Neerlandia. Jaargang 80

[p. 109]

Christoffel Plantin
Bij een dubbel eeuwfeest voor het museum Plantin-Moretus te Antwerpen

Christoffel Plantin, een Fransman uit Tours, drukte een buitengewoon stempel op de Nederlandse kultuurgeschiedenis

Het drukkerij-museum aan de Antwerpse Vrijdagmarkt viert dit jaar een dubbel eeuwfeest. Vierhonderd jaar geleden, in. 1576, vestigde aartsdrukker Christoffel Plantin zich op deze plaats en honderd jaar geleden in 1876 kocht de stad Antwerpen het pand van de laatste er gevestigde erfgenaam jonker Edward Moretus om er het befaamde werkhuis-museum in te richten.

De Officina Plantiniana is eigenlijk geen museum, maar een uit de tijd van Plantin en vooral van diens aanhankelijke schoonzoon Jan Moerentorf en beroemde kleinzoon Balthazar I Moretus nagebleven drukkerij. Men zou het een ongeëvenaard voorbeeld kunnen noemen van industriële archeologie.

Waar musea doorgaans een ver uiteenlopend allegaartje vertonen van toevallig samengebrachte voorwerpen, is in het Plantijnse pand alles van den huize zelf. Atelier, lettergieterij, drukkerij, proeflezerskamer, winkel, biblioteek, woonvertrekken en de weergaloze binnenkoer, waar nog de wingerd bloeit er door Plantin zelf gepland, alles ziet men hier op de eigen onveranderde plaats, als tastbaar testament overgebleven uit de tijd van de Meesters van de Gulden Passer.

Christoffel Plantin

In zijn studie over die Meesters kon wijlen dr. Maurits Sabbe, jarenlang hoofdkonservator van het museum Plantin-Moretus terecht getuigen: ‘Wij kennen in de wereld geen museum waar een bepaald tijdperk uit de geschiedenis zo volledig en aangrijpend voortleeft als in dit huis op de rustige, schilderachtige Antwerpse Vrijdagmarkt’.

Van de 16de eeuw af tot op de drempel van de 19de eeuw was dit huis van buitengewoon grote betekenis voor de Nederlandse kultuurgeschiedenis. Rondom de Officina Plantiniana te Antwerpen en later te Leiden groepeerden zich vele mensen, van hoofdakteurs tot figuranten uit de hervorming, de renaissance, het humanisme en de contra-reformatie.

Arbeid en volharding

Het verblijf te Antwerpen van de omstreeks 1520 te Saint-Avertin nabij Tours geboren Fransman Plantin, situeerde zich immers in de meest beroerde periode uit de geschiedenis van de Nederlanden, dramatisch kulminerend in augustus 1585 met de herovering van Antwerpen door Farnèse en haar voor Noord en Zuid zo noodlottige nasleep: de staatkundige scheiding. De man die als onvermogend boekbindertje in 1549 met zijn vrouw Jeanne Rivière uit Frankrijk te Antwerpen aankwam, zou hier met taaie werklust, verwoord in zijn leuze ‘ Labore et constantia’ (Arbeid en volharding) de schitterendste ‘meesterprinter’ van de Nederlanden worden. Typisch voor deze geboren Fransman is dat hij zijn doopnaam Christophe in Christoffel vervlaamste. Deze Fransman kwam niet met chauvinistische bedoelingen naar ons. Hij paste zich aan, leerde onze taal en speelde in onze beschaving een rol van zo grote betekenis - aldus dr. Sabbe - dat men hem een plaats mag voorbehouden onder de grote Nederlanders.

Koning en prins

Plantin is zowel aartsdrukker van de koning van Spanje geweest als Antwerps stadsdrukker onder Willem van Oranje. Het eerste werk waarmee hij als drukker-uitgever naam verwierf (1559) was de fraai geïllustreerde ‘Pompe funèbre’ over de uitvaart van Karel V. Om later (1579) in de gunst van Oranje te komen publiceerde hij de ‘Declaratie van de triumphante incompst van den Doorluchtigen Prince van Oraingnien binnen Brussele’ (een tekst van Jan-Baptist Houwaert) en in 1581 droeg hij aan Prins Willem zijn uitgave op van Rembert Dodoens’ ‘Cruydtboeck’. Tussen genoemde publikaties lag de uitgave van Plantins gigantische vijftalige ‘Biblia polyglotte’ in acht foliobanden (in Latijn, Grieks, Hebreeuws, Syriak en Chaldeeuws) de grootste onderneming door één drukker ooit tot stand gebracht.

