Neerlandia. Jaargang 76

[p. 105]

Rijksoverheid heeft een taak ten aanzien van de Friese cultuur

Belangwekkend werk van de commissie van Ommen

In het nummer 5/1971 van ‘Neerlandia’ wijdden wij een korte schets aan de huidige problematiek van Friesland. Het betrof slechts een aanstippen van enkele hoofdtrekken en in dat korte bestek kon op bepaalde kwesties niet uitvoerig worden ingegaan. Zo bleef o.m. het ‘Rapport van de Commissie Friese-Taalproblematiek’ van enkele jaren geleden onbesproken, wat ons eigenlijk een beetje aan het hart ging. Want hierin wordt een uitermate belangrijke en actuele zaak aangesneden.

Het rapport werd opgesteld met de bedoeling aan de regering advies uit te brengen. Het was het omvangrijke en belangrijke werk van een commissie, bestaande uit vertegenwoordigers van verschillende departementen, onder voorzitterschap van mr. L.B. van Ommen, hoofd van de directie Jeugdzaken, Volksontwikkeling en Sport van het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. De opdracht van de commissie hield de voorbereiding in van een gezamenlijk antwoord aan de Ried fan de Fryske Beweging, die zich met een aantal suggesties voor een Friese taalpolitiek vanwege de rijksoverheid tot de ministerraad had gewend. Voorts was de opdracht voorstellen te doen ten aanzien van het algemeen regeringsbeleid met betrekking tot vraagstukken op het terrein van de Friese cultuur. Cultuur werd door de commissie in een beperkte betekenis gezien, nl dat het bij het overheidsbeleid inzake de Friese cultuur gaat om een beleid t.a.v. die aspecten van de cultuur, die rechtstreeks met de taal in verband staan. Daaraan gingen reeds jaren geleden vooraf de zgn. wet-Cals, die het mogelijk maakt dat de Friese taal als afzonderlijk leervak wordt gedoceerd, voorts dat het Fries als voertaal wordt gebruikt tot in de 3de klasse van het basisonderwijs en de mogelijkheid omtrent het opnemen van het Fries in het leeplan van de rijkskweekscholen en de instelling van de rijksakten Fries l.o. en m.o.-A en B. De wettelijke regeling kwam in 1955 tot stand. Een jaar later werd een wet van kracht, houdende enige regelingen betreffende het gebruik van de Friese taal, in het bijzonder in het rechtsverkeer. Op grond van deze wet werden mogelijkheden geopend een eed of belofte in het Fries af te leggen, zich op een terechtzitting te bedienen van het Fries, akten e.d. in de Friese taal te stellen voorzien van een Nederlandse vertaling, en als beëdigde vertaler voor de Friese taal op te treden. Aan de samenstelling van het rapport ging een hearing met verschillende instanties vooraf, alsmede besprekingen met het provinciaal bestuur van Friesland.

Strekking van advies

Bij het opstellen van haar advies ten aanzien van het beleid is de commissie van de volgende stelling uitgegaan. De Friese taal en de Friese taalcultuur maken een wezenlijk element uit van het Nederlandse cultuurpatroon. Op grond daarvan heeft de rijksoverheid mede een taak met betrekking tot de instandhouding en de bevordering van de Friese taal en de Friese taalcultuur en kan zij niet onverschillig staan tegenover de vraagstukken, die aan de tweetaligheid zijn verbonden. De commissie adviseerde een beleid, dat dan ook gericht dient te zijn op het waarborgen van de eigenheid van de Friese taal en cultuur, waarbij reke- ning moet worden gehouden met de een- heid van het culturele beleid op het niveau van de rijksoverheid èn de belangen van de Friese bevolking; het een en ander in samenspel met het provinciaal bestuur en de gemeenten. De commissie gaf voorts te kennen, dat bij de verwezenlijking en de standpuntbepaling van het beleid ten opzichte van de van Friese zijde naar voren gebrachte wensen, acht moest worden geslagen op hetgeen nationaal uit een oogpunt van rijkseenheid en rechtsgelijkheid mogelijk en wenselijk is.

De commissie sprak zich uit voor het plaatsen van een afzonderlijke post op de rijksbegroting voor de bevordering van de Friese taal en cultuur. Op die wijze wordt door de rijksoverheid bijgedragen tot een streven naar decentralisatie van het beleid, die ook op andere wijze in het kader van het algemene regeringsbeleid wordt nagestreefd. De regering kon zich daarmee verenigen. Bij het samenstellen van de adviesnota meende de commissie te moeten aansluiten op hetgeen in Friesland als probleem wordt ervaren, als een gevolg waarvan zij ook zo concreet mogelijke voorstellen kon doen.

