Neerlandia. Jaargang 77

[p. 18]

Land zonder grenzen

In twee voorafgaande bijdragen werden enkele socio-culturele aspecten van de Vlaamse emigrant toegelicht, en dit meer concreet in de Verenigde Staten van Amerika en Canada.

Vooraleer enkele ethische conclusies te trekken in een volgend nummer, behandelen we in deze bijdrage de Vlamingen in de diaspora buiten Noord-Amerika.

Uit de vorige bijdrage blijkt dat wat de overzeese miserie-emigrant betreft, de grootste massa naar Noord-Amerika is getrokken.

Daarop volgt, wat het aantal betreft, Centraal-Afrika. Gedurende bijna een eeuw zijn tienduizenden Vlamingen werkzaam geweest in de vroegere koloniale gebieden Kongo (thans Zaïre), Ruanda en Burundi. Hoewel het Kongo-beleid een specifieke eksponent was van de Brusselse, dus franskiljonse, milieus, met een adaequate administratieve infrastruktuur, toch zijn de Vlamingen zeer aktief geweest in Centraal-Afrika, uiteraard meest in de lagere kaders. Het sterke net van het onderwijs werd grotelijks door Vlaamse missionarissen uitgebouwd. Kongo had net zijn eerste Vlaamse Gouverneur-generaal gekregen, in de persoon van H.A.A. Cornelis, toen het land om zijn onafhankelijkheid schreeuwde. Thans leven nog een 15.000 Vlamingen in het land van de Zaïre en in de heuvels van Ruanda en Burundi.

Reeds van bij de eerste blanke infiltraties in Zuid-Afrika waren er Vlamingen bij betrokken. We zijn er echter nooit talrijk aanwezig geweest, hoewel de Zuid-Afrikaan van de Vlaming houdt, - niet altijd op grond van een sluimerend kultuurverwantschap, doch eerder omdat de Vlaming tactisch en niet opdringerig stond tegenover de susceptibiliteiten van de Afrikaans sprekenden, vooral in hun realistische en hardnekkige strijd voor de erkenning van het Afrikaans. De taalstrijd was op een bepaald ogenblik een politieke strijd tegen de Engelse suprematie. De Noord-Nederlanders daarentegen werden niet altijd even graag gezien, omdat ze er vaak de voorkeur aan gaven Engels te spreken in plaats van een afgeweken, soms schijnbaar naïef, maar in de grond zo diepmenselijk Afrikaans.

Vandaag de dag leven zes-à-zevenduizend Vlamingen tussen de goudheuvels van Johannesburg en de Tafelberg aan de Kaap. Zij bekleden er op menig gebied vooraanstaande plaatsen: toneel, universitair onderwijs, kunst, geneeskunde, urbanisatie en dergelijke. Elders in Afrika zijn er niet zo veel Vlamingen aanwezig. Hier en daar sporadisch enkelen, en de jongste jaren wat meer in Tunesië en Marokko in het kader van de ontwikkelingshulp.

Zo belanden we in het Oosten, en van daar in Australië. In het nabije en verre Oosten zijn er nergens Vlaamse nederzettingen. Wel zijn er Vlamingen betrokken bij missionering en bij Belgische ondernemingen in die gebieden. De enige Vlaamse buitenlandse universiteit vinden we in Baguio op de Filippijnen.

In Australië, dat een van de sterke aantrekkingspolen is voor Europese emigranten, en waarheen tienduizend Noord-Nederlanders getrokken zijn, is de Vlaamse aanwezigheid ook eerder gering. Amper een paar duizend. De weinige steekproef-pogingen die in Australië werden ondernomen kenden weinig sukses. Het botste er op een hard sociaal klimaat, en nooit was er een voldoende geslaagde kern om de lokale moeilijkheden van nieuwkomers te helpen opvangen. Hieruit blijkt het groot belang van de pioniers-emigranten, uit welke kern later belangrijke nederzettingen kunnen ontstaan, zoals bijvoorbeeld in de Canadese provincies Ontario en Manitoba. In Australië hebben de Vlamingen nooit hun plooi gevonden.

