Neerlandia. Jaargang 76

[p. 89]

In de geest van de Zwijger
Generaliteit, verdraagzaamheid, volharding

Men moet geen historicus zijn om te weten dat het lot van de Lage Landen nauw verbonden is geweest met de persoon en de politiek van Willem de Zwijger. De geschiedenis mag weliswaar niet de dienstmaagd zijn van de politiek, maar zij kan ons toch helpen om onze politiek te bepalen en om onze verbinding met het verleden naar de toekomst te richten m.a.w. de geschiedenis wordt geschreven naar het verleden, maar... zij wordt beleefd naar de toekomst.

Daarom komt de figuur van Oranje thans zoveel dichter bij ons te staan. Zijn idee van het algemeen belang der Nederlanden krijgt opnieuw gestalte in de hedendaagse integratiegedachte. Zijn falen en zijn tragische ondergang in de verdeeldheid grijpen ons des te sterker aan omdat wij, in ogenblikken van teleurstelling en ontmoediging, ook scherper de tweeheid dan de eenheid in de Nederlanden aanvoelen.

In de eerste plaats is Willem de Zwijger de incarnatie van de generaliteitsgedachte d.w.z. van het grote vaderland. Zijn levenslange inzet om het particuliere en provinciale belang te doen wijken voor het algemene, voor het grote geheel der Nederlanden, moet ons de weg tonen naar onze mogelijkheden.

Zeker, Willem van Oranje heeft de generaliteitsidee niet uitgevonden. In de 15e eeuw, de Bourgondische Eeuw, was uit een langzame territoriale en politieke ontwikkeling een vaag, heel vaag eenheidsbesef gegroeid, dat de weerkracht van onze vorstendommen tegenover Frankrijk en het Duitse Rijk had versterkt. Karel V stimuleerde die eenheidsgedachte nog door de 17 provinciën ten eeuwigen dage tot één en onverdeelbare Unie - dit was in 1548-1549 - uit te roepen, vrij van alle banden met het buitenland. Willem van Oranje die reeds aan het hof te Brussel verbleef, was op dat ogenblik 15 jaar oud.

Of de Nederlanden voor Karel V een doel op zichzelf waren? Het lijkt er naar dat zij eerder een middel waren om de Habsburgse wereldpolitiek te dienen.

Toen Karel V in 1555 troonsafstand deed in aanwezigheid van de 22-jarige Willem van Oranje, droeg hij de Nederlanden over aan zijn zoon Filips II die moest trachten de Habsburgse wereldmacht te vestigen, waarvoor de Nederlanden de onmisbare steun waren: de Nederlanden in dienst van een dynastie!

Willem van Oranje die tot dan toe veel belangstelling had getoond voor wijn en vrouwen - dat moet gezegd worden - begon stilaan te beseffen dat hij een levenstaak te vervullen had. Met de jaren werd hij ernstiger, interesseerde hij zich meer voor de politieke problemen: hij ontdekte zichzelf.

Hij zag de wankele basis van de Nederlanden: amper 3 miljoen inwoners, omringd door wereldmachten, geen staat, geen echte natie, wel een ver-

[p. 90]

zameling vorstendommen met sociale en religieuze tegenstellingen. Karel V had nog eerbied betoond voor de vrijheden van het land maar met Filips II was geen land te bezeilen.

Toen de opstand in 1566 losbrak - de bekende beeldenstorm - kwam Willem, die nog maar 33 jaar oud was, als politiek en moreel figuur op het voorplan. Hij betreurde die uitspatting van geweld omdat zij zijn idee van generaliteit, het geliefkoosde woord van de 16e eeuw, van het gemeenschappelijke vaderland, in gevaar bracht. De godsdienstige kloof tussen katholieken en protestanten kon immers aanleiding geven tot een burgeroorlog, die een einde zou kunnen stellen aan zijn politiek ideaal van het éne vaderland. En dit ideaal was geen utopie!

Omstreeks 1566 kiemde er een sterk algemeen Nederlands nationaliteitsbesef: in de geuzenliederen van die tijd hoort men het begrip Nederland als het geheel der 17 Provinciën. Die generaliteitsidee staat niet meer ten dienste van een dynastie, zoals onder Karel V, maar krijgt nu een nationale inslag d.w.z. ten dienste van het volk. De separatistische strekkingen zijn weliswaar niet verdwenen: het provincialisme en de godsdienstige rivaliteit doorkruisen voortdurend de generaliteitsidee.

Tegenslagen en onbegrip hebben echter nooit het geloof van Willem in de generaliteit vernietigd. Met de pacificatie van Gent (1576) - dat merkwaardig dokument - kreeg de 43-jarige Willem nieuwe hoop dat alle Nederlandse vorstendommen (met uitzondering van Luxemburg) eensgezind de strijd zouden voeren. Toen de kloof onvermijdelijk bleek en er in 1579 twee Unies ontstonden (Atrecht en Utrecht) was Willem diep teleurgesteld, hoewel niet verslagen: deze Unies deugen niet, was zijn reaktie! Het werd voor hem duidelijker dat hij definitief en resoluut moest kiezen tussen het vorstelijke dynastieke belang en de belangen van het volk.

