Neerlandia. Jaargang 76

[p. 145]

Venster op de wereld

[p. 146]

Land zonder grenzen

In het verleden zijn de grenzen van Vlaanderen nooit waterdicht geweest. Dit heeft een zelfverdedigende stroom verwekt binnen die grenzen, een centrifugale draaikolk die naar de diepten zoog. Terwijl eeuwen lang aan de grenzen werd geknaagd, heeft zich binnenin een sterke, aaneengesloten gemeenschap gevormd, met klemmen die diep en vast geworteld zitten. Een honkvaste gemeenschap.

Hoe vergaat het hen die door de omstandigheden gedwongen werden uit die gemeenschap te emigreren? Welke zijn, voor Vlaanderen, de ethische gevolgen van deze ‘bewogenheid’? Emigreren is bewegen, en elke beweging raakt ergens het evenwicht.

In een vijftal artikels hopen we de psychologie van de Vlaamse emigrant toe te lichten, aan de hand van bevindingen, cijfers, ervaringen en inzichten. Wanneer ook de Noord-Nederlandse emigrant ons beter bekend wordt, kan uit het geheel de inspiratie groeien voor de groot-Nederlandse zelfaffirmatie in de huidige en komende wereldconjunctuur.

Socio-culturele aspecten van de Vlaamse emigrant

De Vlaamse emigratie, die hier om onze aandacht vraagt, is deze van de laatste 150 jaar. Ze moet behandeld worden in een Belgische context, niet alleen omwille van de gevolgen, doch reeds door haar causaliteit: zonder het compromis van 1830, dat België heet, en de daaropvolgende economische accentverschuivingen - niet enkel op de ondergrond der koolmijnen als polariserende energiebronnen, doch vooral op grond van energieke sociaal-politieke aantrekkingspolen - zouden tienduizenden Vlamingen het eigen uitgedroogde erfgoed moéten verlaten om hun brood elders te zoeken, en zouden enkele honderden niet-Vlamingen het Belgisch imperium ook buiten de grenzen mogen en kunnen uitbreiden.

De cijfers spreken een duidelijke taal: van de honderdduizenden personen die, in België geboren, thans in het buitenland leven, zijn 80% Vlamingen. Dit zijn de cijfers van de levenden. Er zijn perioden geweest in het verleden, toen 100% der emigranten Vlamingen waren. De meesten van hen zijn thans gestorven. Maar de vele Vlaamse kerkhoven in Noord-Amerika, en de vergeten zerken in Latijns-Amerika en in andere continenten blijven hun stille getuigen.

Cijfers zeggen echter niet alles. 80% Vlamingen. 20% Walen. De 20% Walen behoren meestal tot de groep der technici, der industriëlen, der intelligentia; op een paar uitzonderingen na behoort geen enkele tot de groep der miserie-emigranten.

De 80% daarentegen halen hun numeriek overwicht bij de klasse der miserie-emigranten. Pas sinds enkele jaren kan Vlaanderen ook uit weelde emigreren, met zijn technici, zijn handelslui, zijn kapitaal en zijn intelligentia.

De taal van de cijfers zwijgt helemaal waar het om de sfeer gaat.

Immers, ook nà de uitwijking is de compromis-doem op de Vlaamse emigranten blijven drukken: op internationaal vlak is de emigranten-begeleiding van te recente datum opdat zij er hadden kunnen van genieten. In Belgisch verband werden zij genegeerd. In Vlaams verband stonden ze met een machteloos thuisfront, dat nog zijn lange ontvoogdingsstrijd aan het leveren was, en dat er op verre na niet aan toe was om volwaardig buiten de grenzen op te treden en een hand te reiken aan de diaspora.

De Vlaamse miserie-emigranten stonden voor een individuele aanpak en een individueel verloop van de emigratie-procedure, die bij uitstek een psychologisch proces is. Individueel, dus verzwakt en bedreigd, omdat hun migratie, die in zich een maatschappelijk fenomeen is, door de maatschappij niet gesteund en beveiligd werd.

