Neerlandia. Jaargang 77

[p. 136]

Een algemeen-Nederlandse open universiteit: toetssteen voor samenwerking

Het systeem van diploma's en vooropleiding, dat de toegang tot het hoger onderwijs en in het bijzonder tot de universiteit bepaalt, maakt van deze laatste veelal een gesloten instelling.

Nochtans zouden de ontwikkeling van de techniek en de vermindering van de arbeidsduur nieuwe perspektieven kunnen openen voor de demokratizering van het onderwijs.

Enige bezinning over vormgeving en werkwijze van het hoger onderwijs lijkt dus wel geboden. Bovendien wordt met steeds meer nadruk gepleit voor integratie van vormingswerk, buitenschools onderwijs en wetenschapsbeoefening.

Het Britse model

De revolutionaire idee van een ‘Open Universiteit’, d.w.z. een vorm van hoger onderwijs, waarin wordt gebroken met alle bestaande normen en vormen inzake toelatingsvoorwaarden en studiemethodes, werd - onder sociale druk - het eerst verwezenlijkt in Engeland. Niettegenstaande het feit dat een betrekkelijk groot aantal arbeiderskinderen in Engeland hoger onderwijs genieten, is het toch zo dat de wereldberoemde ‘colleges’ nog niets van hun oude luister als exclusieve standingschool hebben ingeboet. In die secundaire onderwijsinrichtingen bereiden meestal bevoorrechte kinderen uit de adel en de hoge burgerij zich voor om morgen het land te besturen: toekomstige ministers, parlementsleden, diplomaten, hogere officieren, hogere geestelijkheid, opperambtenaren, beheerders en topfunctionarissen in de handels- en nijverheidsondernemingen, de financiële en de verzekeringswereld. Tot het eerste jaar van de ‘Open Universiteit’, die startte op 1 januari 1971, werden 24.300 studenten toegelaten (er waren ruim 43.000 aanvragen). Wel staat vast dat de ingeschreven studenten niet in de verwachte proporties herkomstig zijn uit de minder gegoede milieus, maar dat het vooral beoefenaars zijn van vrije beroepen (10%), leerkrachten (34,3%), ingenieurs en vorsers (9,3%), bedienden en leden van kaderpersoneel (8,1%). Verder zijn er nog 9,8% thuiswerkende, gehuwde vrouwen en slechts 5,4% ongeschoolde en half-geschoolde arbeiders. De overgrote meerderheid van de studenten trachten blijkbaar een hoger diploma te verwerven in het uitgeoefende beroep, of hebben de bedoeling naar een ander beroep over te schakelen.

Voor de tot dusver in andere landen in de richting van een open universiteit genomen initiatieven kan een onderscheid gemaakt worden tussen ‘offensieve’ en ‘aanvullende’ pedagogische radio- en televisie-uitzendingen.

De offensieve uitzendingen zijn erop gericht, zoals het in de ‘Open Universiteit’ op algemeen universitair niveau het geval is, met behulp van schriftelijke lessen en diverse audio-visuële middelen, bepaalde schoolse opleidingsvormen volledig te vervangen, met inbegrip van het afnemen van examens en het uitreiken van officiële diploma's. Tot deze categorie kunnen worden gerekend het Duitse ‘Telekolleg’ voor lager secundair technisch onderwijs en het Franse ‘C.N.A.M.’ (‘Centre national des Arts et Métiers’) voor ingenieursstudiën.

De aanvullende of defensieve uitzendingen, die praktisch bij alle radio- en televisie-stations op het programma staan (‘B.R.T.’, ‘R.T.B.’, ‘N.O.S.’, ‘Teleac’, ‘O.R.T.F.’, ‘R.A.I.’, De Westduitse, de Noord-duitse, de Zuidwest en de Beierse Omroep, enz.), hebben vooral tot doel bijscholings- en schoolprogramma's, taalcursussen en programma's in het kader van volwassenenvorming en permanente opvoeding uit te zenden.

Massamedia

De open universiteit doet vooral een beroep op de moderne communicatiemedia, die het gesloten circuit waarin de wetenschappelijke opleiding is terechtgekomen, op voortreffelijke wijze in meer democratische zin kunnen doorbreken. Technische hulpmiddelen als televisie en radio (open netten, educatieve zenders), dia's, magnetoscoop (videorecorder), magnetofoon (taperecorder) en daarbij aansluitende schriftelijke en mondelinge begeleiding, zowel voor wat het schoolonderwijs als de volwassenenvorming betreft, zijn inderdaad tot op heden in zeer onvoldoende mate in het vormings- en opleidingsproces ingeschakeld.

Tijdens zijn openingsrede van 4 oktober 1971 heeft rector Gerlo van de Vrije Universiteit Brussel de struktuur en de doelstellingen van de Engelse ‘Open universiteit’ uitvoerig toegelicht en deze verwezenlijking voorgesteld als een beslissende doorbraak van het rechtvaardigheidsprincipe ‘Gelijke kansen voor iedereen’. Hij pleitte in dat verband voor een interuniversitaire, Belgisch-Nederlandse en Europese samenwerking. In zijn openingsrede van oktober 1972 is de rector opnieuw op dit thema ingegaan.

