Neerlandia. Jaargang 80

[p. 10]

Limburg pleit voor geïntegreerd monumentenbeleid

De activiteiten ter gelegenheid van het Monumentenjaar 1975 zijn afgesloten. De oproep van de Raad van Europa om in dat jaar meer nadrukkelijk aandacht te schenken aan het wekken van belangstelling voor het architectonisch erfgoed heeft goed weerklank gevonden. In hoeverre inderdaad sprake zal zijn van een aanzet tot een nieuwe aanpak, van een veel bredere belangstelling voor dit culturele erfgoed en van een meer dynamisch en sociaal-gericht monumentenbeleid moet worden afgewacht. Voor wat betreft NederlandsLimburg en Belgisch-Limburg kan men zich nog een andere vraag stellen: zal de samenwerking tussen beide provincies op dit punt, die in 1975 is ingezet, in de nabije toekomst werkelijk ook een concrete en permanente gestalte krijgen?

De eerste aanzet is in ieder geval veelbelovend geweest. Zowel in Nederland als in België heeft de provincie Limburg als eerste een comité voor het Monumentenjaar 1975 kunnen installeren. Beide comité's kozen vrijwel meteen voor een nauwe samenwerking. Een samenwerking, die eigenlijk vanzelfsprekend kan worden genoemd, maar desalniettemin met veel vreugde werd begroet.

Beide comité's waren het er over eens dat een van de doelstellingen zou moeten luiden: het bevorderen en uitbouwen van een interlimburgse samenwerking op het vlak van de monumentenzorg in het algemeen en het Monumentenjaar 1975 in het bijzonder. Daarbij zou dan de gedachte voorop staan dat het bouwkundig erfgoed van beide provincies voor een overgroot gedeelte herkenbaar, bestudeerbaar en valoriseerbaar is binnen het oude cultuurgebied ‘Maas-Rijn’. Een intensieve samenwerking op lange termijn zal, zo redeneerde

Bij de start van de Monumentenjaar - 1975 - activiteiten in Nederlands-Limburg waren o.a. aanwezig voorzitter E. Smets (links) en secretaris C. de Dijn (rechts) van het Belgisch-Limburgs ‘Provinciaal Comité Monumentenjaar 1975’. Naast de heer Smets: secretaris G. Quaedvlieg en voorzitter J. v.d. Woude van het gelijknamige Nederlands-Limburgs Comité.

men, kunnen groeien door coórdinatie van de campagne voor het Monumentenjaar. Zo werd besloten om grensoverschrijdende monumenten- en landschappentrips uit te geven, om gezamenlijk mee te werken aan een interlimburgs monumenten-nummer van het tijdschrift Limburg Vandaag, om bij activiteiten in het kader van het Monumentenjaar wederzijds de leden van de provinciale comité's uit te nodigen en om een interlimburgs affiche uit te geven. Welnu, dat is allemaal zeer goed verlopen. Het begin is gemaakt.

Wat volgt er nu?

Genoemde samenwerking is een heel jaar uitgeprobeerd en nu kan alleen maar in spanning gewacht worden op wat komen gaat. Op, liefst concrete, realisaties van gezamenlijke initiatieven, die werkelijk zicht zullen gaan bieden op een samenwerking op lange termijn. Daar was op de eerste plaats de opmerking van het Nederlands-Limburgs G.S.-lid J.v.d. Woude: ‘Ik mocht wensen, dat wij als provinciaal bestuur van Nederlands-Limburg in dit jaar de middelen zouden kunnen vergaren om aan het Openluchtmuseum in Bokrijk een Nederlands element toe te voegen. Eén Openluchtmuseum voor beide Limburgen is voldoende, maar dan zouden wij er toch eigenlijk ook eens vanuit Nederlands-Limburg enkele elementen aan moeten toevoegen’. Johan van der Woude zei er meteen bij, dat hij mocht wensen, dat de Nederlandse provincie daartoe de middelen zou hebben. Maar hij vond het toch een uitstekend idee voor de Nederlands-Limburgse Staten-leden. Die Staten-leden hebben helaas nog niet gereageerd op deze suggestie. Toch zou dat de moeite van het overwegen waard zijn.