Zij komen bovendien in de gastlanden terecht met een historisch gehypotikeerd en gefrustreerd nationaliteitsgevoel, waaraan ze geen of slechts een onzeker houvast hebben, door de verwarring en de verdachtmaking die gelegd waren op hun nationaliteit, waarin ze de historische persoonlijkheid niet duidelijk konden onderscheiden van het staatsburgerschap...

Het grootste deel van de 80% vormt een groep van onopvallende, verwaarloosde emigranten. Daarom slaan deze sociologische kanttekeningen vooral op hen. De anderen, de Vlaamse weelde-emigranten, zijn inderdaad beter op het migratieproces voorbereid dan de migranten-zonder-bagage.

Bindingen

De emigrant blijft gehecht aan het land waar hij geboren is, en waar hij de karaktertrekken en de gesteltenis kreeg die verder gans zijn leven vormelijk en inhoudelijk blijven bepalen, waar hij ook leeft.

Deze gehechtheid berust op een aantal bindingen. Er is echter een zekere nuancering vereist om precies de inhoud te achterhalen van de ervaring ‘ze houden van hun geboorteland’.

De verhouding tot een land is enerzijds actueel politiek en administratief, en anderzijds is het een gevoelsverhouding met historische achtergronden.

De Belgische uitwijkeling verliest vlug elke politieke binding met zijn geboorteland, omdat deze verhouding nog onvolwassen en kunstmatig was en, buiten een occasionele gemeenschappelijke inzet van Vlamingen en Walen, geremd bleef door de sociaal-economische tegenstellingen van de twee gemeenschappen, die er niet in slaagden tot een overtuigende politieke eenheid uit te groeien.

De emigrant ervaarde zijn uitwijking zeer vlug als een politieke bevrijding, het loskomen uit een hallucinatie.

Dit is zo voor de Vlamingen. Het is ook niet zo zeker dat de ‘vaderlandslievende’ Walen een sterker nationaliteitsbewustzijn bezitten: door bepaalde voorrechten voelen ze zich in België beter thuis, en ze zweren dan ook bij het vaderland en zijn vlag. Zal dit zo blijven wanneer de voorrechten - blijkbaar het enige historisch motief van hun vaderlandsliefde - zullen ophouden? Horen we nu reeds, bij de bedreiging van die voorrechten, niet een sterkere ‘incivieke’ taal in Wallonië dan we ooit in Vlaanderen hoorden?

De administratieve binding blijft zolang de uitwijkeling nog de Belgische nationaliteit bezit en in bepaalde omstandigheden een beroep dient te doen op een Belgische instantie. Het grootste deel der Belgische emigranten heeft het staatsburgerschap van het gastland aangenomen.

De gevoelsbinding is dan ook practisch de enige reële verbinding die met zijn geboorteland is overgebleven.

Aangezien de gevoelsverhouding tot het geboorteland de verhouding is tot de gemeenschap waarbinnen en waarvan men zijn persoonlijkheid, zijn levenspatroon meekreeg, is de verhouding van de Vlaamse emigrant tot zijn geboorteland in feite een verhouding tot Vlaanderen. Ze houden nog van België en zijn symbolen, voor zover ze dit land ervaren hebben als het huis waarin hun volksgemeenschap een onderkomen vond. We mogen ons niet laten misleiden door bepaalde begrippen. In Noord-Amerika bv. noemen practisch alle Clubs van Vlamingen ‘Belgian Clubs’, maar ze maken een duidelijk onderscheid tussen het Belgs als taal en het Frans; het Belgs is hun gewesttaal uit Vlaanderen.

Het volstaat even nader het begrip ‘Belg’

[p. 147]

in een gesprek met een emigrant te ontleden, om zeer duidelijk te weten wat hij bedoelt: Vlaams.

Trouwens, wanneer hij de gesteltenis van Vlaanderen maar even opnieuw kan ervaren en aanvoelen, volstaat dit om voldaan te zijn, om zich omringd te weten, om niet langer eenzaam te zijn.