[p. 137]

Een uitdaging

Is het principe van de open universiteit op zichzelf al een uitdaging voor eenieder die de democratisering van het onderwijs nastreeft, voor ‘Vlamingen’ en ‘Nederlanders’ betekent de idee van een gezamenlijke open universiteit alvast een bijkomende uitdaging.

Immers, op grond van overwegingen van zowel educatieve en culturele, als van rationele en kostenbesparende aard, en omwille van weer nieuwe, efficiënte mogelijkheden is de realisatie van één open universiteit, van één educatieve zendstruktuur voor het gehele Nederlandse taalgebied, d.w.z. voor Nederland én voor Vlaanderen, een voor de hand liggende oplossing.

Ook hier evenwel ligt precies in de verwezenlijking van een vanzelfsprekende idee de grootste uitdaging. De ‘Nederlands-Belgische open universiteit’ is immers niet alleen een kwestie van gezond verstand, maar eveneens van sociale druk en politieke wil. Het gezond verstand wordt overigens meestal slechts door sociale druk in politieke wil omgezet. Wat niet wegneemt dat terzelvertijd op meerdere fronten kan gestreden worden. Wat dan ook gebeurt.

Samenwerking: een rijpende idee

Op een hele reeks terreinen, die in de sfeer liggen van de ‘open universiteit’ is een trend naar samenwerking te bespeuren. Het begrip bestendige vorming wordt stilaan gemeengoed in brede bevolkingslagen. De gelijkwaardigheid van de diploma's en van de schoolopleiding in het Nederlandse taalgebied is een thema dat rijp is voor politieke besluitvorming.

De behoefte aan een geïntegreerd scholennet, nieuwe gemeenschappelijke stichtingen, gemeenschappelijk postuniversitair onderwijs, coordinatie van het wetenschappelijk onderzoek, van het televisie-beleid, van de voorlichting over de Nederlandse cultuur in het buitenland enz., laat zich meer en meer gevoelen. Samenwerking blijkt hier zowel rationeel en doeltreffend, als energie- en kostenbesparend te zijn. Op het politieke vlak biedt de in Vlaanderen afgedwongen culturele autonomie beslist reële kansen voor samenwerking.

Ten aanzien van het groeiend besef van de wenselijkheid van, en het inzicht in, de mogelijkheden van een gezamenlijke aanpak op de meest diverse terreinen van vorming, informatie, wetenschap en cultuur, klinkt het inroepen van structurele moeilijkheden nog nauwelijks geloofwaardig. Dit geldt ook voor de open universiteit: zo er al te weinig geld mocht zijn om een volwaardige open universiteit te stichten naar Brits model, dan spreekt het voor zichzelf dat precies samenwerking ook op dit gebied het onmogelijke mogelijk maakt..

Een begin

Inzake de concrete aanpak van vormen van ‘open universiteit’ kan men voor Nederland verwijzen naar de revolutionaire Nederlandse Omroepnota van 1971, die gezamenlijk werd opgesteld door de ministeries van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk en Onderwijs en Wetenschappen, en die de oprichting voorstelt van een ‘instructieve omroep’ naar Brits model, waarvan de leiding en het beheer san een nieuwe organisatie zouden worden toevertrouwd. Het werkterrein van de nieuwe zender (Nederland III) zou het niet-universitair onderwijs, het universitair onderwijs en het vormings- en ontwikkelingswerk bestrijken. Aan samenwerking met België werd geen aandacht besteed.

Deze climax viel jammer geoeg samen met de periode vóór de verkiezingen. De anti-climax volgde toen de nieuwe regering aankondigde in de onderwijssektor te gaan bezuinigen en dat ook deed. De open universiteit werd in de koelkast gestopt. Maar regeringen komen en gaan, en de nieuwste Nederlandse regering heeft naar verluidt te kennen gegeven dat zij de idee van een open universiteit weer ernstig wil gaan benaderen.

In Nederlandssprekend België bestaat nog geen wel-afgelijnde totaalopvatting en geen georganiseerde samenwerking tussen de departementen van Nationale Opvoeding en Nederlandse Cultuur enerzijds, en de Belgische Radio en Televisie (nederlandse uitzendingen) anderzijds. Wel bestaat bij de ‘B.R.T.-Nederlandse uitzendingen’ een raadgevende commissie voor ‘het onderwijs voor volwassenen via radio en televisie’. Bij het Ministerie voor Nederlandse Cultuur is er een directie voor Volksopleiding die leiding geeft op het gebied van permanente opvoeding en subsidies verstrekt voor sociaal-cultureel vormingswerk. Ook werd bij het ministerie voor Nationale Opvoeding een directie voor Schriftelijke Onderwijs opgericht.