Blijft dan nog Latijns-Amerika. Heel wat Vlamingen volgden de Spaanse Conquistadores naar Spaans-Amerika van de Cariben tot aan de Straat van Magelhaens. Het verhaal van de vijf Vlamingen die Magelhaens vergezelden is ontroerend. Bij de stichting van meer dan één Zuid-Amerikaanse grootstad zijn Vlamingen betrokken: Buenos Aires, waar ze de eerste windmolen bouwden, - voor éénmaal was het niet een Hollander-; Ascion in Paraguay, waar de Brugse beenhouwers en bakkers het lot veilig stelden van de eerste Conquistadores die langs de Parana waren opgeklommen; en Pôrto Alegre in Brazilië. De Vlamingen hebben in Pôrto Alegre een grote rol gespeeld. Ze waren niet rechtstreeks van huis gekomen, doch over de Azoren, die ze in de 15de eeuw hadden helpen koloniseren. Van daaruit zijn ze later doorgestoken naar het huidige Rio Grande do Sul, met zijn hoofdstad Pôrto Alegre. Het is niet bij de stad alleen gebleven, want van daaruit hebben zich heel wat Vlaamse families verspreid over Brazilië, Uruguay en Paraguay. Heel wat Vlaamse namen zijn er in verportugeeste en verspaanste versie terug te vinden. De bekende familie Dutra (de heerlijke nieuwe baan van Rio de Janeiro naar Saô Paulo heet de Via Dutra) zijn afstammelingen van de adellijke familie de Hurtere uit het Brugse Vrije; Van der Haegen werd er Pereira da Silva; de Bruyn werd Brum; de Horta of d'Horta komt van Van der Ort; enz... Al deze namen vinden we ook op de Azoren waar bijvoorbeeld Joos de Hurtere, die leider werd van het eiland Fayal, de stad Huerta - het huidige Horta - had gesticht.

Wanneer we vandaag de dag nog de blonde Germaanse typen ontmoeten in Pôrto Alegre, en verder in Rio Grande do Sul, - hetgeen niet een zeldzaam

[p. 19]

feit is, dan weten we te doen te hebben met Vlaamse afstammelingen.

Meerdere Vlaamse zendelingen vergezelden de Spaanse Conquistadores, wat niet zo verwonderlijk is, gezien de Nederlanden in die tijd onder de Spaanse Kroon vielen met de in Gent geboren Karel V. Een der meest bekenden was een neef van Karel V, Pieter van Gent die na vier eeuwen nog steeds een nationale held heet te zijn in Mexico.

Onder het beleid van koning Leopold I waren meerdere van zijn vijftig koloniale of pseudo-koloniale ondernemingen gericht op Latijns-Amerika. De nederzetting in Guatemala was de voornaamste. Bijna alle leden van de kolonie waren Vlamingen.

Tussen 1880 en 1890 trokken enkele duizenden Vlamingen naar Argentinië, doch dit werd een mislukking. De nagebleven sporen zijn eerder zeldzaam.

De huidige Vlaamse aanwezigheid in Latijns-Amerika bedraagt 65% van de ongeveer 10.000 personen die van uit België naar ginds emigreerden. Het hoogste aantal vinden we in Argentinië (5 à 6.000), vervolgens Brazilië (2 à 3.000), Chili (600), Uruguay (350), Mexico (300), Paraguay (200), Peru (150); en enkele tientallen in de overige landen van Latijns-Amerika.

De belangrijkste aktiviteiten slaan op landbouw, industrie en missionering. De merkwaardigste nederzettingen vinden we in Argentinië. Het betreft hier een naoorlogse emigratie, gedeeltelijk om economische, gedeeltelijk om politieke redenen.

