Neerlandia. Jaargang 78

[p. 186]

Het Nederlands in Suriname
Bedenkingen bij een publikatie

In tegenstelling tot het (Zuid)-Afrikaans en het wel en wee van het langzaam maar zeker uitstervende Nederlands in Indonesië, kreeg tot voor kort de situatie van onze taal in de Nederlandse Overzeese Rijksdelen slechts weinig belangstelling, zo van filologen als van dilettanten. Daarin is nu wel enige kentering gekomen⁽¹⁾, misschien ten gevolge van de steeds duidelijker wordende perspectieven van onafhankelijkheid, die een einde zullen stellen aan de banden die door het Koninkrijksstatuut werden gesmeed. Sommigen vrezen, en misschien terecht, dat met het einde van het Nederlandse bewind, hier opnieuw een stukje Neerlandia dreigt teloor te gaan onder druk van het economisch zoveel sterkere Engels.

Reeds nu is de taalsituatie van Suriname en de Antillen zeer komplex. Naast het Nederlands als officiële taal van school en administratie leven er nog andere talen, gegroeid uit en onder de verschillende etnische groepen die deze landen bevolken. Het Nederlands bekleedt er dus allerminst een monopoliepositie en juist daarom kan het verdwijnen van een wettelijke basis, die het Statuut toch geeft, uitermate nadelig zijn voor het verder leven der Nederlandse taal en kultuur aldaar. Het is inderdaad zo, en dit heeft de aandacht van meerdere wetenschapslui getrokken, dat het Nederlands als koloniale taal steeds de neiging vertoont zich in dergelijke mate te laten beïnvloeden en aan te passen aan plaatselijke kulturele patronen, dat er tenslotte een nieuwe taal ontstaat, die niet helemaal anders, maar ook niet meer dezelfde is. Het Afrikaans is daarvan het beste voorbeeld, maar ook in de West kunnen deze verschijnselen zich voordoen als de op gang zijnde krachtlijnen zich ongebreideld verderzetten.

Aan zijn koloniaal verleden dankt Suriname zijn heterogene bevolkingsstruktuur⁽²⁾. De Indianen, als oudste en enige autochtonen, vormen nu een te verwaarlozen minderheid, althans kultureel gezien. Anders is het gesteld met de groepen van Afrikaanse oorsprong, door de kolonisten als goedkope werkkrachten ingevoerd. Nog steeds spreken deze mensen talen afgeleid van de Akanstam uit West-Afrika. Deze Akantalen werden mettertijd sterk beïnvloed enerzijds door Engels/Nederlandse elementen, anderzijds door Joods/Portugese elementen, zijnde de beide groepen waaruit de Europeanen voortkwamen. Dit heeft dan op zijn beurt ontstaan gegeven aan twee mengeltalen, respectievelijk het Sranan tongo en het Samaraccaans. Er valt hiertussen geen duidelijke scheidingslijn te trekken; alle taalgebruik vloeit in elkaar over. Na de import van Chinezen, later Hindostanen, en tenslotte Javanen, die elk uiteraard het hunne bijdroegen tot de kulturele veelzijdigheid van Suriname, bleef echter het Sranan tongo de lingua franca tussen al deze komponenten van de nieuwe bevolking.

Nu heeft zich de laatste jaren een mentaliteitsontwikkeling voorgedaan die aan het Sranan een meer dan gewone terreinwinst heeft doen boeken. Gedeeltelijk kunnen wij dit verklaren door het feit dat het spreken van dit Sranan beschouwd wordt als progressief en aldus een element vormt in de ontvoogdingsstrijd van de Surinaamse bevolking, terwijl het Nederlands uiteraard beladen is met het odium van kolonialisme en paternalisme van vroegere tijden. Anderzijds is het ook een onweerlegbaar feit, zoals wij hoger reeds algemeen aanstipten, dat zich aan de overzijde van de Oceaan, op de Nederlandse taalstam een nieuwe tak ontwikkelt, het Surinaamse Nederlands, dat ergens meer en meer begint af te wijken van het Nederlands aan de Noordzee. Wat is hiervan de oorzaak? Eerst en vooral de grote afstand van het moederland, wat niettegenstaande de moderne communicatietechnieken toch een strukturele veroudering van woordenschat en zinsbouw veroorzaakt bij gebrek aan de vernieuwende elementen die een normale taaldynamiek voortbrengt. Vervolgens zijn ook de invloeden van de andere in gebruik zijnde talen, zoals Engels, Hindi, Javaans e.a. niet te negeren. Tenslotte ook wat wij zouden noemen de geografisch-kulturele bedding waarin de taal leeft. Dit is een faktor die heel dikwijls door filologen wordt genegeerd. Nochtans, laten wij niet vergeten dat de taal a priori bestaat om bepaalde verschijnselen en/of gebeurtenissen aan elkaar te beschrijven of mede te delen. Het moet dus duidelijk zijn dat wanneer deze verschijnselen of ge-

(1) Cfr. o.m. Ons Erfdeel, 17e Jaargang, 1974:

p. 23: F. VAN WEL, ‘De toekomst van het Nederlands in Suriname’.

p. 165: Drs. A.J. VERVOORN, ‘Surinaamse schrijvers en het Nederlands’.

Ook nog: Onze Taal, 41, 1972, nr. 12: A.J. VERVOORN, ‘Onze taal in Suriname’.

