Neerlandia. Jaargang 80

[p. 119]

Venster op de wereld

[p. 120]

Het Japan-Nederland Instituut in Tokio

In een klein bericht werd in Neerlandia (nr. 2, 1975), melding gemaakt van de opening door Mr. Max van der Stoel van het Japan-Nederland Instituut te Tokio op 10 januari van het vorig jaar. Het leek nuttig om te trachten een indruk te geven van de overwegingen die ten grondslag hebben gelegen aan de oprichting van het Instituut en tevens een sumiere beschrijving te geven van de activiteiten die door het Instituut sinds zijn ontstaan werden ontplooid.

Hoewel het gros van de Nederlandse bevolking zich zeer bewust is van de recente geschiedenis die ons land in de tweede wereldoorlog tegenover Japan heeft geplaatst, is het frappant te constateren hoe weinig Nederlanders doordrongen zijn van de speciale band die ons land door zijn lange historische relatie met het land van de rijzende zon bezit.

Het zou te ver voeren om in dit artikel omtrent deze historie een uitgebreid exposé te geven doch het is misschien goed een globale indruk van deze unieke historische betrekkingen te geven.

Het eerste contact

Het eerste gedocumenteerde contact tussen Nederlanders en Japanners op Japans grondgebied vond plaats in 1600, toen het schip ‘De Liefde’ na een barre tocht van twee jaren op de kust van Kyushu belandde. Het indirecte gevolg van dit contact was dat aan de V.O.C. werd toegestaan op het eiland Hirado (Firando) een handelspost te vestigen. In 1609 maakten onze voorouders van deze toestemming gebruik en gedurende dertig jaren werd tezamen met Portugezen en Engelsen door de Compagnie met wisselend resultaat op Japans grondgebied handel gedreven. In 1641 sloot de toenmalige heerser van Japan het land voor westerlingen; hij stond

Tewaterlating te Dordrecht in 1865.

slechts de Nederlanders toe via de factorij te Deshima (in de baai van Nagasaki) contact met Japan te onderhouden. Tevens werd het Japanners op straffe des doods verboden het land te verlaten.

Gedurende meer dan twee eeuwen waren het de handelaren der V.O.C. die het twijfelachtige genoegen hadden onder streng toezicht en een krachtig aantal beperkende maatregelen verblijf te houden op het kleine, kunstmatige eiland in Nagasaki.

Dat het onze voorouders allereerst te doen was om het maken van winst is boven elke twijfel verheven; niettemin bracht de unieke positie met zich mede dat Deshima (dat in Japanse geschiedenisboekjes veelal het ‘venster naar het westen’ wordt genoemd) met het verstrijken der jaren ook een rol ging spelen als losplaats van westerse kennis op het gebied van wetenschappen en kunst.

Hollandologen

Aan het einde van de 18e eeuw werd het verbod op de invoer van westerse boeken opgeheven en ontstonden op verschillende plaatsen in Japan groepen zg. Rangakusha (Hollandologen, beoefenaars van de Hollandse wetenschap) die met pijn en moeite wetenschappelijke boekwerken uit het Nederlands in het Chinees (vroeger in Japan het schrift voor de geletterden) en Japans omzetten.

Stonden aanvankelijk medische instructieboeken hooggenoteerd bij de Rangakusha, met het toenemen der frekwentie van Engelse en Russische pogingen (in het begin der 19e eeuw) Japan te dwingen zijn isolatiepolitiek op te geven verschoof de belangstelling naar boekwerken op het gebied der krijgskunde en moderne westerse technieken.

Aan de unieke positie van Nederland en het Nederlands komt een einde wanneer de Amerikaanse admiraal Perry in 1853 de Japanse regering dwingt het land voor het buitenland open te stellen.

Hoewel van verschillende zijden de Nederlandse invloed in de twee eeuwen van Japanse isolatie als ‘gering’ wordt beschreven kan echter zonder overdrijving worden vastgesteld dat de beoefening der Rangaku de weg heeft geëffend voor het adoptering/adaptatieproces van westerse uitvindingen in de Meiji-periode (1868-1912).

De invoering van westerse kennis in het Edo-tijdperk (1600-1868) en haar toepassing vormt ook in het Japan van vandaag het onderwerp van studie door een niet onbelangrijk aantal Japanse historici. Reeds sinds 1950 vergadert het ‘Genootschap voor de bestudering van historisch materiaal betreffende Rangaku’ (Rangaku Shiryô Kenkyûkai) één maal per maand teneinde de leden (meer dan 300, verspreid over geheel Japan) de gelegenheid te geven de resultaten van onderzoek op dit terrein bekend te stellen. Onder leiding van Prof. Dr. S. Iwao, lid van de Japanse Academie van Wetenschappen, worden door een kleine groep Japanse historici al meer dan 25 jaar maandelijks bijeenkomsten belegd waarop de zgn. Dagh Registers, journaals van de Opperhoofden der Nederlandse Handel in Japan, systematisch in het Japans vertaald worden.