Ten aanzien van de grote versplintering van de bevoegde strukturen gaan in Vlaanderen ondertussen steeds meer stemmen op voor oprichting, door de Vlaamse Cultuurraad, van een commissie samenge-

[p. 138]

steld uit Nationale Opvoeding, Nederlandse Cultuur, Economische Raad voor Vlaanderen, B.R.T., universiteiten die de mogelijkheden van een open-universiteit, in samenwerking met Nederland, zou moeten onderzoeken. Een in 1972 door minister voor wetenschapsbeleid Lefèvre opgerichte universitaire werkgroep leverde door de val van de regering niet de gewenste resultaten op. Medio Augustus 1973 verklaarde minister van nationale opvoeding Calewaert dat hij de idee van een open-universiteit goed gezind is. Sedert 1971 houdt de zgn. werkgroep ‘Beerse’ die paritair is samengesteld, geregelde bijeenkomsten ter bestudering en voorbereiding van mogelijke open-universiteitinitiatieven. Door de oprichting van de Vlaamse Cultuurraad is een instelling tot stand gekomen waarvan kan worden gehoopt dat zij nieuwe initiatieven zal nemen. Zeer recent heeft de minister voor Nederlandse Cultuur in België experimenten aangekondigd in het licht van de eventuële oprichting van een tweede televisie-net in België. Tegen definitieve oprichting van zulk een net bestaan voorlopig nog talrijke bezwaren, vooral van financiële en politieke aard.

Bundelen

Het gevaar is niet denkbeeldig dat gemakkelijkheidshalve in de twee landen een begin wordt gemaakt van struktuur- en programmawijzigingen die geen terug meer mogelijk maken, en dan als voorwendsel zouden worden gebruikt om een gezamenlijke aanpak als niet haalbaar van de hand te doen.

Het verdient dan ook aanbeveling dat de mogelijkheden van een Nederlands- Belgische open universiteit door een commissie ad hoc zouden worden onderzocht en dat de aan gang zijnde ontwikkelingen zouden worden gecoordineerd. De Raadgevende Interparlementaire Benelux-raad formuleerde reeds aanbevelingen in die zin.

Men mag zich de moeilijkheden niet ontveinzen die met de totstandkoming van een open universiteit gepaard gaan: Moet de idee van open onderwijs niet bij voorkeur worden gerealizeerd bij het secundair onderwijs? Moet de open universiteit een totaal alternatieve onderwijsvorm zijn of op de bestaande strukturen zijn afgestemd? Zal de nadruk worden gelegd op het defensieve dan wel op het offensieve karakter van de onderwijsvormen? Dit is slechts een kleine greep uit de open vragen rond de open universiteit. Voor vele antwoorden wordt met belangstelling uitgekeken naar de ontwikkeling van het Engelse initiatief.

Op de Tiende Conferentie Volksopvoeding in Amersfoort stelde professor Wieërs dat bij de realizatie van de open universiteit inter-universitaire en internationale samenwerking geboden zijn. Hij meende dat het afzonderlijk uitwerken van een open universiteit respectievelijk voor Nederland en voor het nederlandssprekende deel van België irrationeel zou zijn en economisch en kultureel onverantwoord.

De mogelijkheden en de moeilijkheden van een open universiteit in de Nederlanden betekenen een uitdaging voor de bewindslieden in België en in Nederland. De oprichting van een gezamenlijke open-onderwijsvorm is een test voor de reële bereidheid en de politieke wil tot samenwerking tussen Nederland en België. Een gezamenlijke open universiteit biedt de mogelijkheid om de democratizering van het onderwijs op revolutionaire wijze aan te pakken.

JAN DE GRAEVE

Voor deze bijdrage werd belangrijke informatie geput uit een artikel van R. Van Bockstal: ‘Hoe een Belgisch-Nederlandse Open Universiteit voorbereiden?’ in het Informatieblad van het Ministerie van Nationale Opvoeding, Jg. Vl, nr. 10, november 1971.

Raadgevende interparlementaire Benelux-raad

Aanbeveling aan de Regeringen inzake onderwijsvraagstukken (door de Raad op 2 juni 1973 aangenomen).

De Raad,

Overwegende dat de culturele toenadering onder de Benelux-Staten op grote moeilijkheden stuit indien onderwijshervormingen eenzijdig worden doorgevoerd; Dringt er op aan dat de regeringen en de betrokken ministers bij ieder voorgenomen onderwijshervorming vooraf en in de eventuele experimentele faze overleg zouden plegen;

Overwegende dat de samenwerking onder de Benelux-Staten op cultureel gebied, de algemene toenadering ten goede komt;

Dringt aan op voortdurende contacten van onderwijsdeskundigen en tevens op een verruiming van de onderlinge onderwijsbevoegdheid voor dragers van gelijkwaardige diploma's en getuigschriften;

Vestigt de bijzondere aandacht van de Regeringen op de mogelijkheden die een open universiteit voor de intellectuele ontwikkeling in de Benelux-Staten zou bieden.