In 1581 kontesteert hij, in de Akte van Verlatinge, de oude opvatting van het vorstelijk recht en schaart hij zich achter de nieuwe nationale historische krachten o.a. met volgende woorden ‘...en dat de onderdanen niet door God zijn geschapen terwille van de koning maar de koning terwille van de onderdanen zonder wie hij geen koning is, om over hen rechtvaardig en billijk te regeren, om hen te verdedigen en lief te hebben als een vader zijn kinderen en een herder zijn schapen, en wanneer hij dat niet doet... zijn de onderdanen gerechtigd hem niet langer als vorst te erkennen maar hem af te danken en in zijn plaats een ander die hen beschermt als vorst te nemen’.

En toen hij in 1584 werd vermoord was zijn laatste gedachte bij het volk: ‘Mon Dieu, aie pitié de mon âme et de ce pauvre peuple’.

Zijn generaliteitsidee, hoewel niet verwezenlijkt, is nooit helemaal verloren gegaan. Trouwens de scheiding tussen Noord en Zuid is een betreurenswaardig toeval geweest: er waren noch diepgaande karakterverschillen noch godsdienstig onderscheid. De scheidingslijn tussen Nederland en België is een gevolg van militaire gebeurtenissen, zij heeft niets te maken met kulturele, politieke en godsdienstige verschillen. De scheuring kwam niet langs de taalgrens, maar dwars door de Nederlandssprekende gewesten omdat de troepen van Alexander Farnese, veldheer van Filips II, niet eerder konden gestuit worden. Voor Willem van Oranje en zijn Nederlanders bestond geen probleem van tweetaligheid: in het grote geheel van de Lage Landen was er plaats voor drie kulturen nl. de Nederlandse, de Franse en de Duitse.

Al te vaak heeft men voorgesteld dat de scheuring een natuurlijk gevolg was van de verscheidenheid tussen Noord en Zuid. Er bestonden inderdaad verschillen tussen Vlaanderen en Holland, zoals er ook bestonden, en bestaan, tussen Holland en Friesland, tussen Vlaanderen en Brabant. De verschillen die men bedoelt zijn maar gekomen na de scheiding, drie, vier eeuwen lang zijn zij gegroeid.

En wat het zogenaamde verschil in godsdienst betreft: het Calvinisme vindt aanvankelijk zijn vurigste aanhangers in het Zuiden en de Vlamingen zijn zeker niet katholiek gebleven of geworden uit natuurlijke aanleg. Het calvinistische Noorden en het katholieke Zuiden is een taaie mythe, en doet het nog altijd. Het godsdienstig verschil is heel langzaam gegroeid na de scheiding en was in het grensgebied onderhevig aan de wisselende kansen van de oorlog.

Nog vóór zijn dood besefte Willem van Oranje dat zijn levensdroom maar heel weinig kans maakte en dat het eenheidsgevoel nog te zwak ontwikkeld was om de basis te worden van een solide natie. En toch weigerde hij te kapituleren en die geringe kans niet te wagen: ‘Het is niet nodig te hopen om te ondernemen, noch te slagen om te volharden’.

België en Nederland zijn dus toevalsprodukten, helemaal vreemd aan de moderne taalstrijd, maar ze zijn verder historisch ontwikkeld en historische realiteiten geworden. De inwerking van de Franse kultuur is een historische constante en is op zichzelf een goed op voorwaarde dat degenen die ze ondergaan er niet aan ten onder gaan: wat ons niet vernietigt, maakt ons sterker.

Wij stipten reeds aan dat de generaliteitsidee nooit helemaal verloren ging. We vinden hiervan zelfs sporen in officiële toenaderingspogingen tussen de twee wereldoorlogen vooral in de jaren 1936-38 o.a. in de rol van België en Nederland in de Oslo-groep. Na de tweede wereldoorlog kwamen het Belgisch-

[p. 91]

Nederlands Kultureel Akkoord en het Beneluxverdrag tot stand.

In de Vlaamse Beweging bleef de Groot-Nederlandse gedachte levendig, zij het dan overwegend slechts in de Nederlandstalige Nederlanden.

Ook in het Noorden bleven velen bekommerd om het grote geheel.

In de tweede plaats willen wij in Willem van Oranje een oprechte verdraagzaamheid erkennen in het belang van allen, van de hele natie, in een tijd van haat en dwingelandij over de geest der mensen.

Voor de fanatieke Filips II - het was bijna normaal fanatiek te zijn - waren wetten en principes goed of kwaad: hij was de dogmaticus, de mens was

Allegorische voorstelling van de Pacificatie van Gent (8 november 1576), waarbij Willem de Zwijger er in slaagde tijdelijk de tegenstellingen te bezweren die de Nederlanders verscheurden.

[p. 92]

ondergeschikt. Voor Willem kwam de mens op de eerste plaats: hij erkende de rechten van het individu. ‘Ik kan niet goedkeuren dat vorsten trachten te heersen over het geweten van hun onderdanen’. Wat klinkt dat aktueel, van onze tijd!