Basis van het instituut

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de oprichting van het Japan-Nederland Instituut voor een belangrijk gedeelte gebaseerd is op het besef dat Nederland in Japan door bovenbeschreven historische achtergrond de beschikking heeft over een natuurlijke haven voor het schip der wetenschap.

In eerste aanleg heeft het plan bestaan om het Japan-Nederland Instituut een economische lading te geven, gedekt door een cultureel-wetenschappelijke vlag. Besprekingen in Nederland, die ten doel hadden een dergelijke configuratie te construeren, hebben echter schipbreuk geleden. In verband hiermede is slechts de cultureelwetenschappelijke ‘poot’ van het Instituut tot stand gekomen.

Het Japan-Nederland Instituut heeft de vorm gekregen van een Stichting waarvoor het benodigde minimumkapitaal van 20 miljoen Yen (FI. 200.000,-) op paritaire basis bijeen is gebracht door Nederlandse bedrijven en organisaties en het Japanse bedrijfsleven. Het Instituut staat onder leiding van eerdergenoemde Prof. Dr. S. Iwao, specialist op het gebied van de vroege Nederlands-Japanse betrekkingen en telt onder de leden van de ‘Board of Directors’ twee in Tokio woonachtige Nederlanders en acht Japanse vertegenwoordigers van de wereld der wetenschap en prominente leden van het bedrijfsleven. Deze Board wordt terzijde gestaan door een raad van advies (Board of Councillors)

[p. 121]

die voor de helft uit Japanse leden en de helft Nederlandse leden bestaat.

Volgens de statuten zal het Instituut o.m. ‘activiteiten ontplooien die kunnen bijdragen tot de verspreiding van kennis omtrent taal en cultuur van Nederland in Japan’. In eerste aanleg echter is het Instituut gericht op het coordineren en stimuleren van wetenschappelijke contacten tussen beide landen.

Aan Nederlandse zijde worden de activiteiten van het Instituut gesteund vanuit de Rijksuniversiteit te Leiden, die een wetenschappelijk ambtenaar, gespecialiseerd in de Japans-Nederlandse historische betrekkingen als secretaris aan de staf van het Instituut heeft toegevoegd.

Het ligt voor de hand dat de werkzaamheden in Tokio gecentreerd zijn rondom de studie van de eerder genoemde geschiedkundige betrekkingen. Het Instituut tracht de diverse inspanningen die in dit verband in Japan plaats vinden, niet alleen te stimuleren doch vooral te coördineren. In verband met de neiging van de Japanse wetenschappelijke wereld ‘kliekjes’ te vormen rondom groepjes hoogleraren, die onderling hoegenaamd geen contact hebben (een verschijnsel dat in de politieke wereld hier te lande bekend staat als het zogenaamde habatsu-systeem) is dit voornemen vooralsnog niet volledig gerealiseerd.

Een gelijksoortige tendens is kennelijk ook in ons eigen land zichtbaar: in eerste aanleg is getracht ook bij andere instellingen van wetenschappelijk onderwijs in Nederland belangstelling te kweken voor het Japan-Nederland Instituut, dat als een ‘clearing house’ voor samenwerking op wetenschappelijk terrein zou kunnen fungeren. Overleg hieromtrent heeft echter nog niet tot een gunstig resultaat geleid. Met het oog op het vertonen van een eenduidig Nederlands ‘gezicht’ in Japan is het van belang dat verspreide activiteiten op wetenschappelijk terrein onder één noemer worden geplaatst.

Ruimte voor cultuuractiviteiten

Hoewel het Japan-Nederland Instituut in eerste aanleg gericht is op de beoefening der wetenschap betekent dit geenszins dat er geen ruimte is voor activiteiten van een meer cultureel karakter. Wat het financieren van manifestaties en projecten betreft is het Instituut echter niet in staat initiatieven te ontwikkelen die voor de stichting financiële konsekwenties met zich mede brengen. Noodgedwongen blijven activiteiten op dit terrein dan ook hoofdzakelijk beperkt tot het verlenen van administratieve bijstand aan initiatieven van anderen. Een kenmerkend voorbeeld van deze situatie kan worden gevonden in een serie exposities van Japanse prentkunst uit het bezit van het Rijksmuseum voor Volkenkunde te Leiden, die in de eerste helft van dit jaar op acht verschillende plaatsen in Japan plaats vindt. Hoofdorganisator hier te lande is de ‘Japan Ukiyo-e Society’ die door het secretariaat van het Japan-Nederland Instituut met raad en daad terzijde wordt gestaan.

