Neerlandia. Jaargang 76

[p. 21]

Herinneringen aan Camille Huysmans

Wist U dat Camille Huysmans jarenlang een Noord-Nederlander als naaste medewerker heeft gehad? Onze redacteur K.A. Mayer is gedurende vijf jaar - in het begin van zijn loopbaan - secretaris van Camille Huysmans geweest en wel vlak voor en tijdens de eerste wereldoorlog. - N.

Portret van Camille Huysmans door Isidoor Opsomer.

De 31ste december 1913 heeft Huysmans mij als secretaris aanvaard en ik ben zijn naaste medewerker geweest te Brussel, Den Haag en Stockholm. In de volgende jaren, toen ik een andere levensweg had ingeslagen, ben ik met Huysmans en zijn gezin zeer bevriend gebleven. Tot kort voor zijn overlijden (hij is 97 jaar oud geworden) heb ik hem trouw bezocht.

Ook nadat ik hem had verlaten heeft hij mij niet vergeten. Dat blijkt uit de brieven, die ik in de loop der jaren van hem heb ontvangen. Hier volgen enkele citaten: ‘Is de wereld veel veranderd? Ja en neen. De ouderen worden jonger en de jongeren worden ouder. De dictators spreken van democratie en de democraten treden op voor traditie. Daarom, bekijk de wereld zoals Tijl, met de kop op de grond en de benen omhoog. Dan verschijnt de wereld zoals zij is’. (februari 1950).

‘Ik verneem zoeven, dat gij 60 jaar zijt geworden. Mag ik mijn beste wensen toesturen? De mensen van onze geslachten leven lang. Zij eten weinig. Zij drinken weinig. En zij roken weinig. Maar zoals ik het de jongeren steeds heb voorgehouden: Maximum voor de rest’. (20 mei 1953)

‘Ik ben geen communist en ben tegenstander van dictatuur, maar ik ben ook geen naloper van die andere dictatuur, vertegenwoordigd door generaal Eisenhower, de industriële dictator... In beide landen, Amerika en Rusland, heeft de arbeidersklas als zulks weinig in de pap te brokken. Maar in Rusland staat de dictatuur korter bij het verdwijnen dan in Amerika... U ziet het: Ik zet mijn ketterijen voort’. (30 mei 1959). De 3de december 1959 schreef Huysmans mij, dat hij een Frans boek met de politieke artikelen van Charles Decoster (de franstalige schrijver o.a. van ‘Thijl Ulenspiegel’) had uitgegeven. Hij kondigde tevens het verschijnen van een tweede boek met bladzijden uit Uilenspiegel aan. En verder schrijft hij in die brief, dat hij in 1960 nog een drietal onuitgegeven Nederlandse treurspelen uit de 17de en de 18de eeuw zal laten verschijnen.

Nog een citaat uit dezelfde brief van een tachtigjarige: ‘Morgen sta ik op de tribune te Leuven voor de Jonge Balie met Decoster als onderwerp en, met hetzelfde te Oostende, toekomende week. Ik sprak verleden week over Jaurès te Mechelen en te Hasselt spreek ik over de wereld van morgen. Ik schrijf u dit alles om u het bewijs te leveren, dat ik mijn werkkracht niet heb verloren’.

En dit is een citaat uit de laatste brief, die ik van hem ontving, nadat ik hem met zijn 96ste verjaardag had gelukgewenst: ‘Ondanks mijn hogen ouderdom bezit ik nog steeds een uitstekende gezondheid en arbeid ik rustig verder. Mijn werk is mijn leven en deze stelregel zal ik blijven toepassen tot op mijn laatste levensdag. Maar deze dag is nog ver af - want een honderdjarige word ik beslist’.

Deze laatste brief was echter niet meer met de hand geschreven, maar getypt, vermoedelijk door zijn jongere gemalin, waaraan hij een en ander had gedicteerd.

Het is overigens geenszins eenvoudig uittreksels uit de brieven van Hysmans te citeren, omdat hij een bijzonder origineel maar tevens uitermate moeilijk handschrift had.

