Neerlandia. Jaargang 77

[p. 6]

Moord in het Waddengebied

Goudomrande wolken drijven in grillige vormen hoog over het vlakke Friese land en de Waddenzee. Het is een koude februaridag. Aan de ene kant van de dijk strekken zich de weilanden uit. Het gras is vaal van kleur, met hier en daar gele plekken. Het frisse groen van het voorjaar laat nog op zich wachten. Aan de andere zijde van de basaltblokken scheren de bronzen lichtbundels van de avondzon over het groezelige water. Als een lange vestingmuur ligt, in de verte, de Afsluitdijk. Aan de westelijke einder verheft zich het ranke torentje van Hindeloopen als een wazig streepje tegen de oranje gekleurde lucht. Zuidwaarts beheerst de Martinikerk van Bolsward, met het robuuste zadeldak, het landschap. Niet ver van hier, waar de uit steen gehouwen kop van Caspar de Robles over het water schouwt, lijken de omtrekken van de huizen en de gevels, van de masten van schepen en van de torens van Harlingen als met een scherpe stift in het blauw-grijs van het zwerk gekerfd...

Slachtoffer van de olie

Het is een lust voor het oog het kleuren- en lijnenspel van wolken, water en land te aanschouwen. De wereld is hier nog wijd, wat zeker niet gezegd kan worden van andere delen van het land. Immers de bebouwing rukt als een machtig leger van betonnen kolossen op, slecht onderweg heuvels, verovert bossen en verplettert de heide onder het asfalt. Waar vroeger alleen ranke torenspitsen naar de hemel wezen, schetsen nu ook fabrieksschoorstenen en hoge kranen het beeld van de horizon. De historische kern van menig oud stadje is thans ‘verpakt’ in een fantasieloze ring van flatgebouwen.

De eeuw van de technocratie waarin wij leven, heeft veel tot stand gebracht. Niemand zal het ontkennen. Maar tegelijkertijd is er veel verloren gegaan aan natuurschoon en heeft het leefklimaat ernstig te lijden. Ook het Waddengebied dreigt daarvan het slachtoffer te worden, wanneer niet op grote schaal wordt ingegrepen.

Eeuwen terug

Eeuwen geleden, toen de ijstijden reeds tot het verleden behoorden, rees het water en grote stukken land werden weggespoeld. De verbinding tussen Engeland en Frankrijk werd verbroken. De woeste golven beukten op het land, slokten enorme stukken op en deden elders zandplaten ontstaan. In die periode is de Nederlandse kuststreek geboren die later weer werd doorbroken.

De Waddeneilanden, de Zuiderzee, de Waddenzee, de Middelzee, de Lauwerszee en de Dollard ontstonden. Aan de hand van opgravingen heeft men kunnen nagaan, dat in de Middeleeuwen gedeelten van de Waddenzee droog hebben gelegen, want men vond er de resten van dorpen en kloosters. In die eeuwen ‘wandelden’ de eilanden nog; aan de westelijke zijden werd de grond weggespoeld, aan de oostelijke kant zette zich zand af. In onze tijd heeft men door technisch ingrijpen aan dit proces een einde gemaakt. Tussen de eilanden en het vaste land kwam het water tot rust en al naar gelang van de getijden verdween het weer. Een merkwaardig gebied; de Romeinen spraken reeds over ‘een doorwaadbare zee’, ‘Mare vadosa’.

Biologische krachtbron

In alle tijden en vooral in de laatste eeuwen, mag de Waddenzee een biologische krachtbron worden genoemd. Sedert honderden jaren spoelt het water door de gleuven tussen de Waddeneilanden door en voert uit de zee chemische stoffen naar de Waddenzee, die dan ook rijk is aan plankton waardoor weer schelpdieren worden aangetrokken, die op hun beurt het voedsel vormen voor vogels en vissen. De deskundigen hebben berekend, dat wanneer de Waddenzee zou worden ingepolderd de visvangst van Noorwegen tot aan Z.-Engeland verloren zou gaan. De Waddenzee is voor ontelbare vissoorten het paringsgebied.