Van de economische emigranten zijn de Vlaamse vissers te Mar del Plata de meest belangrijke. De enkele vissersboten die in de jaren '49 van uit Oostende vertrokken met hele Vlaamse families aan boord, zijn de kern geworden van een belangrijke vissersvloot, die thans de Japanse reuzenconcurrent heeft aangetrokken. De helft van de vissersvloot van Mar del Plata staat onder leiding van Vlaamse kapiteins, waarvan velen in '49 als kind op de eerste boten de harde en lange overtocht meemaakten. De internationaal bekende economist Karel Engelbeen, die zelf ook in '49 aan boord was van een der eerste vissersboten, heeft in zijn boek Patagonië het verhaal gebracht van deze moderne odyssea.

Naast de overzeese uittocht-om-den-brode, hebben tienduizenden hun heil gezocht buiten onze grenzen in Europa. Zo vinden we ongeveer honderdduizend Vlamingen in Frankrijk, vooral in de landbouw, een driekwart miljoen in het voor hen cultuurvreemde Wallonië, en enkele tienduizenden in andere Europese landen.

Het geheel van de Vlaamse aanwezigheid buiten de grenzen vormt een indrukwekkende bijkomende provincie, die om meer dan één reden onze rechtmatige aandacht opeist.

Problemen en mogelijkheden

De problemen waarmee de Vlamingen in de voormelde gebieden geconfronteerd worden zijn uiteraard zeer uiteenlopend, want niet enkel geografisch gebonden, doch ook getekend door de motieven die aan de basis lagen van de emigratie. Hetzelfde kan gezegd worden van hun mogelijkheden.

De ingrijpendste moeilijkheid waarmee de Vlamingen in Centraal-Afrika momenteel af te rekenen hebben is het onderwijs. Het statuut van gewezen koloniaal gebied heeft bepaalde susceptibiliteiten en vooroordelen opgeroepen bij de huidige leiders van de onafhankelijk geworden gebieden. Zo wordt van België een zeer tactisch en voorzichtig beleid vereist om een degelijk onderwijs te verzekeren voor de Belgische kinderen in de voormalige koloniale gebieden. Er zijn de lokale eisen die geen discriminatie dulden, en er zijn de Belgische eisen die een volwaardige inhoud willen voor elk diploma.

Tussen deze twee stellingen dient voortdurend geschipperd te worden. Daarbij komt voor België de zorg dat de in Afrika verworven diploma's zo meteen moeten geldig zijn voor eventuele verdere studies of voor het opnemen van functies in België. Daarmee zitten we in de gemeenschapsproblematiek en taalwetten waaronder ook onderwijs en ambten vallen. Het is dus van vitaal belang dat Vlaamse kinderen in Centraal-Afrika een Vlaams diploma kunnen behalen. Dit is een zorg waarmee Brussel zich niet altijd evenwichtig inlaat, zodat de Vlaamse ouders van de Evenaar bestendig een strijd te leveren hebben om de toekomst en het geestelijk patrimonium van hun kinderen veilig te stellen.

In Zuid-Afrika worden de Vlamingen willens nillens geconfronteerd met de plaatselijke sociale en politieke conjunctuur. Het krijgt voor hen ook een religieuse dimensie. Van huis uit meestal katholiek worden ze meteen in een dualiteit geworpen: als Vlaming sympathiseren ze met de cultuurverwante Afrikaanders, die bijna allen niet-katholiek zijn, en vaak anti-katholiek; hetgeen zich laat voelen zowel in het onderwijs als in het beroepsleven. En als katholiek zouden ze met het Engels deel van Zuid-Afrika moeten sympathiseren, omdat dit deel onder invloed van de leren meestal katholiek is. De religieuse optie krijgt dan meteen een politieke dimensie.

In Latijns-Amerika zijn de problemen meer economisch gebonden. De onstandvastige toestand van politiek beleid en van muntwaarde zijn er de oorzaak van. Elke verworven welstand is dan ook zeer relatief: hij is vaak politiek gehypotekeerd, en in verhouding tot de Europese levensstandaard betekent een rijkdom in pesos, in cruseiros, in soles of in

[p. 20]

guarani, nog maar een schamel bezit wanneer men even naar het geboorteland overkomt en er naar de harde frank moet overschakelen.