In de loop van vierendertig jaar zou Plantin meer dan 1500 werken uitgeven: liturgische, botanische, taalkundige, aardrijkskundige, anatomische, historisch-geografische en muziekdrukken. In de bloeitijd van zijn drukkerij telde Plantin zeventig personeelsleden; met werklieden buitenshuis liep dit aantal ver boven de honderd. Pieter van Craesbeeck (later te Lissabon) en Hans, de Leuvense stamvader van de Elseviers (later te Leiden) leerden hun vak bij Plantin.

Onze taal

Ook voor de Nederlandse taal heeft Plantin zich hoogst verdienstelijk gemaakt. Volgens prof. dr. L. Grootaers is het aan Plantin te danken dat zijn beroemde korrektor Cornelius van Kiel (Kiliaan van Duf-

De stemmige binnenkoer van het Plantin-Moretus-museum.

[p. 110]

felkrijt bleef staan.) zich op het gebied van de Nederlandse taalkunde ging begeven. Hierdoor ontstond het woordenboek ‘Dictionarium teutonico-latinum’, luidens het Voorbericht: ‘met de gangbaarste woorden der Vlamingen, Zeeuwen, Hollanders, Friezen, Sicambers (of inwoners van Gelderland, Kleef en Gulick) ook die der Neder- en Hoogduitsers die nu minder gehoord worden’. Dit werk verwierf onschatbare waarde voor de latere Nederlandse taalstudie.

Levend in de beroerde 16de eeuw heeft de ongetwijfeld opportunistisch ingestelde Plantin meer dan eens last gehad met de tijdelijke bewindvoerders en moest hij noodgedwongen schipperen. Toen de Spanjaards nog heer en meester waren vonden ketterjagers bij hem verdachte druksels ingegeven door de hervorming. Nauwelijks waren de Spanjaards verdwenen of men vroeg zich af of Plantin die ‘zo goed stond met de papen’ niet ‘fout geweest’ was. Toen hij zich in juli 1576 op de Antwerpse Vrijdagmarkt vestigde verliep het hem heel slecht. Want pas had hij er zijn woning ingericht of in het najaar brak de Spaanse Furie los. De zware brandschatting die de plunderende Spanjolen hem oplegden was evenwel slechts een peulschilletje in vergelijking met de hoge schulden waarmee Filips II bij hem wegens oningeloste financiële beloften in het krijt bleef staan.

Leiden

Verbeurdverklaring en ballingschap werden Plantins aardse deel. Begin 1583 week hij uit naar zijn vriend Justus Lipsius te Leiden. Terwijl zijn schoonzoons de drukkerij te Antwerpen op gang hielden, gaf hij in minder dan twee jaar te Leiden meer dan dertig werken uit, waaronder ‘De Thiende’ van de wegens zijn Calvinistische overtuiging uitgeweken Vlaming Simon Stevin, technisch raadgever van Prins Maurits, met welk werk de Brugse wiskundige de basis legde van het decimaal stelsel. Te Leiden waar Plantin woonde in zijn eigendom, het hoekhuis van de Breestraat en Vrouwensteeg, werkte hij met Lodewijk Elsevier en werd hij drukker van de calvinistische universiteit, benoeming die hij - naar hij later zelf ietwat verontschuldigend verklaarde - aanvaardde omdat de Spaanse koning in zijn geldelijke verplichtingen jegens hem tekort was geschoten.