Voorstellen onderwijs

Het zou te ver voeren in dit bestek uitvoerig op alle voorstellen in te gaan. Wij beperken ons dan ook tot een kort overzicht. Het verlangen in de overwegend Friestalige gebieden voor het kleuteronderwijs het Fries als voertaal te gebruiken sprak de commissie aan. Hoewel instemming werd betuigd met de wens het diploma ‘Frysk foar Beukerliedsters’ - Fries voor kleuterleidsters - als een diploma te beschouwen waarvoor gemeentebesturen een vergoeding kunnen geven, gaf de regering te kennen zich op de gevolgen daarvan te willen beraden met betrekking tot andere akten en diploma's. Een gelijk voorbehoud maakte de regering voor het Fries als voertaal voor het basisonderwijs; thans wordt het Fries alszodanig gebruikt tot in de derde klasse. De commissie pleitte voor uitbreiding met het voorschrijven van een aantal maximumuren. Over het Fries als leervak merkte de commissie op, dat het principieel juist is te stellen, dat het Friese kind in de Friese taal wordt onderwezen, omdat dat noodzakelijk is voor zijn totale ontwikkeling. ‘Ook om deel te kunnen nemen aan het Friese culturele leven is het van het grootste belang dat het kind geen analfabeet blijft in die taal.’

De gevraagde omzetting van de bestaande mogelijkheid de Friese taal als apart leervak aan het leerplan van het basis- en voortgezet onderwijs toe te voegen in een verplichting achtte de commissie vooralsnog ongewenst. Men legde de nadruk op de hieraan verbonden gevolgen o.m. voor de vele kinderen, die dientengevolge in een ongunstige pedagogische-didactische situatie zouden kunnen verkeren. Ook bij de Friessprekende ouders zouden weerstanden kunnen worden opgeroepen. Verzet zou ook verwacht kunnen worden van de niet-Friessprekende Friezen en de niet-Friezen in de provincie. Het is zelfs de vraag of dwang in dit opzicht niet de omgekeerde uitwerking zou hebben van hetgeen met het voorstel wordt beoogd, aldus de commissie. Men achtte eerder een breed opgezette voorlichting nodig.

Het voorstel van de Ried fan de Fryske Beweging om het wetenschappelijk onderwijs in de Friese taal- en letterkunde uit te breiden stuitte bij de commissie op verzet, die zich daarvoor beriep op een uiteenzetting van de zijde van het departement van Onderwijs en Wetenschappen. Genoemd ministerie verschafte een overzicht van het aantal studenten in de Friese taal- en letterkunde, in het cursusjaar 1969-1970, alsmede van het aantal toehoorders bij de studieverrichting aan de onderscheiden universiteiten. De cijfers gaven het volgende beeld:

[p. 106]

Rijksuniversiteit Groningen:
	studenten met Fries als hoofdvak	3
	studenten met Fries als bijvak	15
	toehoorders	19
	cursus Fries voor niet-Friezen	12
Vrije Universiteit te Amsterdam
	studenten met Fries als hoofdvak	2
	studenten met Fries als bijvak	4
	toehoorders	30
Rijksuniversiteit Leiden
	studenten met Fries als hoofdvak	0
Universiteit van Amsterdam
	(bijzondere leerstoel)
	studenten met Fries als hoofdvak	0
	studenten met Fries als bijvak en
	toehoorders	20
Rijksuniversiteit Utrecht
	studenten met Fries als hoofdvak	2
	studenten met Fries als bijvak	17
	toehoorders	4

De commissie achtte het geenszins gerechtvaardigd, gelet op het aantal studerenden tot een uitbreiding van het aantal leerstoelen te adviseren. Men zag evenmin aanleiding te voldoen aan de wens aan de Rijksuniversiteit te Utrecht een gewone leerstoel in te stellen. ‘De Ried fan de Fryske Beweging’ heeft noch de noodzaak van deze voorzieningen aangetoond, noch die van het aanstellen van een hoogleraar die aan verschillende universiteiten Friese literatuur kan doceren. Op grond van de beschikbare gegevens bestaat de indruk, dat de twee gewone leerstoelen, t.w. die te Groningen en de vacerende leerstoel aan de Vrije Universiteit te Amsterdam, de vraag naar onderwijs in de Friese taal- en letterkunde zullen kunnen dekken. Wellicht is er aanleiding een van de bijzondere leerstoelen om te zetten in een buitengewone leerstoel voor moderne Friese letterkunde. Dit is dan echter een zaak die de Provinsiale Underwysrie fan Fryslân aangaat in overleg met de betrokken universiteiten.’ Aldus de commissie. Op grond van dezelfde overwegingen zag de commissie niet in, waarom uitbreiding zou worden gegeven aan het Fries Instituut van de rijksuniversiteit te Groningen, dat wordt geleid door een hoogleraar-directeur en 4 wetenschappelijke medewerkers.