De Vlaming houdt van zijn land, zijn vaderland: patria, in de Romeinse zin van het woord, zolang hij het nodig heeft ter beveiliging van de dingen die hem dierbaar zijn. Hij houdt van zijn patria waarvan de media de enige handelbare zijn in zijn verhouding tot zichzelf, tot het leven, tot de wereld, tot de mens.

Hij blijft vasthaken aan het land en aan de gesteltenis waarin hij dat land verliet. Maar zie: we schrijven een tegenspraak. Hij verliet die gesteltenis niet, wel de bodem waar hij die gesteltenis meekreeg, en waar ze nog het veiligst beschut wordt, omdat ze er door velen wordt gedragen.

Deze gesteltenis blijft in zijn leven functioneel, al ondergaat ze in de loop der jaren, door andere cultuur-sociologische elementen beinvloed, een vormelijke en inhoudelijke wijziging.

Wanneer de emigrant na jaren terug in zijn geboorteland komt meent hij dat alles er veranderd is. Maar zijn geboorteland is niet veranderd, wel hijzelf. Hij stond onbewust onder invloed van zijn gastland, hij heeft er

‘Vlaams" kerkhof in Canada.

reeds enige vormelijkheden en verhoudingen van overgenomen. Op dat ogenblik voelt hij zich als tot twee werelden behorend. Vaak begint dan een nieuwe tragedie: die twee werelden aanvaarden hem niet meer, of nog niet, in zijn gewijzigde vorm. Zo staat hij weer eens alleen, met zijn nieuwe persoonlijkheid, gegroeid uit de ontmoeting van twee gemeenschappen. De Vlaamse elementen blijven vaak na meerdere generaties een motorische kracht. De meesten zijn er zich niet van bewust, maar dit betekent niet de ontkenning van de feiten.

De psychologie van een emigrant is in het algemeen iets speciaal, omdat precies datgene wat de gedragslijn van de mens helpt bepalen, namelijk de eigen omgeving, bij hem is weggevallen.

Hij is uit zijn oude midden losgerukt, en zijn nieuwe omgeving is hem vreemd. Dit geldt vooral voor hen die hun land hebben verlaten zonder de bedoeling er ooit terug te keren. Ze doen al het mogelijke om zo vlug als het kan met hun nieuwe maatschappij verzoend te geraken. Maar die maatschappij duldt niet altijd vreemde indringers, of wanneer zij ze wel aanvaardt is ze zelf zo complex dat het voor een buitenstaander practisch onmogelijk is er vlug in te integreren.

Elke maatschappij, elke gemeenschap van mensen bezit immers haar eigen taal, tradities, verleden, gebruiken, wetten en waardeverhoudingen. Om er onvoorbereid in door te dringen en al die levensvormen tot de zijne te maken is niet alleen een scherp inzicht doch ook een grote zelfverloochening vereist. Er kan wel eens één begenadigde grotelijks in slagen, doch de migratiegeschiedenis leert dat de emigrant minstens één, vaak twee en meer generaties aan de oppervlakte blijft van een maatschappij die de zijne niet is. In bepaalde gevallen is integratie eenvoudig onmogelijk omwille van de huidskleur, waardoor men tot in het nageslacht vreemdeling blijft.

De meesten zoeken en vinden veiligheid in een vorm van zelfbedrog: zij beperken zich tot het overnemen van enkele uiterlijke vormelijkheden en het verwerven van het staatsburgerschap van het gastland. Voor de rest zijn ze nog in hart en nieren bepaald door de Vlaamse gesteltenis...

Stilaan echter ondergaan zij een grote verarming: de oude persoonlijke rijkdommen worden naar het onderbewustzijn verdrongen, en van de rijkdommen van het gastland bezitten ze alleen de vormen, niet de inhoud.