Dat vindt ook de heer C. de Dijn, hoofd van de Dienst voor het Kunstpatrimonium in Belgisch-Limburg. ‘Die suggestie tot concrete inbreng is ook van enorm belang voor de revalorisatie van het bouwkundig erfgoed der beide Limburgen in situ. Uiteraard heeft ons architecturaal patrimonium een bijzondere betekenis voor het leefmilieu van Belgisch-Limburg. Het bezit evenwel nog een belangrijkere, inhoudsvoilere betekenis als het gesitueerd wordt in het reële kader van het totale cultuurgebied, waarvan wij deel uit maken. En dan denk ik hier bijvoorbeeld heel bewust en in de allereerste plaats aan Alden Biesen. De restauratie en renovatie van dit complex heeft slechts zin wanneer het zowel naar toekomstige vorm als inhoud opnieuw gesitueerd kan worden in het cultuurgebied, waarvan het de materiële getuige is. Dat cultuurgebied is het Maas-Rijn-gebied. Alden Biesen als inhoud en vorm is slechts herkenbaar als je het duidelijk in relatie plaatst met Maastricht, Aken, Keulen, Luik, enz. Dit wil naar mijn bescheiden mening zeggen, dat bij de rehabilitatie van Alden Biesen, Nederlands-Limburg en het Rijnland niet mogen ontbreken. Een revalorisatie

[p. 11]

vanuit Brussels standpunt zou op z'n zachtst uitgedrukt moeilijk haalbaar zijn.’ En voorzitter E. Smets van het Provinciaal Comité Monumentenjaar 1975 voegt daaraan toe, dat hetzelfde ook t.a.v. Bokrijk gesteld kan worden.

Dat een verdergaande samenwerking op dit punt tussen beide Limburgen een logische en ook nuttige zaak zou zijn, staat buiten kijf. Daar zijn met name ook de beide secretarissen van de Limburgse Comité's voor het Monumentenjaar het roerend over eens. Gerard Quaedvlieg: ‘Waar het nu om gaat, is het benutten van mogelijkheden als gevolg van een hernieuwde belangstelling voor deze zaken. Bovendien zijn de mogelijkheden tot verplaatsing en contact natuurlijk toegenomen. Neem nu de Voerstreek en Nederlands-Zuid-Limburg. Dat is duidelijk één geheel en de grens, die er toevallig tussenloopt is gewoon een lijntje, waarmee je misschien wel een landschap, maar zeker niet een heel cultuurgebied kunt doorsnijden’.

Het ‘nuttige’ van die contacten wordt nog eens beklemtoond door de heer De Dijn als hij stelt dat beide Limburgen voor wat betreft hun betekenis binnen het Maas-Rijngebied vrijwel steeds miskend zijn geworden’. Dat kwam bijvoorbeeld ook nog eens heel goed tot uiting tijdens de tentoonstelling ‘Maas-Rijn 800-1400’. Men heeft toen haast moeten smeken om er de Odillaschrijn van Kolen (Belgisch-Limburg) in opgenomen te krijgen. En bepaalde brokstukken van romaanse sculptuur uit de voormalige abdij van Sint-Truiden waren niet aanwezig, hoewel ze kwalitatief gezien stukken beter zijn dan andere Maaslandse exempels, die wel werden tentoongesteld. Ik wil maar zeggen, als wij momenteel samen aan het werken zijn voor dat totale cultuurgebied, dan is dat echt broodnodig voor de beide Limburgen’, zegt hij.

Daarom alleen al is ook te hopen, dat een tweede afspraak, die begin 1975 werd gemaakt tussen de betrokkenen, inderdaad concrete gestalte zal krijgen. In Nederlands-Limburg bestaat een provinciale contactcommissie voor de Monumentenzorg, waarin al diegenen zitting hebben, die er op de een of andere manier organisatorisch bij betrokken zijn. In Belgisch-Limburg wil men doorgaan met het provinciaal comité Monumentenjaar 1975. Een permanent interlimburgs contact op die basis, zoals gesuggereerd door de heren J. v.d. Woude, G.S.-lid in Nederlands-Limburg, en E. Smets, lid van de Bestendige Deputatie in Belgisch-Limburg, zou inderdaad concrete gestalte moeten krijgen.