Van Friese zijde werd gevraagd de ‘personeelsstop’, of de ‘bevriezing’ van de Fryske Akademy op te heffen. Het departement van Onderwijs en Wetenschappen meende dat de Fryske Akademy reeds in een bevoorrechte positie verkeerde, doordat de haar verleende subsidie is gebaseerd op een verhouding van 50% door het Rijk en 50% door de provinciale overheid en begunstigers. Van die kant was men van oordeel, dat subsidietoekenning aan de Fryske Akademy, een niet aan een universiteit verbonden instelling, moet worden bezien tegen de achtergrond van de nationale problematiek van het wetenschapsbeleid en van het beleid met betrekking tot de aan universiteiten verbonden wetenschappelijke instituten. Daarom wenste het ministerie in de situatie geen wijziging te brengen. Voorts werd opgemerkt dat een vergelijking met de Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam bezijden de werkelijkheid is; het laatste instituut is een advieslichaam van de regering, wat de Fryske Akademy niet is. Hoewel de commissie er begrip voor toonde dat subsidiëring van de Fryske Akademy moet worden bezien in het kader van het nationale wetenschapsbeleid, was zij van opvatting dat het toch gerechtvaardigd is extra aandacht te vragen voor het wetenschappelijk werk dat onder toezicht van de Fryske Akademy in het belang van de Friese taal wordt verricht. Zij beval derhalve aan dat de werkzaamheden ten behoeve van de samenstelling van het Groot Fries Woordenboek, mede om vertraging hierin te voorkomen, als wetenschappelijk werk door het Rijk zouden worden gesubsidieerd. Daarbij werd verwezen naar de steun van het Rijk ten behoeve van de samenstelling van het Nederlands Woordenboek door het Instituut voor Nederlandse Lexicologie. De commissie beval de overweging aan tot benoeming van een taalpsycholoog met het oog op de bijzondere problematiek van de tweetaligheid

Culturele projecten

De commissie stelde dat het ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk het Frysk Letterkundig Museum dient te subsidiëren, omdat het Nederlands Letterkundig Museum reeds een subsidie ontvangt. Voor extra geldelijke steun aan de Provinciale Bibliotheek in Leeuwarden achtte de commissie geen termen aanwezig; de instelling is weliswaar een Friese (in Friesland gevestigde) bibliotheek, maar geen Friestalig instituut. Het voorstel van de com- missie een extra rijkssubsidie toe te kennen voor de Fryske Kultuerried kreeg de medewerking van de regering. Voor de Friese schoolradioprogramma's werd extra zendtijd bepleit, omdat de Friese schoolradio in belangrijke mate kan bijdragen tot de bevordering van de kennis en het gebruik van de Friese taal. De commissie adviseerde derhalve de gevraagde zendmachtiging voor de regionale omroep te verlenen.

Fries in de rechtspraak

Bij de wet van 11 mei 1956 werd het mondeling gebruik van het Fries in de rechtspraak geregeld. Zowel uit de wet als uit de memorie van toelichting valt af te leiden dat het schriftelijk gebruik van de Friese taal wordt uitgesloten.

De Ried fan de Fryske Beweging bracht tegen de wet bezwaren in, o.a. met de aantekening: ‘Een in levend gebruik zijnde cultuurtaal, zoals het Fries, verdient en behoeft ook de status van in het officiële verkeer gebruikte taal.’

De commissie verdiepte zich in de vraag wat de tweetaligheid in Friesland op dit stuk van zaken precies inhoudt en kwam daarbij tot de gevolgtrekking, dat de tweetaligheid in Friesland een geheel ander karakter heeft dan b.v. de tweetaligheid in België en de meertaligheid in Zwitserland. Algemeen wordt erkend en bepleit dat in Friesland naast het Fries ook het Nederlands door iedereen wordt beheerst. De commissie stelde voorts, ‘dat van een algemeen schriftelijk taalgebruik van het Fries niet kan worden gesproken.’

De commissie merkte verder op, dat het schriftelijk gebruik van een taal in het rechtsverkeer alleen mogelijk is, indien mede de gehele wetgeving in die taal geschiedt, en vertaling van wet en jurisprudentie, zowel kwantitatief als kwalitatief, is niet te onderschatten. De vertalingen uit het Frans of Engels in het Nederlands, noodzakelijk als internationaal tot stand gekomen verdragen ook voor Nederland gelding krijgen, tengevolge waarvan de nationale wet moet worden aangepast, kunnen tot voorbeeld strekken van deze moeilijkheden.

De commissie vreesde dat de toelating van de Friese taal in het schriftelijk rechtsverkeer zou kunnen leiden tot minder juiste rechtstoepassing en tot nadelige gevolgen voor de rechtzoekende.

In een vergadering van een ‘bijzondere commissie’ uit de Tweede Kamer werd in 1971 grote lof toegezwaaid aan minister mej. dr. M.A. Klompé en aan de commissie - Van Ommen voor de inhoud van het rapport.

Er werden in deze vergadering geen fundamentele veranderingen in de voorstellen van de commissie aangebracht.

Geert GROOTHOFF