Neerlandia. Jaargang 80

[p. 166]

Is pacificatie mogelijk?

Deze bijdrage is de tekst van een toespraak van lic. H. Maes n.a.v. de 400e verjaring van de Pacificatie van Gent, tijdens de jaarlijkse bijeenkomst van de Marnix-ring, in de Pacificatiezaal van het Gentse stadhuis.

Beweren dat men te Gent de Pacificatie van Gent herdenkt is een open deur instampen. Immers sedert 8 september 1976 is er een indrukwekkende reeks van manifestaties aan de gang: toespraken, feesten, concerten, niet het minst het wetenschappelijk colloquium.

Op 8 september opende men, in prinselijke aanwezigheid, in deze zaal, de pacifikatiezaal, de reeks herdenkingsmanifestaties. En ik wil bij deze gelegenheid niet voorbijgaan aan de toespraak van Prof. Van Caenegem, die dag, van op deze plaats, gehouden. In een grootse historisch-synthetische visie trok hij een lijn van de middeleeuwen naar vandaag, het begin van het laatste kwart der 20ste eeuw. In die 5 eeuwen overspannende visie zag hij één evolutie, van vorstelijke almacht en van kerkelijke gedachtendwang naar demokratische vormen, afschaffing, of tenminste beperking van de absolute monarchie, oprichting van nieuwe staten, of toch nieuwe staatsstructuren, het vrijvechten van gedachtendwang naar pluralisme en tolerantie.

Die 5 eeuwen evolutie werden, volgens Prof Van Caenegem gedragen door 5 revoluties: de opstand der Nederlanden tegen Spanje in de 16de-17de eeuw; de dubbele revolutie tegen de Stuarts in Engeland in de 17de eeuw; de Russische revolutie in de 20ste eeuw, die wel een heel eigen resultaat had, maar evenzeer wortelde in de strijd tegen de tsaristische almacht.

Wijzen we er meteen op dat de demokratische tendens in de Nederlanden reeds oeroud is en zelfs een basis was voor de protestantisering, en anderzijds door de protestantisering nog versterkt werd. Toen koning Boudewijn, bij zijn officieel bezoek aan Groot-Brittannië, Engeland roemde als de moeder der Europese demokratie, antwoordde de Lord Mayor van Londen dat de Engelse steden hun demokratische zin geleerd hadden van de Vlaamse steden en van de Vlaamse mensen die in de 13de en 14de eeuw naar Engeland waren uitgeweken; was Engeland de moeder van de demokratie, dan was, volgens de Lord Mayor, Vlaanderen de grootmoeder.

In de geschiedenis van de opstand der Nederlanden tegen Spanje, een 80-jarige oorlog, is de pacificatie een groot moment geweest: een poging om over de tegenstellingen heen toch nog samen te blijven: men wou over de ‘offensien en misdaden’ die in beide kampen gebeurd waren heen, ‘vriendschap en vrede’ onderhouden, om Spaanse en andere vreemde soldaten uit het land te verdrijven. Die poging werd opgezet door ruimdenkenden, verdraagzamen, vooruitzienden. Ze mislukte uiteindelijk door de fanatici, de kortzichtigen, degenen die eerst aan hun klein onmiddellijk belang dachten.

Een poging om over de tegenstellingen heen samen te blijven, veronderstelt 1^o dat men aanvaardt dat er tegenstellingen zijn, die niet noodzakelijk moeten opgeruimd of weggewerkt worden; 2^o dat er voldoende bindingen bestaan buiten die tegenstellingen.

Wij aanvaarden dat er tegenstellingen in onze maatschappij bestaan. Volwassenen kunnen - beter dan jonge mensen - in het verloop van hun eigen leven vaststellen dat ‘alles anders wordt’; de samenstelling, de structuur, de ordening van onze maatschappij verandert. Die verandering gebeurt voortdurend - meestal onmerkbaar op het ogenblik zelf - vaak pas merkbaar als we met afstand kunnen terugblikken en vergelijken. Daarom is het dat, precies de ouderen de veranderingen beter zien dan de jongeren.

Dat betekent meteen dat elke nieuwe generatie die bewust wordt van zichzelf steeds met een intussen veranderde maatschappij geconfronteerd wordt, dus op een veranderde maatschappelijke structuur reageert en dus anders reageert. Soms gebeurt dat veranderen snel, soms traag. Soms gebeurt het reageren daarom rustig, soms brutaal.

