Neerlandia. Jaargang 77

[p. 111]

Venster op de wereld

[p. 112]

Het Nederlands: een probleem op de Indonesische universiteiten

Na de onafhankelijkheid van Indonesië stonden de leiders van de republiek voor de taak veel zaken op nieuwe poten te zetten. Zo ook op het gebied van het onderwijs. Men koos voor het demokratische principe: onderwijs voor iedereen en niet alleen voor de ‘happy few’ zoals in de Nederlandse tijd. Een mooi uitgangspunt, dat wel. Maar als naast de kwantiteit (66% van de Indonesische miljoenenjeugd van nu leert lezen, schrijven en enkele andere basiskundigheden) ook de kwaliteit van dat onderwijs een voorwaarde blijft, dan is daar geld voor nodig, veel geld en in ieder geval heel wat meer dan de ongeveer 5% van de nationale begroting die het ministerie van Onderwijs en Kultuur de laatste jaren krijgt toegewezen. We leven in 1973 en laten we er niet om heen draaien: het lager, middelbaar en universitair onderwijs bevindt zich in zijn algemeenheid in een uiterst droevige toestand, met die aantekening dat de exakte vakken (zoals b.v. medicijnen en technische wetenschappen) er relatief gunstig voor staan. Indonesische intellektuelen, oudere maar ook jongere die zich na hun studie in Indonesië in het buitenland specialiseerden, verbergen hierover hun ongerustheid en afkeuring niet, zoals b.v. kon blijken uit een aantal interviews met vooraanstaande onderwijsdeskundigen die in februari j.l. werden afgedrukt in een van de belangrijkste dagbladen hier (Kompas, 20-2-1973).

We bepalen ons hieronder in hoofdzaak tot het universitair onderwijs en wel datgene dat onder rechtstreeks toezicht staat van de Indonesische regering: de staatsuniversiteiten (partikuliere universiteiten zijn er ook, zeer talrijk zelfs, maar op een enkele zeer gunstige uitzondering na, is het onderwijs daar nog aanzienlijk minder van kwaliteit). Een student betreedt na 6 jaar

Langs het Kodja-kanaal te Tandjunk-Priok (Djakarta).

middelbare school een staatsuniversiteit. Hij heeft daarvóór, naast het nemen van een financiële barrière (een hoog inschrijfgeld) een toelatingstest moeten ondergaan. Velen voelden zich geroepen, weinigen worden tenslotte toegelaten. Hoewel er dus geselekteerd wordt, is het algemeen ontwikkelingspeil van deze studenten niettemin dermate onvoldoende, dat de zichzelf respekterende universiteit zich genoodzaakt ziet daar iets aan te doen. Zo besteedt de literaire fakulteit van de belangrijkste universiteit, de Universitas Indonesia in Jakarta (in het vervolg aangeduid met U.I.) minstens 40% van het kandidaatprogramma voor alle richtingen aan vakken die tot doel hebben de student een basis van algemene ontwikkeling te geven (de Universiteit als middelbare school). Het is duidelijk dat daardoor het door de student gekozen vakgebied minder aandacht krijgt dan verantwoord is. Vóór het kandidaatsexamen wordt meestal een kollegerooster gelopen van 20 uur of meer. Daar zijn dan nog (o.a.) de energie vretende klimatologische omstandigheden, de problemen van het tijdrovende transport, de financiële zorgen (ook armoede). Men kan er bladzijden over schrijven. Ik wil eraan toevoegen, dat de student in het algemeen onvoldoende gemotiveerd is: van huis of de middelbare school uit heeft hij weinig of geen belangstelling meegekregen, van een ‘leeskultuur’ is geen sprake (zelfs de krant blijft vaak ongelezen), eenmaal afgestudeerd zijn zijn toekomstmogelijkheden gering (dat is de reden dat er doktorandi zijn, uit allerlei studierichtingen, die proberen een baantje te krijgen bij het buitenlands bedrijfsleven, b.v. als steward bij de Holland-Amerika Lijn!).