Inpoldering zou ook betekenen dat voor miljoenen trekvogels het fouragegebied zou komen te vervallen, wat schadelijke gevolgen zou hebben voor de vogelstand in Noord-Europa, in Noord-Azië en zelfs in het noorden van Noord-Amerika.

Verstoring van het natuurlijk evenwicht werd vroeger onvoldoende als een kwaad beschouwd. Nu het mensdom langzamerhand de gevaren van de aantasting van de natuur begint te beseffen en zich

[p. 7]

ernstige zorgen maakt over het milieubederf vinden de biologen een groter gehoor. Niettemin is dit besef nog niet overal gemeengoed, zelfs niet bij de overheid. In dit verband is het goed naar een uitspraak van dr. S. Mansholt te verwijzen: ‘De onvergeeflijke kortzichtigheid, ik zou eigenlijk moeten zeggen stupiditeit, waarmee soms gehandeld wordt, alleen maar om de expansie te vergroten, alleen maar om de welvaart te verhogen, alleen maar om steeds meer en steeds sneller te gaan, terwijl wij aan de andere kant schade doen aan de natuur zelve, die bijna niet te herstellen is, dient nodig aan de kaak te worden gesteld’.

Niet alleen de Waddenzee

De Waddenzee ligt ingesloten tussen de Waddeneilanden aan de ene kant en de kusten van Groningen en Friesland, de Afsluitdijk en de noord-oostkust van Noord-Holland aan de andere kant. In feite is de Waddenzee een onderdeel van een veel groter gebied, dat zich uitstrekt van Callantsoog tot Ebsjerg in Denemarken met een keten van eilanden die eldorado's zijn voor de natuurliefhebber en vele belangwekkende historische overblijfselen kennen. Voorts is het totale Waddengebied een trekpleister voor honderdduizenden in het vakantieseizoen.

Over tot actie

‘Mare vadosa’. Inderdaad. Enkele tientallen jaren geleden was het een koene onderneming per voet een tocht van de kust, in het oostelijk bekken van de Waddenzee, naar de eilanden te maken. Wanneer iemand een dergelijk plan koesterde en bepakt gereed stond de verre duinenrij te bereiken was het voor de kranten als ‘nieuws’. Kwam de wandelaar terug dan prijkte zijn foto op de voorpagina's. De belangstelling en de bewondering voor een dergelijke sportieve prestatie waren groot. Die tijd is lang voorbij. Honderden hebben nadien de voetstappen van de pioniers in het slib gedrukt en werden tegelijkertijd in de ban van het overweldigende natuurgebeuren van land en water en van de schoonheid van deze omgeving gevangen.

Uit hun gelederen werd acht jaar geleden het plan geopperd om gezamenlijk tegen de gevaren die de Waddenzee en het Waddengebied bedreigen stelling te nemen. De feitelijke aanleiding was het plan van de overheid om vanaf het vasteland van Friesland één of meer dammen naar Ameland aan te leggen en de gehele Waddenzee, of gedeelten door inpoldering aan het bestaande land toe te voegen. Later bleek dat deze plannen geen levensvatbaarheid hadden. Niet zozeer omdat men zich van de aantasting van een stuk natuurschoon bewust was, maar... omdat het geld voor de grootse plannen ontbrak. Andere bedreigingen staken eveneens toentertijd de kop op; de vervuiling en de kans op vergiftiging van het water, de vernieling van flora en fauna, het gebruiken van het gebied voor militaire oe-

[p. 8]

feningen en olie- en gasboringen. Voldoende met elkaar om de handen ineen te slaan van allen die voor de Waddenzee op de bres wensten te staan.