Levensvreugde bezorgde hem zijn trouwe echtgenote, die hem zes dochters schonk (ook een zoontje dat jong stierf) en zijn twee schoonzoons, die hij ‘ deux autres moy-mesmes’ noemde, de Frans-Vlaming Frans van Ravelingen en de Antwerpenaar Jan Moerentorf. De oudste zoon van laatstgenoemde, Balthazar I Moretus, een schoolvriend van Rubens (vandaar de achttien originele Rubensschilderijen in het huis Plantin) werd de eigenlijke bouwer van de drukkerij zoals we ze nu nog kennen.

Berustend levenswijs

Plantin die tot begin augustus 1585 te Leiden bleef, overleed te Antwerpen op 1 juli 1589 en werd er begraven in de absis van het hoogkoor in de hoofdkerk. Men weet niet met zekerheid of hij op zijn levensavond de dichter was van het bekende sonnet ‘Le bonheur de ce monde’, waarin als ideale levensbetrachting wordt vooropgesteld het bezit van weinig kinderen en van een trouwe vrouw: ‘Avoir peu d'enfants; posséder seul, sans bruit, une femme fidèle. N'avoir dettes, amour, ni procès, ni querelle. Se contenter de peu, n'espérer rien de grands...’ Niets van de groten verwachten!

Dit sonnet, een model van berustende levenswijsheid, wordt nog altijd gedrukt op de Plantijnse persen. Men kan het als herinnering aanschaffen, na een sterk aan te bevelen bezoek aan het dubbel eeuwfeestvierende museum Plantin-Moretus, rustig beloken achter een van de fraaiste Antwerpse gevels op de Vrijdagmarkt.

B. GOOVAERTS

Kostbaar schilderij ‘van ver en lang weg’ weer thuis

In het museum Plantin-Moretus te Antwerpen worden niet enkel twee persen uit de 16de en vijf uit de 17de eeuw bewaard, ook oude originele zetsels, 5.000 stempels, 15.000 matrijzen, zethaken, houtblokken en gietvormen, alsmede koperplaten die bij de Plantijnse uitgaven dienden.

Tot de kunstschatten van het huis behoren Vlaamse wandtapijten uit Brussel en Oudenaarde



en een honderdvijftigtal schilderijen, waaronder 18 originele werken van Pieter Pauwel Rubens.

Naar aanleiding van het dubbele eeuwfeest is het Plantijnse Huis weer in het bezit gekomen van het schilderij ‘Labore et constantia’, een allegorische voorstelling van Plantins leuze geschilderd door Erasmus Quellin, aangekocht door de stad Antwerpen voor 2.875.000 fr. Het doek hangt nu weer boven de schoorsteenmantel in de grote zaal van de benedenverdieping, waar het voor de eerste maal de muur sierde in 1640. Balthazar I Moretus betaalde er toen 250 florijn voor aan Quellin.

Dit schilderij is ‘van lang weg’ weer thuis. In het begin van de 19de eeuw moet het door een Moretus zijn verkocht of overgedragen aan baron Karel Lodewijk de Keverberg (1768-1841), die in de periode van de tijdelijk herenigde Nederlanden, vanaf 1815 eerst goeverneur van Antwerpen en nadien, sinds 1817, gouverneur van Oost-Vlaanderen was. Bij erfenis in 1904 kwam de kunstverzameling van baron de Keverberg die zich toen bevond op het kasteel van Aldengoor (gemeente Haelen, Nederlands-Limburg) in het bezit van de familie de Weichs, die de verzameling overbracht naar haar kasteel te Roesberg bij Brühl (tussen Keulen en Bonn), waar het schilderij zich nog bevond in 1934-35. Minder duidelijk is waar het vertoefde van 1935 tot 1956. In november 1956 kocht Karl Götze het doek, maar zijn zaakwaarnemers konden niet zeggen van wie en voor welk bedrag.

Het doek van Quellin maakt zowel de leuze ‘Labore et constantia’ als het symbool van Plantin - de Gulden Passer - aanschouwelijk. Hercules, die de Arbeid verzinnebeeldt, trekt met een gouden passer een cirkel. Naast de tafel zit een vrouw die hier de ‘volharding’ uitbeeldt. Tussen Hercules en de vrouw bevindt zich Mercurius. Rechts van de groep bevindt zich Minerva (de wetenschap) en links van Hercules staat Honor, de jonge man met een hoorn van overvloed.