Omstandigheden van velerlei aard, waarvan er hierboven enkele zijn aangegeven, verhinderen dat de student voldoende tijd geeft of kan geven aan zijn eigenlijke vak. Maar er is nog een heel andere kwestie. Die betreft de wijze waarop hij zich met z'n vakgebied bezighoudt. Vanuit westerse opvattingen en ervaringen is het normaal, dat een student zich voortdurend dokumenteert over zijn vak. Hij leest en kan desnoods bepaalde kolleges laten schieten, als hij er maar voor zorgt dat hij zich voor zijn tentamens en examens - voor de exakte vakken ligt dat natuurlijk deels anders - een bepaalde hoeveelheid literatuur heeft eigen gemaakt. Het boek, het vaktijdschrift, ze zijn immers van essentiële betekenis voor de overdracht van kennis. Maar voor Indonesië ligt dat radikaal anders. De produktie van wetenschappelijke publikaties in het Indonesisch is zeer gering, datzelfde geldt voor vertalingen in het Indonesisch van buitenlandse vakliteratuur. Met andere woorden is vooral aangewezen op wat er over zijn vak in het Engels en (voor een behoorlijk aantal disciplines) in het Nederlands is geschreven. Neder-

[p. 113]

lands was geen vak op de middelbare school, Engels wel, 6 jaar lang; niettemin is het resultaat bijna nihil, zowel wat de aktieve vaardigheid als de passieve beheersing betreft. Een illustratie van het falen van het middelbaar onderwijs. De universiteit zit er overigens maar mee en voegt het Engels in het gunstigste geval toe aan de verplichte algemene ontwikkelingsvakken voor het kandidaatsexamen. Het resultaat is meestal onbevredigend, vanzelfsprekend, want de student heeft nog zo veel andere zaken bij te spijkeren. Dan is er het Nederlands als bronnentaal, een voor vrij wat richtingen aan de universiteiten nog nijpender probleem dan het Engels. Het overgrote deel van de studerenden beheerst deze taal natuurlijk ook niet. Algemene konklusie: de student moet het in hoofdzaak hebben van zijn kollegediktaten. Zo worden de doktorandi gekweekt die vervolgens hun slecht betaalde baantje krijgen binnen het ambtelijk apparaat of bij het middelbaar en, als ze erg ‘knap’ zijn, bij het universitair onderwijs.

Voor verschillende wetenschappen is het Nederlands als bronnentaal van essentieel belang. Daar is dan in de eerste plaats de Rechtenstudie. De Indonesische wetgeving is voor een aanzienlijk deel gebaseerd op de vroegere Nederlandse. Vertalingen in het Indonesisch van het Burgerlijk Wetboek en de Wetboeken van Koophandel en Strafrecht zijn er wel maar ze zijn of ondeugdelijk of onbegrijpelijk, indien men niet kan teruggrijpen op de originele tekst. En daarvoor is passieve beheersing van het Nederlands nodig. Onontbeerlijk is dat ook voor de bestudering van de Indonesische geschiedenis en prehistorie, de Indonesische taal- en letterkunde, de Indonesische ‘streek’-talen (Javaans, Soendaas, Bataks, Balisch etc.), het Arabisch, de Islamologie en de kulturele antropologie. Met het verstrijken van de tijd wordt de situatie natuurlijk steeds ongunstiger: de oudere docenten die hun vakterrein nog overzien en hun Nederlandse bronnen nog kunnen hanteren, worden geleidelijk aan opgevolgd door jonge kollega's die dat minder goed of helemaal niet meer kunnen; ook in dit opzicht is er een duidelijke kwaliteitsvermindering van het onderwijs.

Nu is het wel zo, dat men zich van universitaire zijde in toenemende mate ongerust maakt over deze gang van zaken. Op de staatsuniveriteiten wordt het Nederlands op vrij grote schaal als verplicht bijvak gegeven aan belanghebbende studierichtingen. Maar men stelle zich van het rendement toch weer niet al te veel voor en dat is ook begrijpelijk: in de meeste gevallen wordt er maar 2 uur per week gedurende 2 jaar aan dit bijvak besteed (en Nederlands is een heel moeilijke taal voor een Indonesiër!), de groepen waaraan dat onderwijs wordt gegeven, zijn meestal erg groot, de docent heeft er geen flauwe notie van hoe je Nederlands als vreemde taal moet onderwijzen (hij is didaktisch gezien zo'n 25 jaar ten achter), het lesmateriaal is vaak ondeugdelijk, verouderd of gewoon helemaal niet aanwezig, het honorarium voor dit extra baantje is uiterst gering.