Op 17 oktober 1965 werd de ‘Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee’ opgericht. De koniklijke goedkeuring van de statuten volgde 30 oktober 1967. De vereniging stelde zich tot doel: de bevordering van de belangstelling voor het Waddenzeegebied en de Waddeneilanden in de ruimste zin en het streven naar een zo goed mogelijk behoud van de natuurlijke staat van dit gebied. Men wenste het doel te bereiken met alle daartoe geoorloofde middelen, onder meer door het bijeenbrengen van een zo uitvoerig mogelijke documentatie, het geven van voorlichting aan de leden en het publiek en het opkomen tegen alle activiteiten die schade kunnen toebrengen of afbreuk kunnen doen aan het Waddengebied in zijn geheel, als onvervangbaar en uniek natuurgebied.

De actie sloeg aan. Thans telt de vereniging enkele tienduizenden leden. Een bewijs van de sterke groei is, dat in één jaar het ledental van 4000 tot 9000 opliep. In Harlingen werd het hoofdkwartier in ‘Het Waddenhuis’ gevestigd. Een legertje van vrijwilligers, waaronder vele deskundigen op de meest uiteenlopende terreinen, verzorgt studies, stelt rapporten samen, verzamelt documentatiemateriaal en werkt mee aan de voortreffelijke tweemaandelijkse publicatie ‘Waddenbulletin’.

‘Wees wijs met de Waddenzee’ is ervan het begin af in het vaandel van de vereniging geschreven. Een organisatie die het in haar strijd niet gemakkelijk heeft, maar toch aanmerkelijke resultaten heeft geboekt. En het laatste is een aansporing om verder te gaan. Want de strijd is nog lang niet gestreden...

Heeft de Nederlandse overheid niet de minste aandacht voor deze opeenhoping van vraagstukken die de vereniging beroert? Het zou onjuist zijn om ‘ja’ te zeggen. De regering heeft zelfs in 1971, in het regeerakkoord, beloofd dat de Waddenzee voor aantasting diende te worden behoed. En wie het staatje nagaat van de gebieden die als natuurreservaat zijn aangewezen, zoals de Bosplaat op Terschelling, de Muy en de Slufter op Texel, het eiland Griend, het Ooerd op Ameland, het zeehondenreservaat Eyerlandse Gat tussen Vlieland en Texel, en vele andere, raakt toch wel onder de indruk. En dan te weten dat de Bosplaat in 1970 door de Raad van Europa het diploma als natuurreservaat kreeg toebedeeld en de Kroon destijds er een stokje voor stak dat in de polder Ceres op Texel een hoog flatgebouw voor hoteldoeleinden zou verrijzen en dat ten aanzien van de Dollard ex-minister Drees zich ook niet onbetuigd liet. Toch staan daar andere zaken van beleid tegenover die beslist onbevredigend kunnen worden genoemd. De vereniging heeft geen ongelijk, wanneer zij wijst op een ‘chaotische toestand in het beleid, waarin alle zekerheden ontbreken’. Er doet zich te veel willekeur voor, zonder dat men nu beslist die en die daarvan de schuld kan geven. Het is een gevolg van belangentegenstellingen en een gebrek aan coördinatie in het totale beleid.

Ruim 20 gemeenten en 3 provincies zijn bij het Waddengebied betrokken. Maar men heeft niets in te brengen. Een stuk of acht departementen bemoeien zich met de gang van zaken. Wanneer de plannen, de activiteiten en de besluiten van deze departementen naast elkander worden gelegd blijkt hoe juist de bovengehaalde uitspraak van dr. Mansholt is.

Wat is in de praktijk het geval?