De charmante, aantrekkelijke en luchthartige Willem der jaren 1550-55 is in de jaren 1566-70 een ernstige bezadigde politieke leider geworden. Portretten van die jaren laten ons een bijna melancholische en bezorgde man zien.

De Beeldenstorm was een zware slag geweest: hoe zou hij de extremisten in beide kampen, het katholieke en het calvinistische, kunnen beteugelen? Hoe zou hij de burgeroorlog kunnen vermijden? Zijn verdraagzaamheid, zijn gematigdheid beschouwde men als verraad, als lafheid en laksheid! Toen hij inzag dat de revolutie weinig kans had te slagen zonder het dynamisme en de agressiviteit van de calvinistische extremisten, ging hij in 1573 tot het Calvinisme over. Toch bleef hij pleiten voor verdraagzaamheid.

Zijn tolerantie kreeg voor korte tijd overwicht in de Pacificatie van Gent (1576) en weer kon hij hopen toen hij het volgend jaar zijn intrede hield te Brussel, toegejuicht als de vader van het vaderland. Men verweet hem spoedig dat hij zichzelf zocht in plaats van de Nederlanden: de Calvinisten begrepen zijn tolerantie niet. Met het uiteenvallen van de Pacificatie in de Unies van Atrecht en Utrecht betreurde hij de onverzoenlijkheid van de Staten van Holland, die het katholicisme verboden.

Hij bleef hartstochtelijk geloven dat de mensen ooit partij zouden kiezen voor de verdraagzaamheid.

Moeten wij hier beklemtonen dat hij zijn tijd vooruit was en de weg heeft gebaand naar ideeën van de toekomst?

In de derde plaats willen wij onderstrepen: zijn onverzettelijk geloof in de Nederlandse zaak, ondanks de dreigende tragische ontwikkeling van het gebeuren. Hij was vasthoudend en koppig, een vurig politiek gelovige, eenmaal dat hij de situatie kende. Als realist, meer een man van daden dan van woorden, doorvorste hij de politieke mogelijkheden. Hij gaf weinig om politieke dogma's: wat mogelijk was moest erkend en verwezenlijkt worden.

Toen hij in 1569 zwaar ziek werd, schreef Alva: ‘Wij kunnen de Prins van Oranje als een dode afschrijven’. Willem replikeerde: ‘Met Gods hulp zal ik doorgaan’. Hij zag zich met de jaren armer worden: veel van zijn landgoederen waren verloren gegaan, desondanks hield hij stand: ‘Je maintiendrai!’. Een Engels agent in de Nederlanden schreef over hem: hij wordt niet ontmoedigd door enig verlies of door tegenwerking, hij is een zeldzaam mens.

Bij het dieptepunt van zijn strijd, in 1574, schreef hij: ‘Wanneer we zullen moeten ondergaan in Gods naam, zullen wij deze eer hebben, te hebben gedaan wat geen andere natie vóór ons deed, te weten ons te hebben verdedigd en gehandhaafd in zulk klein land tegen zulke machtige vijand’.

Ondanks ballingschap, nederlagen, teleurstellingen (ook met zijn vrouwen) bleef hij: ‘kalm te midden der woedende baren’ zoals zijn devies luidde.

Hij voelde de grote tragedie beter dan de andere leiders. Hij had de tragedie in haar volle omvang begrepen, bij het beleg van Leiden: de politieke en godsdienstige disputen in eigen rangen, de egoïstische bekommernissen, het op de spits gedreven particularisme, het onbegrip. De vaste, hartstochtelijke wil om niet ten onder te gaan belichaamt zich slechts in weinigen: Willem is één van die weinigen. Hier wordt het verschil tussen een leider en een diktator zeer duidelijk: een diktator beheerst zijn milieu, is in wezen onverdraagzaam, een leider beïnvloedt alle krachten door er zich aan te onderwerpen, is in wezen verdraagzaam. Altijd heeft Willem zich onderworpen in volle eerbied aan het gezag der staten en aan de rechten en vrijheden van het volk.

Onze konklusie moge bondig zijn. Als mens, als politicus is Willem van Oranje wezenlijk van ons. Hij leert ons de generaliteit niet uit het oog te verliezen en onze verdeeldheid te vergeten. Hij leert ons de omringende kulturen te appreciëren, met het historisch gegroeide rekening te houden, alle kleinheid en onbegrip te bannen.

Wij willen bij Oranje nog geen moderne demokratie, ook geen verdediging van de moderne rechten van de mens ontdekken: wij willen onze tijd niet projekteren in de 16e eeuw. Toch beleefde hij de geschiedenis naar de toekomst door zijn geduldig en vasthoudend ideaal van de Generaliteit der Lage Landen, zijn hechte belangstelling voor de zaak van het volk en voor de verdraagzaamheid.

De geest van Oranje betekent generaliteit, verdraagzaamheid en volharding.

Moge deze geest ons eraan herinneren dat eenheid en veelheid in de Lage Landen geen tegenstelling zijn.

Prof. J. DEMEY