Dat het Nederlands als bronnentaal steeds meer een struikelblok zou gaan vormen voor grote aantallen studenten, was natuurlijk te voorzien en wèrd door sommigen ook voorzien. Na de Indonesische onafhankelijkheid waren er onderwijsdeskundigen die, hoewel nationalist, pragmatisch genoeg waren om voor het Nederlands te pleiten als fakultatief vak op de middelbare school. Politieke sentimenten hebben de verwezenlijking daarvan verijdeld en zoals men weet, is het Nederlands onder het bewind van Soekarno zelfs jarenlang verboden geweest.

Aan het eind van de jaren zestig waren de verhoudingen tussen Indonesië en Nederland zo zeer verbeterd, dat de dekaan van de literaire fakulteit van de U.I., professor Slamet Muljana, besloot het Nederlandse ministerie van Onderwijs en Wetenschappen om hulp te verzoeken bij de heropening van de afdeling Nederlandse taal- en letterkunde (deze afdeling bestond al van 1949 tot 1952 onder leiding van de hoogleraren Heeroma en Uri). O. en W. ging hierop in en in het kader van het Nederlands-Indonesisch Kultureel Akkoord (in 1968 ondertekend en in 1970 in werking getreden) werden twee neerlandici uitgezonden, drs J.W. de Vries - inmiddels opgevolgd door drs S.C. van der Ree - en ikzelf. Zij begonnen hun taak begin 1970. Die taak komt dadelijk nog ter sprake. Vanaf 1970 dus werd Nederland op verzoek van Indonesische zijde betrokken bij de pogingen om de zor-

De Tengger- en Bromotoppen te Malang

[p. 114]

gen t.a.v. het Nederlands te verlichten. Bij de uitzending van de twee neerlandici kon het overigens niet blijven. De kulturele afdeling van de Nederlandse Ambassade in Jakarta werd al lange tijd gekonfronteerd met een stroom van verzoeken om hulp, vooral lesmateriaal. Die verzoeken kwamen uit heel Indonesië, van universiteiten, onderwijsinstituten, scholen en partikuliere kursussen. Duizenden Indonesiërs bleken Nederlands te willen leren. Maar wat was hun motivatie? Waar moest hulp verleend worden en waar was het minder wenselijk? In september 1971 werd, wederom door O. en W., een onderwijsdeskundige uitgezonden, de heer A.B. Vinkenborg. Dankzij zijn bevindingen verkregen door middel van een systematisch onderzoek in combinatie met eerdere gegevens, beschikken we nu over een vrij duidelijk beeld t.a.v. de behoeften aan het Nederlands in Indonesië. Hieronder volgen wat gegevens (voorzien van enig kommentaar):

‘Geregistreerd’ zijn nu ongeveer 12.000 studenten / leerlingen Nederlands. Maar dit aantal zal ongetwijfeld hoger zijn; bovendien worden uit de grotere steden steeds meer aktiviteiten op het gebied van het Nederlands taalonderwijs gemeld. Een aanzienlijk deel van die 12.000 bestaat uit studenten van universiteiten en hogere of middelbare beroepsopleidingen. Hun motivering is duidelijk: zij moeten het Nederlands leren lezen ten behoeve van hun studie. Het Nederlands blijkt in een aantal steden ook op middelbare scholen gegeven te worden, waar de leerlingen naast het verplichte Engels kunnen kiezen uit Frans, Duits of Nederlands als tweede taal. Ongeveer 2000 leerlingen maken van die laatste mogelijkheid gebruik. Opvallend is, dat het Nederlands als vak zelfs op enkele lagere scholen is doorgedrongen, weliswaar buiten het lesrooster om.

Ten aanzien van het Nederlands op de middelbare en lagere school speelt de wens van een groep kritische ouders een beslissende rol. Kritisch, omdat zij het in het algemeen zijn die vroeger Nederlands onderwijs hebben gevolgd en dankzij die opleiding tot de ekonomisch best gesitueerde groepen behoren. Zij hebben heel bewust de destruktie van het onderwijs in Indonesië meegemaakt en (het zal je kind maar wezen!) willen voor zover dat tenminste mogelijk is hun eigen kinderen daartegen beschermen. Zij kunnen daarbij denken aan een eventuele toekomstige universitaire opleiding of aan een funktie bij het Nederlands bedrijfsleven, waar je inderdaad (zoals in het algemeen bij de buitenlandse bedrijven) in een gewoon baantje beter wordt gesalarieerd dan b.v. een hoogleraar. Trouwens het zuiver ekonomisch motief blijkt ook zeer frekwent bij hen die een partikuliere kursus volgen. Er zijn ook lieden die zo graag de Libelle willen leren lezen of die kennis van het Nederlands als een bewijs van algemene ontwikkeling beschouwen (!). Nederlands is óók een leuk modeartikel.