Welnu, het ministerie van economische zaken verleent herhaalde malen vergunningen om delfstoffen te boren, daaraan gaan besluiten van het departement van financiën (domeinen) vooraf in de vorm van het aanwijzen van natuurgronden die voor delfstofwinning beschikbaar zijn. Het ministerie van defensie wijst oefenterreinen voor militaire doeleinden aan en bedreigt daarmee de vogel- en de zeehondenstand. Het departement van verkeer en waterstaat geeft de vergunningen voor de lozing van afvalwater en voor ontgrondingen. In het eerste geval worden de vervuiling en de vergiftiging van het water in de hand gewerkt. Hetzelfde departement legt haven- en waterwerken aan. Het ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk verwaarloost, naar het oordeel van de vereniging, toch wel het nauwgezet nagaan en het werkelijk plaatsen van natuurmonumenten in het Waddenzeegebied onder de daarvoor geldende wetgeving.

Voorts betoogt de vereniging, dat het ministerie van volksgezondheid en milieuhygiëne actiever zou kunnen optreden met betrekking tot het verhinderen van verdere aantasting van het Waddengebied. Het doet ook, volgens de publicaties van de organisatie, een beetje vreemd aan, wanneer het departement van volkshuisvesting en ruimtelijke ordening oogluikend toestaat, dat de mijnbouw zich aan de wetgeving inzake de ruimtelijke ordening onttrekt. En men stelt de vraag, of het ministerie van landbouw en visserij voldoende bescherming biedt aan de belangen van de visserij en of Staatsbosbeheer, een afdeling van het laatstgenoemde ministerie, nu werkelijk alles heeft ondernomen om in het omstreden gebied het natuurschoon tegen verdere afbraak te beveiligen.

Terecht kan worden opgemerkt,

[p. 9]

dat in velerlei zaken, soms langs en volkomen tegen elkaar in wordt gewerkt. Het is een uitvloeisel van onze ingewikkelde samenleving, waarin steeds nieuwe problemen opdoemen als een gevolg van het toenemen van belangen. Alle belangen veilig stellen is een onbegonnen zaak. Maar het is wel nodig om prioriteiten aan te wijzen. Het onbevredigende is evenwel dat niemand en geen enkele instantie de verantwoordelijkheid voor het Waddengebied draagt.

Ook de leek kan constateren, dat de controle op de naleving van wettelijke bepalingen en andere voorschriften ontbreekt. Wat te denken van een toepassing van de bepalingen van de Natuurbeschermingswet, wanneer in beschermde gebieden seismografisch onderzoek plaatsheeft, dat met ontploffingen gepaard gaat. In één van de publicaties van de vereniging staat het kort en zakelijk: ‘Bovendien is het zinloos alleen kleine stukjes van het Waddengebied te beschermen. Gifstoffen storen zich niet aan lijntjes op de kaart. Vogels en zeehonden kunnen evenmin rekening houden met kunstmatige grenzen...!’

Het ontbreekt aan samenwerking, aan samenspraak en aan een openlijke bekentenis dat men hier en daar aan de wezenlijke belangen van natuurbescherming en -behoud tekort doet. Het gemis aan samenwerking en een gezamenlijk tegen elkander afwegen van de belangen dringt door tot de openbare mening. Dikwijls is het, althans in Nederland, onjuist om de overheid te beschuldigen van bureaucratie, maar ten aanzien van de afweging van de belangen van behoud van een onmiskenbaar belangrijk stuk natuurgebied als waarvan hier sprake is, lijkt het er veel op. En dan is het onjuist zich daarover van overheidswege achteraf te beklagen. Men heeft het er zelf naar gemaakt.

Het wekt geenszins verbazing wanneer de Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee in het slot van haar mijnrapport opmerkt:

‘Zolang het Staatstoezicht blijk geeft slechts bevordering van de mijnbouw als zijn taak te zien en met ontkenning van elk mogelijk schadelijk gevolg daarvan voor andere belangen zich voor haar verantwoordelijkheid daarvan afmaakt, verdient het zijn naam niet en verkeert het Waddengebied alleen reeds door het optreden van het Staatstoezicht in voortdurend gevaar’.

