Neerlandia. Jaargang 79

[p. 114]

Nostalgie en nuchterheid in Groningen

In enkele tientallen Nederlandse gemeenten werken particulieren in verschillende juridische vormen aan behoud en herstel van architectonisch stadsschoon. Hun uitgangspunt is gelijk, hun werkwijze verschillend. De meeste worden geleid door idealistisch-nostalgische motieven; een minderheid beschouwt herstel van stadsschoon bovendien als nuchtere business. Stadsherstel Groningen bijvoorbeeld.

Groningen is in onderstaande beschouwing als voorbeeld gekozen om de notoire nuchterheid van haar bevolking; een eigenschap die in een tijd van nostalgie moeilijk gemist kan worden.

Stadsherstel in Groningen op basis van nuchtere zakelijkheid

Aanranding is een misdrijf. Wordt de dader aangeklaagd dan wacht hem straf. Is het object van aanranding niet een meisje of vrouw maar een stad dan ligt de aanklacht in het verlies aan karakter en stadsschoon, aan stadspersoonlijkheid; maar wie is de dader? Wie anders dan de burger, die klaarblijkelijk genoegen neemt met een manier van stadsbestuur van uit de stelling, dat maximaal profijt ‘maatstaf aller dingen’ is geworden (John Kenneth Galbraith). Hij geeft daarmee te kennen het gemak van onvolwassenheid te verkiezen boven de moed van een standpunt

Een vrij en vredig Martinikerkhof, zoals het er na algehele restauratie zal uitzien.

en dienovereenkomstig optreden. Kenmerk van onvolwassenheid is immers de neiging, zich door anderen te laten leiden. Die houding van de burger, tezamen met de handelwijze volgens het profijtbeginsel van de kant van de overheid dreigt de stad te ontaarden tot een ‘profitopolis’, waarin de gemeenschap is geruineerd en de democratie even sterk is aangetast als in een totalitair bewind. Het profijtbeginsel als hoogste norm vertegenwoordigt in wezen immers de economische terreur die zich bij het uitblijven van weerstand gemakkelijk tot politieke terreur laat ontwikkelen.

Met dat al is de straf voor de aanranding van de stad als leefcentrum voor de gemeenschap er een van ongekende zwaarte. Een ‘onleefbare’ stad is namelijk een onverdraaglijke paradox. Zij provoceert tot beschermend verzet en vereist de - overigens reeds duizenden jaren lang verkondigde ‘metandia's’ of mentaliteitsverandering; van de burger en door hem van de overheid.

Nota

Reeds wijzen alom in Nederland duidelijke tekenen op een mentaal andere benadering van het verschijnsel ‘stad’. Daarvan getuigt ook de moedige en volumineuze Nota Doelstellingen Binnenstad Groningen, in mei 1972 uitgebracht door het jeugdige, geheel linkse, gemeentebestuur van Neerlands noordelijke metropool. Zij is uitgesproken gebaseerd op de idee van de gemeenschap in de zin van hetgeen stadsbewoners als mens en burger met elkaar gemeen hebben en de vitale behoeften en voorzieningen, die daardoor aan de dag treden. Het gemeentebestuur schuwt in die nota ook de zelfkritiek niet in zover zij een aantal miljoenenprojecten zoals het Martinihal-complex, de Evenementenhal, de Gasunie, het Groothandelscentrum, het Rijkskantorencomplex en enkele instellingen voor hoger beroepsonderwijs eufemistisch ‘minder gunstig gesitueerd’ noemt. Erflating van een vorig gemeentebestuur, jawel, maar ook het idealistische, thans zittende college ontkwam niet aan de terreur van het profijtbeginsel. Gesteld voor het alternatief, een tweetal straten met honderden goede burgerwoningen, pal aan de rand van de oude binnenstad, te slopen ten behoeve van fabrieksbouw ofwel de Koninklijke Tabaksfabrieken Theodurs Niemeyer naar Duitsland te zien vertrekken, koos de gemeente voor sloop van honderden woningen. Tot die beslissing heeft uiteraard behoud van werkgelegenheid de doorslag gegeven.

[p. 115]

Onrust van burgers

De Nota Doelstellingen Binnenstad is niet ontstaan uit de neiging van het gemeentebestuur, een goede ‘alternatieve’ beurt te maken. Haar verschijnen is het gevolg van jarenlange zorg en onrust van Groningse particuliere burgers over de voortgaande aanranding van de eens zo sfeervolle binnenstad; buiten de wonden haar reeds door de oorlog toegebracht.