Het ligt voor de hand, dat de inventarisatie van wat er op het gebied van het Nederlands taalonderwijs in Indonesië gebeurt, de grondslag vormt van het beleid t.a.v. de door Nederland verleende hulp, als daarom wordt gevraagd. Aan het modeverschijnsel in bepaalde kringen om Nederlands te leren, moet natuurlijk geen enkele stimulans gegeven worden, evenmin aan de beunhazerij van de vele honderden wilde kursussen in Indonesië (waarop men bovendien geen enkele vat kan krijgen).Wanneer er steun wordt gegeven, dan moet die gekoncentreerd zijn op jonge Indonesiërs die Nederlands leren, omdat dat nodig geacht wordt voor hun toekomst en die bovendien verbonden zijn aan erkende onderwijsinstellingen met geselekteerde docenten (universiteiten, lerarenopleidingen, scholen e.a.) of kursussen, zoals die b.v. worden gegeven aan de in verschillende steden aanwezige Nederlandse leeszalen, waarmee een voortdurend kontakt mogelijk is. Vooral voor hen die Nederlands leren buiten de universiteiten en andere onderwijsinstellingen om (immers daar gelden eigen beoordelingsnormen) is enkele jaren geleden door het Indonesische ministerie van Onderwijs en Kultuur een staatsexamen Nederlands ingesteld. Dat kan in 5 etappes (opklimmend in moeilijkheidsgraad) worden afgelegd. Het zou een belangrijke stap kunnen zijn om de kursisten en hun docenten een ‘houvast’, te geven, maar om allerlei redenen - o.a. het grote kommunikatieprobleem in Indonesië - is de praktische uitvoerbaarheid ervan nog gering.

Het Nederlandse steunprogramma ziet er op dit ogenblik in grote lijnen zo uit:

a) de uitzending van twee neerlandici voor het geven van onderwijs aan de literaire fakulteit van de U.I. in Jakarta. Aan deze fakulteit (als enige in Indonesië) kan het Nederlands als hoofdvak bestudeerd worden (nu: 25 studenten). Zij die op de eindstreep halen, zullen de docenten èn de vertalers van de toekomst moeten worden. Verder wordt aan genoemde fakulteit het onderwijs verzorgd voor 80 bijvakstudenten uit allerlei studierichtingen en 15 studenten die het Nederlands als tweede taal kozen. De staf van de richting Nederlands bestaat nu uit 11 mensen (inklusief een viertal native-speakers, aangetrokken uit de Nederlandse gemeenschap). Een talenlaboratorium is aanwezig (in 1967 door Nederland aan de U.I. geschonken, het wordt ook door andere richtingen intensief gebruikt). Leermiddelen zijn er in ruime mate, ook een zeer goede bibliotheek en vaktijdschriften.

Het werkterrein van de afdeling Nederlands strekt zich ook uit buiten de eigen universiteit, voor zover dat tenminste mogelijk is: kontakten met en didak-

[p. 115]

tische adviezen aan andere universiteiten, lezingen, publikaties (in het Indonesisch) e.d. Steun wordt ook gegeven in de vorm van ‘bijscholingskursussen’: tot nu toe twee maal kwam een vijftiental docenten Nederlands van staatsuniversiteiten uit heel Indonesië in Jakarta bijeen om onder leiding van de lektor Nederlandse taalkunde een didaktische opfrisser te krijgen. Zij werden bovendien voorzien van modern lesmateriaal.

b) De uitzending van een onderwijsdeskundige, die toegevoegd werd aan de afdeling Kulturele Zaken van de Nederlandse Ambassade. Onder andere door middel van enquête-formulieren en door persoonlijke kontakten heeft hij een systematische inventarisatie tot stand gebracht van wat er op het gebied van het Nederlands taalonderwijs gebeurt. Hij verzorgt ook de distributie van het beschikbare lesmateriaal. Didaktische adviezen worden gegeven. Ook hij leidde een ‘bijscholingskursus’, in dit geval voor een groep kursusleiders uit heel Indonesië.