Men kan als een kunstmatige wet vooropstellen, dat men zo vlug mogelijk moet integreren. Doch de ervaring op gebied van het internationaal menselijk verkeer dicteert een niet omver te halen natuurgebonden wet: een Vlaming blijft een Vlaming, een Pool

[p. 148]

blijft een Pool, een Ier blijft een Ier, waar zij ook verblijven: hun gesteltenis kunnen ze niet afleggen van dag op dag, meestal ook niet van generatie op generatie. Het is een vaststaand fenomeen: waar de tweede generatie zich tevreden stelt met de vormelijke integratie en een gegeneerde distantiering van de eerste generatie, zoekt de derde generatie de weg terug naar de bron...

Problemen en mogelijkheden

De meeste sociale problemen van de Belgisch-Vlaamse emigrant zijn een gevolg van zijn verhouding tot de twee vaderlanden.

De verhouding tot de hem omringende wereld is alles dominerend in het leven van ieder mens. De dingen en gebeurtenissen hebben voor elk mens afzonderlijke waarde in de mate waarop hij in verhouding staat tot deze dingen en gebeurtenissen, in feite of in fictie,- doch in de gevoelswereld is fictie ook een realiteit.

Deze verhouding-waarde bepaalt geluk of ongeluk van de mens, van de enkeling en van de gemeenschap. Deze verhoudingwaarde ligt aan de basis zowel van oorlogen als van internationale overeenkomsten. Deze verhouding-waarde is het ethos van onze wereld,- het ethos dat verder onze ethiek zal bepalen.

Er is begrip en inzicht nodig in de verhoudingen van die tweemaal getekende mens: de Vlaamse emigrant,- getekend als Vlaming, getekend als emigrant.

Er is het zeer lange tijd vreemd blijven aan de gebruikelijke levensmedia in het gastland, terwijl men de eigen media vaak als onbruikbaar ervaart. Er is het probleem van de jeugd, bij wie de afstand naar de ouders zo ontzettend groot is, omdat er niet alleen een verschil is in leeftijd, verschil in generatie-mentaliteit, maar ook de oceaan-brede kloof tussen de ouders die in Vlaanderen opgroeiden en de jeugd die in het gastland school liep.

Problemen van religieuze aard: andere erediensten, andere godsdienstvormen, andere beleving van de eredienst met in het ene continent nog middeleeuwse mentaliteit en in het andere continent primitieve natuurinspiratie, politiek-religieuze spanningen waarbij de emigrant onvermijdelijk betrokken wordt, of godsdienstbedienaars die zo helemaal anders zijn zodat er geen vanhart-tot-hart is. Al deze problemen - e zijn er andere, o.m. deze van meer practische aard zoals het onderwijsprobleem, technisch en inhoudelijk - beinvloeden het bestaan in gans de gamma van zijn uitingen tot en met de financiële ondernemingen en het familiaal geluk.

De Vlaamse emigrant is niet alleen de potentiële cultuur-uitdrager, zoals we hem graag in onze dromen zien. Hij is ook eenvoudig de huisvader, de broodwinner in de uitputtende geslotenheid van de dagelijkse slenter.

Maar hij is ook een nieuwe horizont van mogelijkheden, want met hem is een brug

[p. 149]

geslagen naar een andere gemeenschap.

Er zijn weinig begrippen die me zo fascineren als het woordje ‘brug’. Het betekent de verbinding tussen twee entiteiten die tot nogtoe verwijderd waren, vereniging, begrip, verruiming, nieuwe verhoudingen.

De emigrant is virtueel een brug. Hij wordt het ook werkelijk, wanneer hij het aankan en wanneer de twee zuilen - het land van herkomst en het gastland - hem helpen schragen.

Dan zijn de mogelijkheden onbegrensd: over de brug kan de uitwisseling beginnen, sociaal, cultureel, economisch...

Zelfverdediging

Bedreiging roept automatisch om verdediging. De Vlaamse emigrant vindt in het gastland niet onmiddellijk het nodige houvast, en de maatschappij die hij verliet heeft hem geen begeleiding meegegeven. Ineens met zichzelf alleen voelt hij zich onzeker en angstig. Hij krijgt schrik van zijn eigen ontoereikendheid tegenover de nieuwe omstandigheden, en de nieuwe omgeving is angstaanjagend zolang er geen verhoudingen zijn gegroeid. Meteen begrijpen we de Napolitaanse filosoof die schreef: angst voor zichzelf jaagt de mens naar een gemeenschapsverband.