‘Een permanent interlimburgs contact is voor mij persoonlijk een conditio sine qua non’, zegt De Dijn, die, als een ander voorbeeld van het zo noodzakelijk geintegreerde beleid in het Maas-Rijngebied, noemt: de inrichting van een provinciaal museum voor religieuze kunst in de Begijnhofkerk van Sint-Truiden. ‘Praktisch gezien zou het een groot opvangcentrum worden voor gedesaffecteerd kerkmeubilair. Dit is evenwel een nevenaspect’, zegt hij. ‘Inhoudelijk gezien moet het een museum worden, dat een aspect van het cultuurleven in het Maas-Rijngebied voor de huidige mens ontsluit. Dit veronderstelt het onderhouden van efficiente contacten met bijvoorbeeld het Bonnefantenmuseum te Maastricht, eerder dan met het Rubenshuis in Antwerpen. Een echte valorisatie van de kerkschat van de Onze-Lieve-Vrouwe-basiliek te Tongeren bijvoorbeeld kan in mijn gedachtengang o.a. slechts fundamenteel tot leven gewekt worden door innige samenwerking met de verantwoordelijken voor de kerkschatten van Maastricht, Luik, Aken, Keulen, enz. Om het anders uit te drukken: de heropname van bedevaartswegen’.

Waar men zeker kan spreken van een menselijkheid en zelfs een noodzaak tot samenwerking tussen beide provincies kan men ook op het terrein van monumentenzorg niet voorbijgaan aan het feit, dat aanpak en vooral wettelijke en financiële mogelijkheden nogal eens grote verschillen vertonen. Volgens de heer De Dijn wordt voor heel Vlaanderen voor nog geen 100.000 BF per jaar aan monumentenzorg besteed. Daarnaast verleent Belgisch-Limburg nog subsidie t.b.v. de restauratie van bepaalde gebouwen, kerken, enz. en dat betreft een bedrag van het tiende deel van de rijksbegroting. Nederlands-Limburg kreeg in 1974 circa 5,5 miljoen gulden van het Rijk en trok

Beekstraat in Thorn - In een recente toespraak voor de Belg - Limburgse Provincieraad noemde gouverneur L. Roppe de Nederl.-Limburgse gemeente Thorn een sprekend voorbeeld voor de wijze waarop men tot de rehabilitatie van een tot beschermd stadsgezicht verklaarde oude kern is overgegaan.

[p. 12]

zelf op de provinciale begroting voor 1975 nog eens 1,1 miljoen gulden uit.

Volgens G.S.-lid Vander Woude is de Nederlandse wetgeving in wezen niet slecht, maar telt ze wel een groot aantal mankementen. De belangrijkste daarvan zijn, volgens hem, het ontbreken van een onderhoudsplicht en het ontbreken van wettelijke bepalingen inzake de subsidiëring van restauraties. Een uiterst belangrijke zaak echter noemt hij de nieuwe samenhang tussen monumentenwet en de wet op de ruimtelijke ordening, ingevolge waarvan geregeld is: de mogelijkheid tot het opleggen en het regelen van beschermde stads- en dorpsgezichten, met handhaving van het stratenplan, waarbij als wettelijke voorwaarde is gesteld, dat er minimaal slechts één pand, dat op de Monumentenlijst staat, bij betrokken behoeft te zijn. ‘Dank zij die beschermde stads- en dorpsgezichten hebben we al veel kunnen redden’, aldus de heer Vander Woude.

De heer De Dijn wijst er op dat de Belgische monumentenzorg nog steeds als juridische basis heeft de wet op het Behoud van Monumenten en Landschappen van 1931. ‘De moeilijkheid is, dat dezo wet het monument en het landschap al te veel beschouwt als een wetenschappelijk en estetisch getuige van het verleden. Het ligt in de bedoeling de wet van 1931 te vervangen door een decreet, uit te vaardigen door de Cultuurraad voor de Nederlandstalige cultuurgemeenschap. Dit decreet zou, naar Nederlands voorbeeld een meer dynamisch monumentenbeleid mogelijk moeten maken, o.a. door de versoepeling van de wettelijke bescherming en het invoegen van een voorlopige lijst van voor bescherming in aanmerking

De Landcommanderij Alden Biesen in Spouwen-Rijkhoven, voor de brand, die enkele jaren geleden grote verwoestingen aanrichtte. Bij de rehabilitatie mogen Nederlands-Limburg en het Rijnland niet ontbreken.

komende monumenten en landschappen. Dat ontwerp van decreet is voor ons van essentieel belang. Ook al omdat in dit decreet de verruiming van het begrip monument en landschap is voorzien. Wij bezitten immers op dit ogenblik geen enkele mogelijkheid om de monumentenzorg ruimtelijk, d.w.z. als stads- of dorpsgezicht in een leefomgeving te behouden of te integreren. Dat is uiteindelijk fundamenteel voor een maatschappelijk gerichte monumentenzorg’.