c) Op verzoek wordt via de Nederlandse Ambassade aan Indonesische docenten in het Nederlands lesmateriaal ter beschikking gesteld. Dit bestaat voor een deel uit taal-, lees- en woordenboeken die op Nederlandse scholen worden gebruikt. Daarnaast is er sinds 1970 een uit drie deeltjes bestaande kursus samengesteld, bestemd voor het onderwijs in het Nederlands aan Indonesiërs. Ook een woordenboekje verscheen. Vanaf eind 1972 wordt er in Indonesië een Nederlandstalig maandblad uitgegeven voor Indonesische studenten en kursisten.

d) Vanaf mei 1971 is de Radio Republik Indonesia in nauwe samenwerking met de Wereldomroep en Nederlandse deskundigen begonnen met de uitzending van radiolessen Nederlands in verschillende steden in Indonesië.

Naar schatting zijn er nog een 125.000 Indonesiërs die het Nederlands goed beheersen. Hun leeftijd, op een heel klein percentage jongeren na, ligt boven de 45 jaar. De gemiddelde levensduur van de Indonesiër is aanzienlijk lager dan in het westen. Met andere woorden: over 20 jaar is de generatie van Nederlandssprekenden nagenoeg uitgestorven. Is het aantal docenten nu nog voldoende om aan de vraag naar het Nederlands te kunnen voldoen, over 5 jaar al is dat beslist niet meer het geval.

Als we ons alleen richten op hen voor wie de passieve beheersing van het Nederlands van essentieel belang is, nl. grote groepen studerenden aan universiteiten en instellingen voor hoger onderwijs, dan staat het universitair onderwijs in Indonesië binnen korte tijd voor nog veel grotere problemen dan nu al het geval is: er zijn dan weinig en vervolgens geen docenten meer die het Nederlands nog kunnen onderwijzen.

De konklusie ligt natuurlijk voor de hand: studiebronnen, geschreven in het Nederlands moeten in het Indonesisch vertaald worden. Een ontzaglijke taak, ook als men zich beperkt tot het belangrijkste studiemateriaal. Onder andere in het kader van het Kultureel Akkoord tussen Nederland en Indonesië houdt men zich met dit vraagstuk bezig. Vertaalprojekten zijn trouwens al aan de gang, maar zij zijn bescheiden van omvang vanwege de beperkte fondsen. Indonesië heeft ze niet, en dus wordt er een beroep op Nederland gedaan. Het wordt nu ook begrijpelijk, dat de afdeling Nederlands aan de U.I. haar studenten onder meer wil opleiden tot competente vertalers. Maar die studenten moeten hun kandidaatsexamen nog doen. En meer dan 4 à 5 Indonesische neerlandici per jaar zullen er tenslotte niet afgeleverd worden! Dat is bovendien een zaak voor de toekomst. Het nu is veel dringender. De problemen verbonden aan vertaalprojekten zijn groot (ze zijn echt niet alleen van financiële, maar ook van technische en organisatorische aard), maar niettemin: als men het beroep dat Indonesië op Nederland doet t.a.v. het probleem van het Nederlands op de universiteiten wil honoreren, dan zullen de ter beschikking gestelde fondsen niet alleen uitgebreid, maar ook in toenemende mate besteed moeten worden aan de opleiding van vertalers en het entameren van vertaalprojekten. Voor Indonesië is er haast bij!

Drs. G. TERMORSHUIZEN
Jakarta, juni 1973

Geboren in 1935. Lektor Nederlandse letterkunde en kultuur aan de Universitas Indonesia te Jakarta
Publiceerde in 1969 over de Indische jaren van Busken Huet en Frans Erens Schrijft voor Indonesische tijdschriften over literaire onderwerpen (1973 in boekvorm verschenen, Kian kemari). Nam het initiatief tot de vertaling van Multatuli's Max Havelaar in het Indonesisch (H.B. Jassin). Stelde met S. Gunawan een leesboek samen voor Indonesische studenten en kursisten Nederlands. Verzorgde met Bert Vinkenborg de fototentoonstelling ‘Terug naar Lebak’.