Zo hebben de Vlaamse emigranten hun clubs opgericht, waarbinnen zij beveiliging zoeken.

Ze waren op zichzelf aangewezen en hebben zich een zelfverdediging opgebouwd. Het wezenlijk sociaal karakter van de mens wordt soms verdoezeld door een steriel maatschappij-leven, waarin men zodanig is opgenomen dat men niet meer onderscheidt in hoever de mens er is voor de maatschappij en de maatschappij voor de mens. Doch bij een emigrant komt dit wezenlijk sociaal element scherp op de voorgrond te staan: om zichzelf te verdedigen heeft hij de steun nodig van gevoelsgebonden medemensen, en om zich deze steun te verzekeren weet hij automatisch dat de steun wederkerig moet zijn. Uit egoisme moet hij kunnen zichzelf verloochenen. Op grond van deze sociale axiomata hebben de Vlaamse emigranten elkaar opgezocht en een verenigingsleven opgebouwd.

De noden van de mens staan in verhouding tot zijn ontwikkeling.

In de middens van nog bijna uitsluitend materieel georienteerden - omdat de miserie hen materieel determineerde - volstaat een verenigingsleven dat ontspanning biedt en materieel dienstbetoon beoogt.

Waar meer geestelijke behoeften aangevoeld worden, zoekt men naast het sociale ook het culturele, in de ruimste zin van het woord. Van dat ogenblik af is het verenigingsleven niet enkel etnisch gebonden maar ook ethisch bepaald.

Deductief kunnen we hieruit afleiden dat de Vlamingen in het buitenland niet enkel hun materiële belangen, doch ook hun persoonlijke ingesteldheid willen verdedigen. Naargelang de materiële welstand verhoogt, groeit de intellectuele belangstelling, die zich weerspiegelt in het patroon der verenigingen. Deze belangstelling is er uiteraard bij hen die met een zekere culturele bagage emigreerden, zoals onze politieke emigranten, of de jongere emigranten die nog voor hun afreis de ontvoogding en de bewustwording in Vlaanderen hebben meegemaakt.

Een Belgische club beperkt zich uiteraard tot wat onderling sociaal dienstbetoon, doch zodra men op het cultureel terrein komt worden de verhoudingen gevoelsgeladen, en de historisch gegroeide vooroordelen en voorrechten maken een evenwichtig samenleven in clubverband onmogelijk, tenzij men het stelt met een compromis dat op voorhand de intiemste waarden uitsluit. Er zijn enkele pogingen om het verenigingsleven in groot-Nederlands verband te organiseren: dit lijkt enkel mogelijk waar het persoonlijkheidsbewustzijn voldoende ontwikkeld is om meer dan 150 jaar te kunnen achteruit kijken, zo sterk dan toch dat ze kunnen voorbijgaan aan wat de gedragspatronen van Noord en Zuid onderscheidt sinds ze naast en soms tegen elkaar werden opgesteld.

Dit waren enkele bedenkingen over de Vlaming als emigrant,- met de algemene emigrantenproblemen en met de specifieke problemen als Vlaming. Het is nodig hem in dit verband te kennen om hem in zijn susceptibiliteit te kunnen benaderen en valoriseren, voor hemzelf en als brug naar de gastlanden.

Elke gastgemeenschap schept dan nog de eigen problemen voor de immigrant. In de volgende artikels zullen we de Vlaamse emigrant situeren per continent, met de locale omstandigheden van integratie, materiële verwezenlijkingen, bedreiging, zelfverdediging, problemen en mogelijkheden. Tenslotte zullen we onderzoeken welke voor ons, de Vlamingen op het thuisfront, de ethische consequenties zijn van deze internationale dimensie.

A. VERTHE