(2) Suriname heeft een oppervlakte van 181.455 km² en telde per 31 december 1971: 385.000 inwoners, d.i. 2,1 per km², ingedeeld naar etnische groep:

Creolen: 118.500 of 30,8%

Hindostani: 142.300 of 37%

Javanen: 58.900 of 15,3%

Boslanders: 39.500 of 10,3%

Indianen, Chinezen en Europeanen: 6,7%.

[p. 187]

beurtenissen zo verschillend zijn als tussen Nederland en de West het geval is, er in de taal een hele sector omzeggens in de ijskast wordt opgeborgen bij gebrek aan een zijnsrelatie, terwijl anderzijds een gebrek ontstaat aan nieuwe termen en wendingen om dingen en voorvallen te verwoorden die in het land van oorsprong der bedoelde taal niet bestaan. Om deze spanning in het taalgebruik op te lossen gaat men dan enerzijds de niet meer situatiegebonden woorden pogen te gebruiken voor nieuwe situaties - d.w.z. betekeniswijziging van het woord en anderzijds het invoeren van de eigen plaatselijke term. Zodoende is er binnen het Nederlands als dusdanig een hele waaier van schakeringen ontstaan in correlatie met de sociale gelaagdheid van de bevolking.

Het Nederlands van de minderontwikkelde zal aldus veel meer Sranan gekleurd zijn dan dat van de man met de leidende positie. Dat deze gelaagdheid dan nogmaals wordt doorkruist door een etnisch patroon stelt ons voor het probleem dat een bepaald taalgebruik daarenboven ook nog met een etnische groep zal worden geassimileerd, wat ons dan van het taalkundige naar het delikate plan der rassenproblematiek brengt. Wij moeten noodgedwongen vaststellen dat het Nederlands nog steeds een aangeleerde taal blijft, door de bevolking aangevoeld als iets wat van bovenaan op hen wordt neergelaten. En toch moeten wij ook stellen en moeten, menen wij, de Surinamers zelf inzien dat ondanks al wat hiervoor werd geschreven het Nederlands toch een integraal element uitmaakt van het kultuurpatroon van de Surinaamse Natie in wording. De toekomst alleen kan ons uitwijzen of deze tak van onze taal eigenzinnig verder zal doorgroeien, steeds verder van de stam af. Het is echter de taak van elke Nederlander, van elke Vlaming erover te waken dat het Kultureel Erfgoed dat in de loop der eeuwen in de West is gegroeid niet teloor gaat; dat het afstoten van de Nederlandse taal en kultuur helemaal geen oplossing is voor om het even welk probleem, maar alleen een verarming voor Suriname en de hele Nederlandstalige gemeenschap in de wereld.

Wie nu meer over deze problematiek wenst te weten beschikt sinds kort over de uitstekende publikatie van het Kabinet voor Surinaamse en Nederlands-Antilliaanse Zaken, die een bijzonder nummer uitmaakt in de reeks ‘Schakels’⁽³⁾. Na een korte historische schets waarin o.a. een vergelijking wordt gemaakt met de situatie van het Engels op Jamaica en het Frans op Haiti, volgt een sociografische uiteenzetting betreffende het gebruik van het Nederlands in de onderscheidene bevolkingsgroepen van Suriname door F.J. van Wel. De hoofdbrok wordt gevormd door een bijdrage van drs. A.J. Vervoorn getiteld ‘Het Nederlands en de Surinaamse letterkunde’. Hierin vestigt hij onze aandacht op het waardeverschil dat ontstaan is in het woordgebruik der Surinaanmse auteurs.

Het Nederlands heeft uiteraard een groot sociaal impakt en wie vooruit wil komen in de maatschappij zal het moeten beheersen. Dit verschijnsel ondervinden wij, wat het frans betreft, dagelijks in België, meer speciaal te Brussel en hoeft geen verder betoog. Het tweede deel geeft ons een idee van de invloeden van andere talen zoals hierboven reeds aangehaald. Dit aan de hand van talloze voorbeelden uit de Surinaamse literatuur, o.a. uit het voortreffelijk werk van Be Vianen⁽⁴⁾. Moeilijker wordt het wanneer de auteur ons enig inzicht poogt te geven in de betekeniswijzigingen der woorden, in zinsbouwaanpassingen en grammatikale partikularismen, die alles samen het lezen van dit buitenbeentje in onze letterkunde toch wat moeilijker maken dan een doorsnee roman. Dat dit echter helemaal geen bezwaar weze de heel dikwijls interessante Surinaamse schrijvers ter hand te nemen, want de inspanning wordt ruimschoots beloond. Nu nog, - maar voor hoelang? - zijn de woorden van Oudgoeverneur G.J. Staal (1916-1920) geldig. Zoals hij zei vertoont het Nederlands in Suriname ‘hooguit eenige eigenaardigheden die niets afdoen aan de zuivere overeenstemming tusschen het Nederlandsch ginds en dat in Nederland zelve’.

Drs. Y.J.D. PEETERS

(3) F.J. VAN WEL en Drs. A.J. VERVOORN, ‘Het Nederlands in Suriname’, in Schakels, Tijdschrift van het Bureau Voorlichting van het Kabinet voor Surinaamse en Nederlands-Antilliaanse Zaken, Herengracht, 19a, Den Haag, Postbus 115. Dit tijdschrift en nog andere dokumentatie is gratis verkrijgbaar op bovenstaand adres.

(4) Zo o.m. Strafhok (1971) en Ik eet, ik eet tot ik niet meer kan (1972). Wij wensen hierbij op te merken dat in het Deel 19 der Grote Winkler Prins, 1974, de Redaktie het blijkbaar niet nodig heeft geacht deze schrijfster op te nemen.