Vertolker van die onrust en zorg namens velen was de architect P.L. de Vrieze, restaurateur van de befaamde Martinikerk. In woord en geschrift vroeg hij aandacht voor de steeds groeiende uittocht van goed gehonoreerde burgers uit de wereld van universitair onderwijs, cultuur, techniek, industrie en bestuurscolleges naar Haren, Roden, Norg en tal van andere dorpjes in Groningen en vooral Drenthe. Als gevolg van deze ‘desertie van de beste krachten voor de democratie’ (De Vrieze) daalde het aantal inwoners van de stad in weerwil van annexaties tot krap 170.000; nog ongerekend het verlies aan belastinginkomsten en bestedingen. Reeksen voortreffelijke woningen werden kantoren; kantoren werden pakhuizen. Enorme, dodelijk saaie flatcomplexen in de buitenwijken leidden tot ontvolking en verkrotting van ganse, vaak karakteristieke buurten; hoogconjunctuur voor slopers, verveling en geringe sociale controle joegen het criminaliteitscijfer omhoog.

Via de Stedebouwkundige Adviesraad leidde het ijveren van De Vrieze tot de afkondiging van een sloopverbod in de binnenstad; in die zin, dat pas gesloopt mag worden nadat bekend is wat er voor het gesloopte in de plaats zal komen. Niet langer bepalen technici van Publieke Werken en Bouw- en Woningtoezicht wat als krot kan worden aangemerkt.

In Groningen gebeurt dat door een binnenstadscommissie, die in meerderheid uit externe deskundigen bestaat; een nationale primeur. Daardoor is tevens afgerekend met het in de ogen van De Vrieze c.s. verderfelijke systeem, waarbij krotverklaring steunt op een soort strafpuntenstelsel; zoveel punten voor het geval het toilet buiten de woning staat, zoveel punten voor het geval de woonoppervlakte minder is dan 18 vierkante meter. In tal van steden is dit puntensysteem verantwoordelijk geweest voor een ontstellende kaakslag gevolgd door dito nieuwbouw. Men had te weinig oog voor de vaak unieke wijze waarop bepaalde vervallen huizen in de straat staan. Volgens De Vrieze had de gemeente behoefte aan een juridisch instrument om paal en perk te stellen aan de voorrang van het profijtbeginsel voor wat de binnenstad betreft; een voorrang, die in tal van steden al tot betonnen vloekmonumenten heeft geleid. In Groningen moesten veertig gezinnen vertrekken voor de bouw van een warenhuis op de Grote Markt, volgens wijlen ir. Tellegen ‘een der fraaiste pleinen van Europa’; op het Zuiderdiep werd pal door een zeventiende-eeuwse wijk een 50 meter brede bulderbaan aangelegd. Volgens het Structuurplan zou zelfs de hele Zuiderdiepbuurt moeten worden afgebroken ten behoeve van de auto. Dank zij het verzet van particulieren gaat het niet door.

Stadsherstel b.v.

Architect De Vrieze heeft dit alles bepaald niet alleen bereikt. Bij het optreden van het huidige gemeentebestuur vond hij bijval voor zijn stelling dat het aanzien van de binnenstad niet door de economie mag worden bepaald en dat elk plan voor de binnenstad moet worden voorafgegaan door een concrete doelstelling. Dat leidde tot de genoemde Nota. Zij sloeg tal van reacties los en leidde in 1972 tot de stichting van Stadsherstel bv. Naast De Vrieze waren daarvan de promotoren dr. G. Overdiep, vice-preident van de Rechtbank, mr. P. Dorhout, advocaat en procureur en Jac. P. Scholma, architect en sedert de oprichting directeur van Stadsherstel bv.

Gerestaureerde panden op het Martinikerkhof zijn opnieuw bewoond.