Maar het reageren - de interactie van de ene generatie op de andere, is een constante in de evolutie van de maatschappij. We noemen het nu contestatie. Ik durf voorop stellen dat er altijd contestatie geweest is - zij het dan ook altijd in andere vorm. Ik durf het zelfs scherper stellen en zeggen dat die contestatie, of hoe men het ook wil noemen, het kritisch staan tegenover de gevestigde orde, tegenover het establishment, een motor is - en een noodzakelijke motor, in de ontwikkeling van de maatschappelijke verhoudingen. Dat dergelijke ontwikkeling met horten en stoten gaat is vanzelfsprekend; dat ze steeds aan gang is, bewust of onbewust, opzettelijk of onopzettelijk, is een feit. Er zijn steeds drie generaties die hun oordeel erover hebben: de ouderen, de middenste generatie en de jongeren: onze ouders, wij, en onze kinderen. Dat zijn dan reeds drie verschillende appreciaties.

Er zijn perioden waarin die contestatie acuut is - er zijn perioden waarin zij passief is - en dat hangt

[p. 167]

[p. 168]

mee af van de reacties der gecontesteerde machten en de kritiek die ze te incasseren krijgen.

De 16de eeuw was zo een eeuw van contestatie, van protest, protest tegen de kerk, tegen de staat, tegen de sociale verhoudingen. De 20ste eeuw is er ook een van inzet voor een nieuwe ordening.

Alvorens de contestatie algemeen en openlijk gevoerd wordt is ze reeds door vorige generaties gedragen en uitgegroeid. Vernieuwende ideeën ontstaan als onderstromingen; ze groeien en veranderen soms lang, alvorens ze aan de oppervlakte komen; ze moeten soms lang wachten op de gepaste woordvoerder of op het gepaste moment om door te breken. Het leven heeft vele aspecten, die allemaal naast, en vooral door mekaar bestaan. En op quasi al die deelgebieden van menselijk handelen en denken is verandering, tegelijkertijd, aan de gang. Het is uit de botsing der ideeen dat de rijpheid groeit. Daarom moet ook elke idee haar levenskans krijgen; daarom ook is elke idee nuttig als bevruchtend element op andere ideeën. Zelfs die ideeën, die nooit echt aan de oppervlakte komen hebben zin. Elke idee is even noodzakelijk als het stervend blad in het woud; dat blad heeft immers, door zijn sterven, deel aan het leven van het woud. Elk standpunt heeft dus zin en recht van bestaan, al was het maar ter correctie van andere standpunten. Dit recht van bestaan impliceert tolerantie en sluit totalitarisme en gedachtendwang uit, dus ook terrorisme en andere vormen van chantage.

Thomas More verdedigde reeds tolerantie in de 16de eeuw. In zijn land - maar hij noemde het Utopia - mocht iedereen vrij voor om het even welk standpunt uitkomen. Men mocht zijn standpunt verdedigen; men mocht proberen met argumenten de anderen te overtuigen. Men mocht ter overtuiging geen geweld gebruiken, alleen redelijke argumenten.

In elke groep van mensen die zich voor één of meer ideeën inzet, vinden we mensen met diverse en zelfs tegenovergestelde temperamenten: er zijn de fanatici, de lauwen, de arrivisten, naast de zuivere idealisten, de eerlijk-overtuigden en de bezadigden, om niet te spreken van de onverschilligen of van diegenen die tegen alles zijn, of van diegenen die van niets weten.