Een groep apart vormt de gemeenschap van de politieke emigranten, die vooral in Argentinië en Paraguay verblijven, geconcentreerd in en rond Buenos Aires, in Mar del Plata en in Capitan Miranda.

Hun psychologie is een andere dan deze van de doorsnee-emigrant. Ze zijn niet om den brode vertrokken, doch vaak om de huid te redden. Ze zijn ook niet zonder intellectuele bagage vertrokken, want het gaat hier om een intellectuele elite, meer dan wie ook met de Vlaamse strijd verbonden, getekend door inzet en ontgoocheling, zelden door verbittering, maar toch door geleden onbegrip en eenzaamheid. Want jaren lang konden ze de weg niet terug, wat een gewoon emigrant op elke dag van het jaar wél kan. Het onvermogen een geliefd bezit niet aan te kunnen sublimeert dit bezit en intensifieert het verlangen ernaar. Dit moet de ongebroken liefde voor Vlaanderen verklaren, zoals ze bij hen is blijven leven, - een liefde echter voor een Vlaanderen uit de veertiger jaren, doch dat intussen meer volwassen werd. En de liefde voor volwassenen wil andere vormen. Zo is de wederzijdse vervreemding ongewild groter geworden en het wederzijds onbegrip verhevigd. De psychologische weerslag hiervan is voelbaar bij hen die er onmiddellijk bij betrokken zijn.

De Vlamingen in Frankrijk kennen geen specifieke moeilijkheden, behalve dan de problemen die eigen zijn aan elk emigratie- en integratieproces, zoals we in de inleidende bijdrage van deze artikelen-reeks gepoogd hebben toe te lichten.

Anders is het gesteld met de Vlamingen in Wallonië. Dicht bij huis voelen ze zich vaak het verst verwijderd, omdat de bestaande gemeenschapsspanningen in België, en de hoge graad van sensibilisatie ervan de normale integratie met behoud der eigenheid in de weg staan. In de Frans-Canadese stad Montreal of op de Rockfeller Plaza te New York roept een Vlaamse leeuwenvlag, als symbool van een eeuwenoude eigenheid, geen anti-gevoelens wakker. In Wallonië wel. Krachtens bepaalde taalwetten en cultuur-compromissen moet Vlaanderen vaak machteloos toezien naar zijn zonen over de taalgrens in Wallonië. Cultureel en psychologisch is Wallonië dan ook méér ‘buitenland’ dan een ver overzees gebied, met alle psychologische problemen daaraan verbonden.

Wat de mogelijkheden betreft hoeft hier niet zoveel toegevoegd te worden aan wat terzake genoteerd werd bij de mogelijkheden van de Vlamingen in Noord-Amerika, op economisch en cultureel gebied.

Een paar mogelijkheden verdienen wel onze speciale aandacht.

Nu België in de praktijk een federatie is geworden, en in zijn structuren een aanpassing zoekt aan de praktijk, ligt er in de Vlaamse aanwezigheid in Wallonië een veilige zuil voor een brug die er wél zal mogen geslagen worden wanneer alle wantrouwen zal wegdeinen met het herstel van de socio-politieke rust in het Belgisch huishouden.

Te weinig aandacht wordt er ook verleend aan de mogelijkheden van onze aanwezigheid in de Derde Wereld, in de ontwikkelingslanden. Wie beter dan hen en hun kinderen, die er vertrouwd zijn met lokale toestanden, met taal en tradities, kunnen ingezet worden bij de ontwikkelingsprojecten die we van hieruit ondernemen? Er is veel goede wil, er zijn inzichten, sommigen werkten concrete plannen uit, doch om ze te realiseren ontbreken hen de middelen. Wij beschikken over de middelen. De conclusie ligt voor de hand. Indien we deze conclusie niet trekken, dan dringt zich een andere conclusie op: we wensen geen onbaatzuchtige ontwikkelingshulp, doch onder een vreemde vlag huppelen we rond in een zelfvernietigend egoisme. Er liggen eerlijke kansen te grijpen, die uiteindelijk ten goede kunnen komen aan de gastlanden-in-ontwikkeling, aan Vlaanderen als gemeenschap en aan de Vlaamse emigrant als enkeling.

