben gelopen. Deze piëtistische invloed was mogelijk in de kerkgemeenten die op de Amsterdamse ordonnantie steunden, maar was niet mogelijk via Hamburgse luthers-orthodoxe milieu's (o.a. via de al oude Hamburgse kerkgemeente te Londen), die fel het piëtisme bestreden.

Ook dus bij de piëtistische invloed in luthers Amerika heeft het Nederlandse lutheranisme een rol gespeeld.

Bovendien echter verkreeg het piëtisme in Amerika steun bij de Zweedse kerkopvatting van vele Zweedse immigranten en hun afstammelingen. Verder was vooral sinds 1720 de stroom van Duitse emigranten rechtstreeks naar Amerika sterk toegenomen, waaronder vele piëtisten voorkwamen. Steeds meer dus verweefden zich de invloeden.

[p. 178]

De Duitse massa-emigratie is ouder dan die van de negentiende eeuwse landverhuizersstroom. Meestal scheepten zij in te Rotterdam of Amsterdam. Onveiligheid op zee heeft dit eens belet voor de Paltsers die in Pfalzdorf (Kleef) noodgedwongen hun koloniedorp hebben gesticht, zoals in een vorige aflevering is verteld.

De in de achttiende eeuw aanhoudende stroom van Duitsers doorheen de Nederlandse republiek bestond hoofdzakelijk uit transmigranten die in de Republiek slechts op doortocht waren, zonder aldaar enige jaren te verblijven. Toch komen op de scheepslijsten Nederlandse en vernederlandste namen voor als bijvoorbeeld Kerkhuis, Bartje, Vanden Booger, Kroeg, Dickhout; of een beroepsaanduiding met een Nederlands leenwoord in het Engels: ‘cooper’ (= kuiper). Vooral via de haven Philadelphia kwamen deze groepen Duitsers Amerika binnen, zodat Pennsylvania veel Duitse immigratie heeft gekend. Maar velen van hen trokken weldra weer verder: naar het westen (de Apalachen in en over) en de Carolina's. Zowel in Pennsylvania als in de Carolina's waren echter de Nederlanders de eerste kolonisten geweest. Hun afstammelingen waren er nog de grondbezitters en lokale bestuurders. Buiten New York bevond zich het grootste aantal Nederlanders juist in Pennsylvania.

Duitse kolonisten uit de Palts waren meest ‘Reformierte’. In 1730 werd vanuit Amerika bericht aan de Nederlands-hervormde kerksynode van Zuid-Holland, dat er 15.000 geloofsbroeders in Pennsylvania verbleven. Met de naam ‘Paltsers’, werden echter ook wel kolonisten aangeduid, die van elders waren gekomen: uit Württemberg, uit Frankenland en de Hessische gebieden, uit Westfalen, Bohemen (zij vestigden zich meer in Maryland) en uit Zwitserland. Honderden scheepslijsten met migrantennamen zijn overgeleverd. Ze werden om financiële en ambtelijke redenen nauwkeurig opgesteld, en bijgehouden (bij voorbeeld bij overlijden op zee). De Rotterdamse en Amsterdamse verschepingen vonden eerst naar Engeland plaats, vanwaar de oversteek naar Amerika volgde. Rechtstreeks werd de overtocht toen de dertien Amerikaanse kolonies officieel onafhankelijk waren geworden. In de haven van Philadelphia (Pennsylvania) liepen tussen 1727 en 1775, 319 migratieschepen binnen; 253 schepen kwamen uit Rotterdam, dat toen de belangrijkste inscheephaven voor Pennsylvania vormde. Het betrof hier vooral emigratie uit Midden- en Zuid-Duitse gebieden.

Door de aanwezigheid van Nederlandse afstammelingen in Pennsylvania ging de naam ‘Pennsylvanian Dutch’ over op latere immigranten, die zich bovendien via Nederlandse havens inscheepten. De naamgeving werd versterkt doordat zowel ‘Reformierte’ uit westelijk Duitse gebieden als de Nederlands-hervormden, de Nederlands-luthersen, de doopsgezinden e.a. het Nederlands als kerktaal gebruikten of kerkorganisatorisch op Nederlandse grondslag stonden (luthersen, mennonieten).

Het Nederlands en de Nederlandse invloed waren in Pennsylvania evenmin verdwenen als in andere Amerikaanse kolonies. Nog lang is vooral in kerkelijke kringen het Nederlands aanwezig gebleven.

Tegen 1850 trokken doopsgezinden uit oostelijk Nederland naar Michigan, gelegen achter Pennsylvania en tussen de Grote Meren. Zij namen Nederlandse devote lectuur mee: Jodocus van Lodensteyn's Uitspanningen, het Nederlandse psalter en het Martelarenboek. Zij troffen toen in de Verenigde Staten nog predikanten die het Nederlands verstonden. In de negentiende eeuw boden Amsterdamse kerkelijke centra nog steeds steun aan Amerikaanse calvinistische en lutherse kerkgemeenten.

In de achttiende eeuw was de Nederlandse invloed het grootst geweest in New York en omgeving (New Jersey en Delaware), waar toen nog 85.000 Nederlandse afstammelingen woonden. In Pennsylvania waren het er 7.500, en in andere gebieden steeds minder dan 1.500. Pennsylvania volgde dus direkt na New York als meest Nederlands beïnvloed gebied.

De in 1765 gehouden Pennsylvaanse lutherse synode hield zich aan de kerkordonnantie die uit Amsterdam stamde. Toch was toen al een derde deel van de inwoners van Pennsylvania van Duitse afstamming.