De fanaticus ziet in de veelheid der aspecten slechts één enkel aspect; daar spitst hij zich toe: op uitsluitend dat ene aspect, met verwaarlozing van al het andere. Hij loopt met oogkleppen aan en is ongedurig in de realisatie van zijn éénpuntprogramma. De fanatici zijn er nodig om het probleem scherp te stellen. Zij stellen de idee voor om tot in de uiterste consequentie door te drijven, niet inziende dat elke idee in haar uiterste consequentie ook haar eigen inconsequentie insluit. Zij drijven de idee door ad absurdum. Maar zodoende halen de fanatici vaak, ten eigen koste, de kastanjes uit het vuur voor de komende generaties: denk aan de eerste protestanten, de eerste liberalen, de eerste socialisten, de eerste flaminganten, de eerste federalisten, de huidige amadamilitanten. Zij maken het terrein klaar voor de overtuigden. De overtuigden zijn dan diegenen die hetzelfde standpunt verdedigen, die door hetzelfde aspect het meest aangesproken worden, maar het in een ruimer verband zien, en juist daardoor weten te relativeren. Het volle leven wordt niet door één aspect gedragen en ieder standpunt heeft slechts waarde in verhouding tot andere aspecten uit de veelheid en de rijkdom van het volle leven. De lauwen zijn diegenen die steeds, te pas, en vooral te onpas, tot compromissen bereid zijn, zelfs tot oneervolle compromissen. Ze laten, met leedvermaak, de anderen de kastanjes uit het vuur halen.

De arrivisten wachten nog langer om op de wagen te springen: hij moet eerst aangekomen zijn, om elk risico van pech of misrekening te voorkomen.

De onverschilligen zijn diegenen die zelf niet denken, die zich laten leven.

Daar we die groepen hebben op elk terrein van politieke, sociale en morele bedrijvigheid (ook esthetische) zitten we met een veelheid van opvattingen en tendensen. Om zijn weg daartussen te vinden zoekt iedereen - ten minste iedereen die bewust leeft - naar een rangorde van waarden. Ik zeg wel ‘van waarden’ want leven voor één waarde is eenzijdig en onvoldoende; en wie maar één waarde erkent, heeft geen rangorde nodig.

Al zijn de waarden waarvoor we ons inzetten dezelfde, dan maken we er nog een verschillende rangorde van op. Het opstellen van die rangorde, en het leven naar die rangorde, is het uitleven van de eigen persoonlijkheid. Het opstellen van de rangorde der waarden is kiezen, en kiezen veronderstelt bewustzijn, kiezen veronderstelt de problemen te kennen. Kiezen is een verantwoorde optie nemen in het geheel van opvattingen, standpunten en interpretaties.

Opdat iedereen zijn eigen rangorde van waarden zou mogen en kunnen opstellen is een pluralistische maatschappij nodig. En een pluralistische maatschappij veronderstelt een tolerante maatschappij - al kan men over de eventuele grenzen van tolerantie gaan discussiëren. Wij verwerpen dus een totalitair systeem dat ons een rangorde van waarden opdringt. Het bepalen, het kiezen van een eigen waardeschaal lijkt ons een humanitair recht; en aan ons recht laten we niet tornen. Het is een plicht, dit recht uit te oefenen. Maar daarom moeten we dan ook weer onze mensen gees-

[p. 169]

telijk en intellectueel op peil brengen opdat ze zelf zouden kunnen oordelen, d.w.z. kiezen, d.w.z. bewust een eigen rangorde van waarden opstellen. Zo wordt men meteen ook bewust van de waarde van de ideeen die men verdedigt en meteen, binnen de vele andere waarden en ideeën, ook van de relativiteit van die waarden en ideeën. Laten we de waarde en de inzet meten met een menselijke maat, ten minste voor zover kan gemeten worden, want naast rationele elementen zijn er ook veel irrationele elementen in de psychische geladenheid waarmee iemand zijn overtuiging plus zijn temperament uitleeft. Die menselijke maat veronderstelt een menswaardige, humanitaire gerichtheid. De maatschappelijke groei veronderstelt de deelneming van allen, hetzij passief (dat is de zwijgende meerderheid), hetzij actief d.w.z. de vaak kleine groepen van ideeënmakers.

Deze pluraliteit, die tolerantie veronderstelt, veronderstelt ook demokratie. Tolerantie-Humanisme-Demokratie zijn begrippen waarvan we de inhoud ook aanvoelen zonder er een definitie van te kunnen geven. We zullen hier niet proberen te definiëren. Het zijn trouwens begrippen die voor verschillende definities vatbaar zijn volgens de hoek van waaruit men ze benadert. Maar om die begrippen in realiteit om te zetten of om te proberen ze te realiseren moet men zich in zijn gemeenschap vrij kunnen uitleven - en vrij-heid is nog zo een te definiëren begrip.