[p. 21]

Zelfverdediging

Bijna overal hebben de Vlamingen hun verenigingen en vaak ook tijdschriften opgericht om zich veilig te stellen tegen de bedreigingen van binnen- en van buitenuit. Deze verenigingen zijn dan ook sociologische aanduidingen voor de lokale noden en mogelijkheden.

In Frankrijk draagt het verenigingsleven derhalve in hoofdzaak een agrarisch karakter. In Wallonië een socio-cultureel karakter, in zover politiek getekend doordat er een heilige vrees bestaat politieke verwijten te kunnen oplopen binnen de Belgische susceptibiliteiten van het ogenblik. In Zuid-Afrika is de bedreiging geringer en gaan de socio-culturele verenigingen meer de richting uit van een veilige ontspanning.

De Vlamingen in Centraal-Afrika zijn van een hoogbloeiend cultureel verenigingsleven spontaan overgeschakeld naar een zorgvolle verdediging van de toekomst van hun kinderen. De meeste energie wordt besteed aan het pleiten voor een financieel leefbaar en een waardevol Nederlandstalig onderwijs. De ouderverenigingen hebben zich zeer stevig geworteld om alle stormen aan te kunnen.

Daarnaast behouden ze een hoogstaande culturele aktiviteit, met inbegrip van een jaarlijkse boekenbeurs: meer dan wie ook hebben zij... en hun kinderen boeken nodig.

In Latijns-Amerika zijn er enkele clubs die openstaan voor alle personen afkomstig uit België. Aldus in Mexico, in Peru, en de vele liefdadigheids- en oudstrijdersverenigingen. In Buenos Aires, in Florencio Vanla, in Mar del Plata, - allen in Argentinië; in Capitan Miranda, Paraguay; in Rio de Janeiro en Sao Paulo, Brazilië, zijn er Vlaamse Clubs. Deze die gedragen worden door politieke emigranten zijn de sterkste, met veelvuldige culturele initiatieven - vaak openstaande voor het publiek uit het gastland, met onderling sociaal dienstbetoon, en met lessen Nederlands. Het maandblad De Schakel - El Lazo, dat onder redactie van Leo Poppe te Buenos Aires verschijnt, is een waardevol en hoogstaand instrument, met ruime Groot-Nederlandse en algemeen-menselijke belangstelling, puik verzorgd en kunstvol geïllustreerd. Tijdens een ontmoeting met de Vlamingen in Argentinië, te Buenos Aires, heb ik hen ooit gezegd dat het spijtig was dat hun potentieel aan intelligentia, aan kunstenaars en idealisten, in feite onder de korenmaat moest blijven gezien het kleine afzetgebied van hun gemeenschappen. Indien zij als desem konden overgebracht worden naar de grote maar cultureel-arme gemeenschappen in Noord-Amerika, zou het een verrassende socio-culturele boom kunnen worden, met nog grotere zelfaffirmatie en nog sterker dienstbetoon aan de gastlanden. Tot het slaan van die bruggen kan het geboorteland, Vlaanderen, bijdragen. Hoé, dit hopen we in een volgende bijdrage te onderzoeken.

A. VERTHE

Vlamingen te Buenos-Aires onthalen een ‘B.i W’-delegatie op de luchthaven in het midden met gestreept hemd en baardje, senator Prof J van Waterschoot, rechts van hem senator Bogaert, vijfde van rechts A. Verthé, en derde van rechts A. Van Hoeck Senator van Waterschoot is in gesprek met voorzitter van ‘V.i.A.’, A. Tritsmans, en tussen hen I. Bonnarens, secretaris van ‘V i A.’.