De heer De Dijn verheelt echter niet dat er bij de besprekingen van genoemd decreet een ‘ramp’ dreigt. ‘Dat decreet’, zo zegt hij, ‘wil enerzijds die voorlopige lijst en anderzijds die “link” waar we over spraken, mogelijk maken, maar juist aan die twee punten, die essentieel zijn, wordt aanstoot genomen. Het staatssecretariaat voor ruimtelijke ordening betwist de bevoegdheid van de monumentenwet op het vlak van de ruimtelijke ordening en het ministerie van landbouw betwist de bevoegdheid van de monumentenwet op het landschap. Zo krijg je bij ons het eigenaardige fenomeen, dat planologen gewestplannen opstellen waarin bepaalde bebouwde en landschappelijke gebieden gearceerd worden, opdat deze gebieden gaaf zouden behouden worden om “historische en estetische redenen”. Als uitgangspunt voor deze bescherming in het kader van de gewestplannen dient meestal het bij K.B. beschermde monument of landschap en niet de ruimtelijke integratie van dit monument of landschap in de leefomgeving. De bijdrage, die het gewestplan levert voor de gaafheid van onze omgeving is dus wel uiterst gering, om niet te zeggen nihil. De monumentenzorg blijft bovendien veilig opgesloten in het gearceerde gebied’.

De Dijn noemt het voorbeeld van de binnenstad van Tongeren. ‘In het gewestplan zijn enkele kleine gebieden gearceerd, terwijl ik van mening ben, dat de binnenstad van Tongeren, zowel vanuit het standpunt van ruimtelijke ordening als vanuit het standpunt van monumenten- en landschapsbescherming één eenheid is. Wanneer we de rollen nu eens omkeren, dan ben ik er van overtuigd, dat, mits een geëngageerde monumentenzorg wordt bedreven, een verbetering van de ruimtelijke ordening, van de leefomgeving, mogelijk wordt. Deze fundamentele opstelling ligt bijvoorbeeld aan de basis van het zorgend omgaan met het begijnhof in Sint-Truiden. Niet het museum of het monument primeert, maar de kwalificering van de woonomgeving in zijn sociale context, dus met al zijn positieve en negatieve kanten. Onze bedoeling met dat Begijnhof is met kunstpatrimoniale en museologische maatregelen de kwaliteit van de woon-

[p. 13]

omgeving opvoeren. Met andere woorden, het museum en de monumentenzorg gaan meebouwen aan een verantwoorde leefomgeving’.

Een duidelijk verschil is ook te constateren als men de cijfers bekijkt over de beschermde monumenten in beide provincies. In Nederlands-Limburg zijn er dat 3 721, in Belgisch-Limburg 195. G.S.-lid van der Woude: ‘Uit een oogpunt van registratie van monumenten kun je zeggen: die 3 721 zijn het wel, al zou je natuurlijk nog over 3 700 andere kunnen twisten of ze nu wel of niet ook op die lijst moeten. Maar uit een oogpunt van praktische uitvoerbaarheid en beleid is 3 721 een schrikbarend getal. Als je dat moet vertalen in de richting van rijks- en provinciale budgetten ben je doodongelukkig. In Nederlands-Limburg liggen 156 kastelen en kasteelachtige behuizingen en daarvan verkeert bijna de helft in deplorabele toestand. Het behoud alleen al van die grote cultuurelementen zou je hele budget opslokken. Toch ben ik blij met de registratie van die 3721 monumenten. En dat dit aantal in Belgisch-Limburg zoveel kleiner is vind ik meer een juridische dan een wezenlijke zaak. Ik heb de indruk, dat ze daar meer hebben dan wij. In ieder geval zal dat per hectare niet veel verschillen’.