Om zich uit te leven dient men eerst zichzelf te zijn, en iets van zichzelf te kennen - als individu en als gemeenschap. Zichzelf zijn als gemeenschap veronderstelt een culturele eigenheid, een culturele persoonlijkheid. En die veronderstelt voor de gemeenschap wat we nu culturele autonomie noemen. De jonge August Vermeylen zei reeds in zijn Kritiek der Vlaamse Beweging 1898 dat we Vlamingen moesten zijn om Europeërs te kunnen worden. Het wordt dringend nodig.

We moeten als gemeenschap onszelf zijn; culturele autonomie wordt het best gerealiseerd en het best beveiligd met een gelijklopende politieke autonomie, niet in de afzondering van een staatsnationalisme, maar in kontakt met anderen. Maar kontakt met anderen veronderstelt dat men eerst zelf iets is. Dan pas zal dat kontakt onszelf bevestigen en tevens de relatieve waarde van onze groep accentueren tegenover de relatieve waarde der anderen, wat naar wederzijds respect kan en moet evolueren.

Wij kunnen uit de geschiedenis lessen halen, of beter nog: waarschuwingen. Wij kunnen er niet uit leren wat zal gebeuren, we kunnen er wel tendensen uit afleiden die dan doen vermoeden in welke richting het gebeuren van onze tijd evolueert. Wij kunnen geschiedenis niet afschudden; we kunnen evenmin terug in de geschiedenis. Wij moeten wel geschiedenis, d.w.z. het gebeurde, verwerken, verteren - zowel in het individuele leven als in het gemeenschappelijke leven. De manier waarop wij vandaag reageren op de toestanden en de verhoudingen waarin we leven en die uit het verleden zijn gegroeid, noemen we politiek, noemen we ethiek, esthetiek.

Zowel politiek als ethiek (en waar ligt de grens en wat overlapt mekaar?) is zaak van vandaag, veronderstelt het verleden. Politiek vandaag maakt de basis voor morgen; politiek vandaag is de geschiedenis van morgen. Wie de huidige wereld (groot of klein) wil begrijpen moet weten ‘hoe het groot groeide’. Leven zonder geschiedenis is leven zonder geheugen. Uit de pacificatiegeschiedenis leren we dat men met diverse meningen naast elkaar kan bestaan; maar we leren ook dat die pacificatie onmogelijk is als de fanatici het halen. De overtuigden en idealisten hadden gelijk, zij wisten dat naast hun katholieke of protestantse overtuiging nog andere waarden op het spel stonden; de fanatici verknoeiden de goede bedoelingen omdat zij maar één optie hadden. En de lauwen en arrivisten pasten zich vlug weer aan aan het reactionair bestel.

Wij moeten leren leven met andersdenkenden, ook met diegenen, bij wie ons eerste punt van onze waardeschaal pas op de tweede of de derde plaats komt. En die andersdenkenden moeten leren leven met ons. Het feit alleen dat het punt één ook op hun rangorde der waarden staat moet samenwerking mogelijk maken. Immers naast de tegenstellingen zijn er bindingen en op gemeenschappelijke punten - ook al ligt de klemtoon anders - kan men toch wel samenwerken.

Wij zijn overtuigd van de waarden waarvoor we ons inzetten en we aanvaarden dat anderen de klemtoon anders leggen. Indien we tolerant dit pluralisme aanvaarden moeten we kunnen samenwerken voor de gemeenschappelijke punten. Deze tolerantie voert niet noodzakelijk tot een compromis maar zoekt een harmonisch samengaan met gelijkgezinden op dat punt.

Wij zijn al te vaak georganiseerd op basis van de verschillen in onze opties en waardeschalen, niet op basis van de gemeenschappelijke opties.

In de recente geschiedenis van de Vlaamse beweging krijgen we door gebrek aan samenwerking, zelfs een minimumprogramma als dat van Halle er nog niet eens door. En de geschiedenis van de vernederlandsing van de Gentse universiteit bewijst dat samenwerking over de partijgrenzen heen wel mogelijk is.