Wat de boringen betreft zijn er van de kant van de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM)reacties geweest. Woordvoerders van deze maatschappij verklaarden, dat de regering de gebieden heeft uitgegeven en alszodanig is het mijnbouwgebied geworden. Men had begrip voor de bezwaren van de Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee, maar meende toch, dat men met evenveel recht kan pleiten voor de vervanging van de energiebronnen ten gunste

[p. 10]

Zo wordt de Waddenzee vervuild.

van het Nederlandse volk wanneer die onvoldoende of niets meer opleveren. Nederland is nu eenmaal op dit stuk van zaken sterk van het buitenland afhankelijk, zo werd betoogd.

Bij de uitvoering van de praktische werkzaamheden zijn alle maatregelen getroffen om zo min mogelijk het milieu te bederven of andere schade te veroorzaken. Zeker wordt er geen olie gewonnen, met alle risico's daaraan verbonden. Want boringen hebben uitgewezen dat er geen olie is te vinden. Wel gas en dan minder dan onder de grond van Slochteren. Men kan terecht de vraag stellen, of het allemaal wel zo hoog nodig is. Daarop werd toentertijd een Nederlandse journalist gezegd: ‘Alles wat met deze zaak te maken heeft is nu eenmaal een afwegen van belangen. Ook wanneer het maar geringe hoeveelheden gas zijn, dan nog heeft het zin in het kader van de energievoorziening voor het gehele land. Men behoeft dan niet bij anderen de hand op te houden.

Het laatste nieuws houdt in dat de minister van economische zaken, die voor boringen bij Schiermonnikoog een vergunning heeft afgegeven, thans heeft beslist dat de Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee niet als een belanghebbende bij het Waddengebied kan worden beschouwd en daarom het beroep van deze organisatie tegen de boringen niet ontvankelijk dient te worden verklaard. Naar aanleiding hiervan heeft de vereniging twee adressen gezonden naar de Eerste en Tweede Kamer van de Staten-Generaal. De kwestie van de smeerpijp bij Groningen moge dan zijn opgelost in een bevredigende zin, op het vlak van de gasboringen wordt de strijd nog hevig gestreden.

Uit een oogpunt van het bovenstaande is het begrijpelijk, dat de vereniging van de oprichting af heeft gestreefd naar de instelling van een centraal bestuursorgaan, direct onder de minister-president, met de opzet het beleid te centraliseren en te coördineren. Zover is het nog niet gekomen, alhoewel de aandacht van mr. B. Biesheuvel daarvoor uitdrukkelijk werd gevraagd.

De Landelijke Vereniging tot Behoud van de Waddenzee beoogt uiteindelijk de stichting van een Nationaal Landschapspark voor het totale Waddengebied en een speciale Waddenwet, een en ander zo mogelijk in het kader van een internationaal verdrag dat de Nederlandse, Duitse en Deense Wadden omvat. Hierbij dient te worden aangetekend dat men in de Westduitse Bondsrepubliek verder is dan bij ons ten aanzien van het nemen van werkelijke en afdoende beschermingsmaatregelen. Voorts

Militair oefenterrein Noordswaarder, Zo worden de Waddeneilanden verknoeid

is er gezorgd voor een samenwerking door de vereniging met het World Wildlife Fund en het scheppen van een Wadden W.W.F.-project waarmee men succes heeft bereikt.

Het zou op deze plaats te ver voeren ons nog uitvoeriger bezig te houden met de vraagstukken van het Waddengebied en de activiteiten van de vereniging; veel is dan ook onbesproken gebleven en over het algemeen zijn slechts enkele hoofdlijnen geschetst om iets te vertellen over deze organisatie die vanwege het Algemeen Nederlands Verbond een culturele Visser-Neerlandiaprijs heeft ontvangen van meer dan twintigduizend gulden om daarmee de mogelijkheid te scheppen voor het samenstellen van een brochure voor de Nederlandse jeugd, indachtig de leus van de vereniging ‘Wees wijs met de Waddenzee!’

GEERT GROOTHOFF
foto's R de Wind