[p. 116]

‘Keiharde rekensom’

Volgens de Bond Heemschut te Amsterdam waren er eind 1974 in Nederland 31 ‘Stadsherstellen’. Daarvan hebben er 21 de Stichtingsvorm, 8 zijn naamloze vennootschappen. Groningen en Vianen zijn besloten vennootschappen. Groningen behoort dus tot het tiental dat stadsherstel getuige de gekozen juridische vorm uitgesproken als een zakelijke aangelegenheid beschouwt. De heer Jac. P. Scholma spreekt zelfs van een ‘keiharde rekensom’. Aan de start stelden dr. G. Overdiep en mr. P. Dorhout zich garant voor een kapitaal van een half millioen gulden in aandelen van f. 500. De gemeente Groningen participeert met een ton. Als gevolg van de eis van de gemeente, dat ook aandelen van honderd gulden moesten worden uitgegeven plaatsten tot dusver 67 particulieren een aandeel tot dat bedrag. De banken in Groningen doen niet mee. De heer Scholma: ‘met filosoferen over schoonheid van het verleden kom je er niet. Restaureren vraagt een strak financieel beleid. Je hebt immers te maken met keiharde zaken zoals een bouwvakkers-CAO, stijgende lonen en prijzen. Bovendien moeten we ons nuchter afvragen of het herstellen van mooie oude huizen op den duur wel toekomst heeft. In elk geval is er momenteel nog groeiende animo voor oude huizen.

Werkwijze

Over de werkwijze van Stadsherstel bv. zegt de heer Scholma: ‘wij krijgen herhaaldelijk tips niet alleen van makelaars maar ook van particulieren. De panden, waarop zij ons opmerkzaam maken, gaan we bekijken en proberen dan met de grootst mogelijke zekerheid te berekenen, wat we er na restauratie en verkoop voor kunnen krijgen. Dat bedrag verdelen we aan het begin van de restauratiewerkzaamheden in mootjes. We werken niet met een aanneemsom maar met een open begroting, gebaseerd op het onder alle omstandigheden te handhaven eindbedrag. De kosten worden met de opzichter besproken om te voorkomen dat het werk halverwege al boven de begroting raakt. Is een huis gerestaureerd dan wordt het verkocht. Gegadigden genoeg. Stadsherstel b.v. maakt uiteraard aanspraak op de subsidies van CRM, Volkshuisvesting, Werkverruiming en Woningverbetering.

Heimwee-hobbyisme

‘Het grootste gevaar voor kostenverhoging ligt in de verlangens van de heimwee-hobbyisten. In een gerestaureerd huis doet een schouw het uitstekend maar sommigen willen een open haard met spoorbielzen; of oude plavuizen in de badkamer terwijl nieuwe veel beter en goedkoper zijn, kortom ze komen vaak met wensen die architectonisch geen enkele betekenis hebben. Dat is ook de reden dat we tijdig overleg plegen met toekomstige kopers. Wat dezen straks aan het interieur willen doen moeten ze zelf weten als ze het exterieur maar onveranderd laten. De koper moet zich namelijk onderwerpen aan het zogenaamde kettingbeding van Monumentenzorg. Dat houdt in dat voor elke uitwendige verandering toestemming van die instantie nodig is. Voor oude huizen waarop erfpacht rust hebben wij minder belangstelling. Het gaat ons om in verval rakende gedeelten, die in het stadsbeeld aantrekkelijk zijn’.

Nieuw wonen in oude stad

In de nog geen drie jaren van het bestaan van Stadsherstel b.v. zijn enkele prachtige restauraties tot stand gekomen: vier panden op het historische Martinikerkhof (foto 1 en 2), een winkel-woonhuis aan het Zuiderdiep; vijf kleine woningen aan het Kattenhage nabij het Martinikerkhof zijn aangekocht en zullen worden gerestaureerd. Er zijn nu al veel gegadigden voor. Verder is Stadsherstel met de gemeente in de laatste onderhandelingsfase over de aankoop van vier vervallen huizen aan het Voor-het-Voormalig-Poortje nabij de Steentilbrug. Buiten Stadsherstel houden natuurlijk ook stedelijke architecten zich individueel met restauratie van oude huizen bezig. Architect De Vrieze toont met trots enkele onlangs voltooide restauraties.

Aanranders van architectonisch stadsschoon kunnen in Groningen niet langer hun gang gaan. De Nota Doelstellingen Binnenstad, het sterk gemotiveerde, jonge stadsbestuur, Stadsherstel en particuliere architecten met hart voor de stad beschermen het nog altijd kostelijke centrum van Nederlands noordelijke metropool.

JAN A.W. KESSELS