Lessen in Nederlands

Een markante uitzondering op bovenomschreven gedwongen passiviteit wordt gevormd door de lessen Nederlands die sinds oktober van het vorig jaar onder de aegis van het Instituut plaats vinden. De schuchtere poging van Instituutswege om een vijftal Japanse leerlingen te vinden met belangstelling voor het Nederlands, bleek in praktijk neer te komen op ‘het kietelen van de draak’: op dit ogenblik wordt per week twaalf uur les gegeven aan ruim veertig leerlingen.

De opzet van de cursus is om in twee termijnen van drie maanden de grondbeginselen van de Nederlandse grammatica uiteen te zetten terwijl dan tevens een begin gemaakt wordt met het beoefenen van uitspraak en conversatie. Deze beginnerscursus wordt gevolgd door een vervolgcursus van 12 lessen waarin de basiskennis wordt geconsolideerd terwijl er voorts - naar gelang de belangstelling - conversatie dan wel leesvaardigheid wordt beoefend.

De zes leerlingen van de verstgevorderde klas zijn in staat om zelf voordrachten in het Nederlands te houden en vrij lastige fragmenten Nederlandse literatuur feilloos te vertalen. Binnenkort zal bij de beginnersklas gebruik gemaakt worden van lesmateriaal (cursus Levend Nederlands) beschikbaar gesteld door het Ministerie van Onderwijs en Wetenschappen.

Een enquète onder de leerlingen heeft uitgewezen dat de belangstelling voor het Nederlands ten dele zijn oorsprong vindt in de eerder genoemde studie van de Rangaku terwijl voorts een niet te verwaarlozen aantal studenten begonnen zijn met Nederlands i.v.m. plannen voortgezette studie (diverse disciplines) in ons land te verrichten.

Hoewel de hoeveelheid in het Japans vertaalde buitenlandse literatuur onvoorstelbaar groot is, blijkt het Nederlandse aandeel relatief klein te zijn. Een gedeeltelijke verklaring wordt gevonden in het feit dat er slechts weinig competente Japanse vertalers te vinden zijn; anderzijds blijkt de Japanse uitgeverij het begrip ‘onbekend maakt onbemind’ ruimschoots te hanteren. Het Japan-Nederland Instituut heeft het ini-tiatief genomen Japanse uitgeverijen te

Deshima rond 1850.

[p. 122]

voorzien van fragmenten in het Japans vertaalde Nederlandse literatuur in een poging althans het onbekend element te elimineren. Wellicht bestaat de mogelijkheid deze activiteiten t.z.t. samen te doen smelten met de werkzaamheden van de Belgische Ambassade hier ter stede, die een dergelijk initiatief reeds eerder (t.a.v. Vlaamse literatuur) ontplooide.

Steunverlening aan projecten

In de zomer van het vorig jaar werd door het onderwijscomité van het stadje Ezashi (Hokkaido) een begin gemaakt met een onderwateronderzoek naar de resten van een schip dat in de winter van 1868 in de baai zonk. Het gaat hier om het wrak van het tussen 1863 en 1866 op de werf van C. Gips en Zonen gebouwde ‘schroefstoomoorlogschip’ Kaiyo-maru, geconstrueerd voor rekening van de Japanse regering. De Kaiyo-maru deed tijdens zijn korte leven dienst als vlaggeschip van de Shogunale Marine. Het Japan-Nederland Instituut slaagde er in met steun van de Koninklijke Marine en assistentie van particulieren de hand te leggen op copieën van de oorspronkelijke bouwtekeningen van het schip, die bij de duikwerkzaamheden een belangrijke rol spelen.

Het betrokken onderzoek vindt plaats met aanzienlijke financiële steun van de Japanse regering, die het betrokken zeegebied tot beschermd terrein heeft verklaard. De overblijfselen van het schip zullen in de komende vijf jaren worden geborgen en vervolgens worden tentoongesteld in een speciaal voor dat doel te construeren museum in Hokkaido. Het Japan-Nederland Instituut fungeert bij het onderzoek als een schakel tussen het onderzoekscomité en diverse archieven en musea in Nederland, die m.b.t. de bouw van het schip historisch materiaal bezitten. Voorts wordt via het Instituut advies ingewonnen bij Nederlandse experts op het gebied van ontzoutingstechnieken, voor Japanse archeologen terra incognita. Naar verwachting zal het Instituut in de loop van het jaar intensief worden betrokken bij een interessant project dat zich afspeelt in het uiterste zuiden van Japan, in Nagasaki.