De Dijn: ‘Wij hebben inderdaad duidelijk veel minder beschermde monumenten. Maar men moet dan ook rekening houden met het feit, dat bijvoorbeeld Maastricht, na Amsterdam, de meeste monumenten telt van alle Nederlandse steden. Wij hebben niet dat stedelijk patrimonium van bijvoorbeeld Maastricht of Brugge. We beschikken slechts over een zeer beperkt aantal kleine steden. Maar terecht noemt v.d. Woude het cijfer niet zo relevant. Het is niet onmogelijk om met minder beschermde monumenten aan een veel globalere monumentenzorg te doen, al geef ik toe dat dit waarschijnlijk een droombeeld is. Er is in Vlaanderen overigens een bepaalde psychose ontstaan om dat absolute cijfer nu eens drastisch te gaan opvoeren. Maar wat heeft dit voor zin als dat opvoeren niet gebeurt vanuit een fundamentele mentaliteit. Het gaat ons in Belgisch-Limburg niet in de eerste plaats om dat cijfer op te voeren - al moet dat natuurlijk wel gebeuren - maar wij willen vooral de mensen beïnvloeden. Duidelijk maken, dat wij met dat verleden een essentiële menselijke band hebben en dat het voor ons bestaan eenvoudigweg noodzakelijk is om aan monumentenzorg te doen. De actie in onze provincie is gebaseerd op het beleven van de monumenten. De gemeenschap moet zijn kerkschat, zijn kasteel, enz, opnieuw gaan beleven en die beleving voorttrekken’.

Nu het Monumentenjaar 1975 is afgesloten kan men stellen, dat er in beide provincies juist op deze punten belangrijk werk is verzet. De vraag is nu of men er in zal slagen om op de ingeslagen weg voort te gaan en met name ook waar het gaat om de contacten tussen de beide Limburgen. Twee duidelijke aanknopingspunten zijn: een permanent overleg, en een samenwerking met betrekking tot het belangrijke gebeuren in Bokrijk. En ondanks de verschillende manieren van aanpak op sommige punten en met name ook de verschillende wettelijke en juridische mogelijkheden zijn er nog tal van andere zaken, die interlimburgs zouden kunnen worden bekeken. Een vrij recent probleem, dat ook onder meer de aandacht heeft van de Maasketen Jan van Eyck, is de zorg om het verdwijnen van steeds meer Maaslandse boerderijen uit het straatbeeld van de typische dorpen aan beide zijden van de Maas. De noodklok moet dringend worden geluid, want veel is al verdwenen en veel staat op het punt te verdwijnen.

Anderzijds worden we aan beide zijden van de Maas geconfronteerd met het feit, dat er bij restauraties en opknapbeurten nogal eens ‘geknoeid’ wordt. Mensen, die het in wezen goed bedoelen, realiseren de grootst mogelijke ‘kitsch’ en ook dàt kan een ernstige aantasting van het straat- en dorpsbeeld veroorzaken. De vraag is of men deze amateurs, die het goed bedoelen, maar vaak over te weinig kennis van zaken beschikken, niet beter zou moeten en kunnen voorlichten.

Sinds kort zijn daartoe nieuwe mogelijkheden aanwezig. Met name weer in Bokrijk en het zou, dachten wij, wederom een logische zaak zijn indien bèide Limburgen daarvan zullen gaan profiteren. Op initiatief van de Bestendige Deputatie van Belgisch-Limburg en

Het in Bokrijk gevestigde Restauratiecentrum zou eigenlijk ook ingeschakeld moeten worden in Nederlands-Limburg, waar (zie foto) prachtige vakwerkhuizen op restauratie wachten.

[p. 14]