[p. 170]

Sommigen menen het flamingantisme in pacht te hebben en drijven daardoor diegenen bij wie vlaamsgezindheid pas op de tweede of derde plaats komt uit het Vlaamse kamp. Te lang is voor sommigen de Vlaamse beweging een uitsluitend rechtse zaak geweest waardoor links uitgesloten werd. Te lang is voor velen de Vlaamse beweging een uitsluitend katholieke zaak geweest waardoor vrijzinnigen uitgesloten werden, ondanks het feit dat voor wereldoorlog I veel linksen en veel vrijzinnigen in het flamingantische kamp stonden. Ook in het aktivisme zaten er zeer veel linksen en vrijzinnigen. Maar uit vrees voor minorisatie - terecht of ten onrechte - hebben ze zich in de laatste decennia op afstand gehouden, al is ook daarin in de jongste tien jaar een verandering ten goede gekomen door een meer pluralistisch inzicht.

Om de Vlaamse Beweging naar haar uiteindelijk doel te voeren is een pacificatie onder de Vlaamsgezinden nodig: een pacificatie van rechtse en linkse vlaamsgezinden, van katholieke en vrijzinnige vlaamsgezinden, zonder dat iemand de eigenheid van zijn waardeschaal moet veranderen.

Rond het programma van het overlegcentrum der Vlaamse verenigingen die op dit ogenblik in statengeneraal samen zijn en luisteren naar Professor Gerlo, rond een wetsvoorstel als dat van Phillipart, rond de eis voor dijkenbouw, rond een milieubeschermingsprogramma e.a. is het mogelijk samen te werken. De sociale inzet veronderstelt in Vlaanderen Vlaamsgezindheid. Camille Huysmans beweerde reeds dat elke socialist flamingant moest zijn en elke flamingant socialist - en denk daarbij niet onmiddellijk aan politieke partij. Het feit dat Vlaamse Beweging en Sociale Beweging in België uiteengingen was een fout. De verhoudingen klerikaal-antiklerikaal hebben eveneens veel scheefgetrokken in de Belgische politiek en in de Vlaamse verhoudingen. Over die tegenstellingen heen is er genoeg wat bindt.

Indien iedereen aan iedereen het recht geeft zijn eigen waardeschaal te hebben, indien iedereen bereid is met iedereen samen te werken op het punt dat in de respektieve schaal - zij het op een andere plaats - voorkomt, dan is samenwerking over de tegenstellingen heen mogelijk.

En zo komen we tot ons uitgangspunt terug:

1^o	we aanvaarden dat er tegenstellingen zijn - zelfs moeten zijn;
2^o	we aanvaarden dat er buiten de tegenstellingen ook bindingen zijn.

We aanvaarden dus dat iedereen zichzelf kan blijven - en dank zij pluralisme en tolerantie wordt samenwerking van de idealisten en van de overtuigden mogelijk. Als Vlaamsgezinden, waar ook, kunnen we dan over de verschillende waarden heen aan één touw trekken. Doen we het niet dan missen we de historisch-politieke kans die in sé aanwezig is. Of is dat een utopie?

Met overtuigden en met wederzijdse tolerantie, met humanisme en samenwerking vanuit de diverse opties, moet de Vlaamse beweging haar doel bereiken. En laat dan de fanatici maar af en toe heilige huisjes omsmijten, en laat ze ook maar aan ons eigen heilig huisje schudden, opdat we wakker zouden blijven.

Of die pacificatie van Vlaamsgezinden van diverse pluimage mogelijk is, is ook afhankelijk van de houding der ‘anderen’.

Nu het gesprek der gemeenschappen weer actueel is, is het nodig dat de Vlaamsgezindheid, die overal in Vlaanderen op diverse manier aanwezig is, aan bod kan komen zonder eerst in de eigen groep tot een compromis te moeten komen.

Helaas, de Vlaamse zwakheid lag altijd in het feit dat er eerst een compromis binnen de partij moest gemaakt worden en op dat compromis moest dan nog eens een compromis gezet worden om de francofonen te kalmeren.

En een andere zwakheid is altijd geweest dat we door onze taalgenoten uit het Noorden in de steek werden gelaten, waar onze franstalige landgenoten in het zuiden wel ruggesteun vonden en vinden, zowel materieel als moreel als financieel.

Wie zijn zwakheden kent kan beter de remedie ter versterking vinden.

Laten de Vlaamsgezinden, in welke groep ze ook zitten, samen werken voor onze Nederlandse Cultuur.

H. MAES