Het betreft hier het verlenen van assistentie bij de restauratie van Deshima. Door inpolderingswerkzaamheden in de baai van Nagasaki is het eiland van weleer midden in de stad komen te liggen; slechts met veel fantasie is nog de oude waaiervorm te herkennen. Enige jaren geleden heeft het ‘Bureau voor Culturele Zaken’ van het Japanse Ministerie van Onderwijs aanzien-lijke sommen beschikbaar gesteld om van particuliere eigenaren grote gedeelten grond van Deshima terug te kopen. Inmiddels is een pakhuis (anno 1860) in oude glor;e hersteld terwijl plannen bestaan het gemeentemuseum van Nagasaki eveneens te Deshima te doen verrijzen.

Het heeft er alle schijn van dat zich i.v.m. deze ontwikkelingen voor Nederland een uitnemende gelegenheid zal voordoen om in samenwerking met de Japanse autoriteiten op bescheiden, doch waardige wijze (vooral in Japan een moeilijke combinatie) in Deshima een audio-visuele presentatie tot stand te brengen waarin de historische betrekkingen tussen beide landen centraal zouden komen te staan. Het spreekt vanzelf dat het Japan-Nederland Instituut bij het verzamelen van materiaal e.d. bij deze bilaterale samenwerking een sleutelrol zou kunnen gaan spelen.

Bovenstaand relaas heeft wellicht de indruk gewekt dat het zwaartepunt van de activiteiten van het J.N.I. ligt op de betrekkingen die Japan en Nederland in de oudheid met elkaar hebben onderhouden. Dit betekent echter niet dat het Instituut zijn radius bewust tot deze materie wenst te beperken, integendeel, het is gaarne bereid om andere disciplines en andere culture!e raakvlakken bij zijn activiteiten te betrekken. Hierbij dient echter opgemerkt te worden dat de financiële en physieke mogelijkheden beperkt zijn: voor de exploitatie van het Instituut is men aangewezen op de rente van het stichtingskapitaal (ongeveer Dfl. 12.000,-) en een slinkend bedrag dat bij de oprichting van de Stichting bijeen werd gebracht door o.a. het Prins Bernhard Fonds, Rijksuniversiteit te Leiden, en het Nederlandse bedrijfsleven.

Ook werd van het Japanse bedrijfsleven een bedrag ontvangen bestaande uit eenmalige schenkingen. Voor verdere exploitatie is men vooralsnog aangewezen op de inkomsten uit contributies van leden.

Het personeelsbestand van het secretariaat is beperkt: naast waarnemend secretarisgeneraal Prof. M. Omori (halve dagen) zijn daar werkzaam ondergetekende (in principe halve dagen) en Mevr. M. Fukae, secretaresse.

In schril contrast met bijvoorbeeld de Engelse, Franse, Duitse en Italiaanse Culturele Instituten ontvangt het Japan-Nederland Instituut van regeringszijde geen steun. Van de historische relaties tussen Nederland en Japan is men zich hier te lande nog steeds zeer bewust. Door de oude positie als ‘leermeester’ kan ons land in Japan nog immer rekenen op een aanzienlijke dosis good-will. De voor de hand liggende veronderstelling dat Nederland van dit natuurlijk voordeel listig gebruik zou hebben gemaakt om de bestaande culturele en wetenschappelijke contacten binnen het formele kader van een cultureel verdrag te plaatsen., is onjuist. De naam van Nederland schittert door afwezigheid op de lange lijst van landen die hun culturele contacten met Japan wèl hebben bevestigd (waaronder b.v. België).

Toegegeven, historie alleen moge een wat wankele basis zijn voor een cultureel accoord; uitdrukkelijk zij hier echter vermeld dat in het hedendaagse Japan ook belangstelling bestaat voor culturele en wetenschappelijke contacten met Nederland op meer algemeen terrein.

In een sterk op formaliteiten ingesteld land als Japan ligt het voor de hand dat de activiteiten en de naam van het Japan-Nederland Instituut gunstig beïnvloed zouden worden door het formele frame van een culturele overeenkomst. Dat van Nederlandse en Japanse zijde daarbij dan tevens garanties verstrekt zouden worden voor een financiering op langere termijn, zou in dat geval een plezierige bijkomstigheid zijn.

De ervaringen van het afgelopen jaar hebben uitgewezen dat een Nederlands pied à terre in de vorm van een cultureel instituut bestaansrecht bezit. De staf is gaarne bereid, voor zover mogelijk, assistentie te verlenen aan Nederlanders in de vorm van bemiddeling, tolkendiensten, verstrekken van inlichtingen e.d. Het houdt zich tevens aanbevolen voor suggesties.

drs. J. de VRIES secretaris wentenschappelijk medewerker R.U.L.

adres Japan-Nederland Instituut:

‘Elite Inn Yushima’, Yushima 3-28-1, Bunkyo-ku, TOKIO, Japan 113 tel. [phone]