in overleg met het bestuur van het Domein en van het Openluchtmuseum te Bokrijk is namelijk zeer onlangs de v.z.w. ‘Centrum voor studie, documentatie en restauratie van het merkwaardige gebouw’ in het leven geroepen. Dit ‘Restauratiecentrum’ voorziet in de vorming van een werkgroep, samengesteld uit tekenaars, documentalisten en vaklieden, die in de gespecialiseerde tak van restauratie- en conservatietechnieken ten dienste zal staan van de monumentenzorg. Met andere woorden het nieuwe Restauratiecentrum zal adviseren bij restauratie en conservatieproblemen en stelt zijn ervaring en documentatie beschikbaar, zoals dit overigens steeds het geval is geweest. Maar bovendien is het de bedoeling dat deze v.z.w. in de toekomst, met een eigen werkploeg, gebouwen in hun oorspronkelijke omgeving zal restaureren en conserveren. Op deze wijze wordt de jarenlange ervaring, die in het museum werd opgedaan van toepassing in situ en wordt een cultuurhistorische verworvenheid buiten de museale context verspreid. Het Openluchtmuseum Bokrijk bestaat bijna 23 jaar en verzamelt, zoals bekend, architectonisch en historisch waardevolle gebouwen, die, om welke redenen dan ook op hun oorspronkelijke plaats niet gehandhaafd kunnen worden. Daarbij uitgaande van de stelling, dat terug opbouwen op een andere plaats (Bokrijk) nog altijd veel beter is dan het monument voor altijd verloren laten gaan. De ervaring, die gedurende twintig jaar museumleven werd opgedaan, heeft het Openluchtmuseum een belangrijke documentaire betekenis gegeven. Er werd vanaf het begin kennis gemaakt met oude bouwtechnieken, die ook in het museum werden toegepast. En natuurlijk werd daarbij een aanzienlijke iconografische, technische en materiële documentatie verzameld, die reeds meermaals door geïnteresseerden werd geraadpleegd. De nieuwe v.z.w. wil met het Restauratiecentrum nog verder gaan. Het is namelijk gebleken, dat men bij de restauratie en conservatie van het bouwkundig erfgoed met ernstige problemen te kampen heeft. Niet alleen financiële en administratieve problemen spelen daarbij een belangrijke rol, maar vooral technische aspecten van monumentenzorg zijn onvoldoende bekend. De restauratieen conservatietechniek voor gebouwen is een complex geheel van stielvaardigheden, die in het Openluchtmuseum mede ‘geconserveerd’ werden.

Vele vaklieden beheersen de oude technieken niet meer zodat vele restauraties op een weinig oordeelkundige wijze werden uitgevoerd. Het nieuwe Restauratiecentrum wil deze kennis en vaardigheden nu actief gaan uitdragen en wil zijn gespecialiseerde diensten ter beschikking stellen van al diegenen - rijk, provincie, gemeenten, maar ook privé-personen - die daar behoefte aan hebben. Daarmee komt het centrum ongetwijfeld tegemoet aan een actuele noodzaak, die op dit moment in verband met de Monumen-tenzorg scherp wordt aangevoeld. ‘Monumentenzorg en het behoud van het bouwkundig erfgoed is namelijk een actueel en sociaal probleem geworden’, aldus de initiatiefnemers, ‘want monumentenzorg kadert thans in een sociaal programma en betekent het behoud van het bouwkundig erfgoed en de aanpassing van gebouwen en wijken aan huidige levensbehoeften. Niet alleen gebouwen, maar ook de omgeving, het natuurlijk kader, krijgt op die manier een bepaalde functie. Een en ander veronderstelt dan ook een grondige methodische herziening van de monumentenzorg en verlegt het accent van de kunsthistorische restauratie en reconstructie naar de conservatie en de adaptie van het historische site’. Daarin wil de nieuwe v.z.w. een helpende hand bieden en als zodanig kan men spreken van baanbrekend werk. Het zou zonder meer een gemiste kans zijn, indien dit initiatief, uitgaande van Bokrijk, niet tevens zal worden aangewend voor Nederlands-Limburg. Opnieuw is dit een duidelijk voorbeeld van waartoe meer samenwerking zou kunnen leiden.

Tijdens een recente toespraak bij gelegenheid van de Opening van de Gewone Zittijd van de Provincieraad stelde gouverneur L. Roppe, die eerst nog uitvoerig de samenwerking met Nederlands-Limburg in het kader van Monumentenjaar 1975 ter sprake bracht, onder meer het volgende: ‘Hebben wij geen hart van steen tegenover de heerlijke vruchten van geest en vlijt, maar steken wij ze een hart toe. Geven wij allen een toekomst aan het verleden en worden wij niet een steen des aanstoots voor de volgende generatie. Het verre nageslacht zal er ons dankbaar voor zijn’. Moge dat tevens een uitdaging zijn voor de provinciebesturen en alle andere betrokkenen uit beide Limburgen om dat werken aan ‘die toekomst voor ons verleden’ als een gezamenlijke opdracht te beschouwen. En indien het werkelijk zó is, dat de beide Limburgen elkaar op die manier in het kader van het Monumentenjaar 1975 meer nadrukkelijk gevonden hebben, dan zal de winst van deze manifestatie nog groter zijn.

JOH. THIJSSEN