Dit betekent echter tevens dat tweederde deel van elders afkomstig is geweest, zodat er geen sprake kon zijn van een ‘Duitse kolonie’. Het aantal Duitse immigranten aldaar nam wel steeds toe. In 1775 (tegen het einde van het Engelse bewind) was de helft van de Pennsylvaanse bevolking van Duitse afkomst.

Het vermoeden bestaat, dat pas door de massale 19e-eeuwse landverhuizing uit het Duitse rijk - dat toen naar nationale eenheid streefde - de tendens is ontstaan om de term ‘Pennsylvanian Dutch’ uitsluitend te interpreteren als ‘Duitse Pennsylvaniërs’ en ‘Duits gegrondvest Pennsylvanië’.

In mijn jeugd heb ik een Vlaams loopgravenverhaal gelezen, dat als titel voerde: ‘De Belg en de Duts!

[p. 179]

Het handelde over kameraadschap overheen het niemandsland tussen de loopgraven in West-Vlaanderen.

‘Duts’ stond hier voor ‘Duitser’. Naast zulk een afwijkende term staat de oude aanduiding voor de Nederlands-hervormde kerk als ‘Nederduits-hervormde kerk, en de naam ‘Nederduits’ voor ‘Nederlands’ niet dus voor ‘Niederdeutsch’, want dit heeft zich niet als het Hoog-Duits tot een taal kunnen ontwikkelen op het niveau van de andere West-Germaanse talen. Een term als ‘Low-Dutch’ (gebezigd door J.F. Bense voor een Woordenlijst (woordenboek) van Nederlandse leenwoorden in het Engels (dikwijls via het Amerikaans) vormt voor Nederlanders een puzzel omdat de term ‘Dutch’ voldoet en duidelijker is.

We hebben gezien, dat de Nederlands-lutherse kerkorganisatie en het gebruiken van het Nederlands grote invloed hebben uitgeoefend in Amerika, ook op de latere Duitse immigranten aldaar. Hetzelfde heeft gegolden voor de calvinistische kerkorganisatie en kerktaal, alsook voor die van doopsgezinden (mennonieten), labadisten en enigszins voor de hernhutters. Zoals de Nederlandse militaire bezetting van Nieuw-Amsterdam bij de overgave aan de Engelsen de ‘stad’ slechts verliet om er langs een ‘achterdeurtje’ weer in terug te keren, zo ook blééf de invloed van Nederlands georganiseerde cultusvormen en van het Nederlands (vooral als kerktaal) onder het Engelse bewind en in de vervolgens onafhankelijk geworden dertien staten. Hierbij was tegen, in en na de onafhankelijkheidsoorlog enige toename gekomen van Nederlandse immigratie en invloeden, al is hieruit geen levendige handel met de Verenigde Staten voortgekomen, wat men had gehoopt.

Dat hiernaast het woord dutch nog steeds als een pejoratief wordt gebruikt, heeft een geheel andere oorzaak. Het is slechts de fossiel geworden vrucht van de vele Nederlands-Engelse handelsoorlogen ter zee, waarin bij voorbeeld eens in een zeegevecht een door vele kleine en snelle Nederlandse schepen benarde Engelse admiraal wanhopig uitriep: ‘The devil shits dutchmen’. Door Amerikanen van de Engelsen overgenomen ongunstige uitdrukkingen met ‘dutch’ hebben niet kunnen verhinderen, dat er in de Verenigde Staten van Noord-Amerika belangstelling is blijven bestaan voor de verwevenheid van Zuid- en Noord-Nederlanders en hun taal en cultuur met het Amerikaanse volk en zijn eigen taal en cultuur. Intussen hebben in Engeland historici minzaam erkend, dat bijvoorbeeld het zo echt Engelse theegebruik teruggaat op de Nederlanden, al gevoelen ze nog enige gemoedsbezwaren om de in Engeland, én Amerika, zo geliefde golfsport als leenplichtig te erkennen aan het oude Nederlandse kolfspel.

Zowel voor het Engels als voor het Amerikaans is uitvoerig nagegaan, welke woorden Nederlandse leenwoorden zijn. Hieronder komen al oude voor: bij voorbeeld voor Amerika vroeg-zeventiende eeuwse woorden van Vlaamse en Zeeuwse oorsprong. Bovendien zijn verscheidene amerikanismen in het Engels eens in Noord-Amerika ontleend aan het gebruik van de Nederlandse taal aldaar, en soms aan dialectische varianten ervan.

Gastarbeid in de oude Nederlandse republiek heeft Duitsers tot Nederlanders gemaakt. Bij transmigratie overzee versterkten zij de Nederlandse invloed aldaar, welke zich later verbreid heeft onder Duitse immigranten in Amerika. Invloeden van taal, cultus en cultuur van de Nederlanden hebben op sommige facetten van de Amerikaanse geschiedenis hun stempel gedrukt. Naar aanleiding van het tweede eeuwfeest van de onafhankelijkheidsverklaring door de dertien Amerikaanse kolonies heeft het voor ons tijdschrift nut, zich te bezinnen op de twee eeuwen die hieraan zijn voorafgegaan, en waarin Nederlandse invloeden hebben meegespeeld. Al was het alleen om niet de fout te begaan waarin op het ogenblik de Amerikaanse schoolkinderen zijn terechtgekomen.

Er is immers met Amerikaanse humor opgemerkt, dat sinds de vierde juli 1976 wel alle schoolgaande Amerikaanse kinderen in de mening moeten verkeren, dat hun land slechts twee eeuwen oud zou zijn.

ADRIAAN E. VAN PUFFELEN