Kort voor de Eerste Wereldoorlog had Huysmans een wetsontwerp gemaakt ter bestrijding van hetgeen men in Vlaanderen ‘huisvlijt’ noemt. Het ging er om paal en perk te stellen aan de uitbuiting van arbeidskrachten, voornamelijk vrouwen, die thuis tegen onwaardige lonen voor het ene of het andere bedrijf werkzaam waren. Huysmans had zijn wetsontwerp op grote vellen papier gekrabbeld en toen kreeg ik het overhandigd om het netjes per schrijfmachine bruikbaar te maken. Inmiddels vertrok Huysmans naar Engeland om er een congres bij te wonen. Enkele dagen later keert hij naar Brussel terug, waar hij, voor hij naar het parlement gaat, in een koffiehuis een ander Kamerlid ontmoet. Hij nodigt mij per telefoon uit eveneens naar het café te komen om hem te vertellen, wat er tijdens zijn afwezigheid op zijn secretariaat is gebeurd. Hij stelt mij aan zijn collega voor en dan vraagt hij mij: ‘Is mijn wetsontwerp gereed?’ Ik antwoord ontkennend. Huysmans ontstemd: ‘En waarom niet?’ Ik: ‘Omdat ik Uw handschrift niet heb kunnen ontcijferen’. Huysmans tegen zijn collega-volksvertegenwoordiger: ‘Toch ongelooflijk, mijn handschrift niet kunnen lezen!’ Zijn collega: ‘Maar gij, Huysmans, kunt gij Uw handschrift lezen?’ - ‘Neen’, antwoordt Huysmans, ‘maar ik word daar niet voor betaald...’

Onverbiddelijk kon Huysmans zijn als hij de tegenstanders van de Vlaamse beweging te lijf ging. In de tijd, dat de strijd om de vervlaamsing van de Gentse universiteit woedde, had Gent een burgemeester van Duitse afkomst. De man, die die afkomst zoveel mogelijk verloochende, behoorde tot de hartstochtelijke franskiljons in zijn stad. Hij was ook lid van de Kamer en hield er eens een felle rede tegen de eisen der Vlamingen. Huysmans reageerde aldus: ‘De heer is zo tegen het Vlaams gekant, omdat die tongval hem te zeer herinnert aan zijn moedertaal.’

Huysmans, die uit een katholiek milieu in Limburg stamde, was, nadat hij het atheneum te Hasselt had verlaten, filologie gaan studeren te Luik. Luik was in ruime mate een socialistische stad en daar is Huysmans socialist geworden. Toen hij zijn studie beeindigd had, werd hij tot leraar te Elsene, een Brusselse voorstad, benoemd. Maar Elsene had toen een katholieke schepen van onderwijs en met hem lag Huysmans spoedig overhoop met het gevolg, dat hij ontslagen werd. Jaren later zaten zowel Huysmans als die wethouder in de Kamer en daar hield de wethouder eens een rede, waarin hij zich beriep op zijn grote politieke verdraagzaamheid. En toen onderbrak Huysmans hem aldus: ‘Maar er is één uitzondering. U hebt mij uit het onderwijs verdreven. Ik ben er U nog altijd erkentelijk voor.’

[p. 22]

Huysmans was zeer muzikaal en kon uitstekend zingen. Toen hij volksvertegenwoordiger was had hij eens aan een afdeling van de Belgische Werkliedenpartij (zoals de Belgische socialistische partij oorspronkelijk heette) beloofd, dat hij een lezing over het Vlaamse lied zou houden en daarbij zou hij liederen zingen. Maar enkele dagen voor het zo ver was werd hij voor de eerste maal minister en toen dacht het bestuur van die afdeling, dat de lezing wel niet door zou gaan. Men belde Huysmans op en de jonge minister antwoordde: ‘Ik begrijp U niet. Ik ben toch iemand die zijn woord houdt. Ik heb beloofd te komen spreken en zingen en ik zal dat doen.’ De volgende dag stond in een aantal Belgische kranten te lezen: ‘Minister Huysmans houdt een lezing over het Vlaamse lied en zal daarbij liederen zingen.’ Dat zag de katholieke minister-president en die rende naar het ministerie van Huysmans. ‘Maar collega, zei hij, U gaat toch niet in het openbaar zingen?’ - ‘Zo, antwoordde Huysmans, en wat doet de bisschop?’

En nu stap ik over op een artikel, dat Louis de Brouckère, de 25ste april 1946, toen Huysmans aan de vooravond van zijn 75ste verjaardag stond, in Le Peuple heeft gepubliceerd.

‘Wanneer men een zo oude kameraad wil huldigen, heeft men steeds lust tot spotten, ware het slechts om de ontroering, niet al te duidelijk te maken. Camille die zo gaarne anderen bespot en voor wie de satire een zo prachtige uitingsmogelijkheid is.’ De Brouckère geeft dan een terugblik op het leven van Huysmans. Hij heeft zich op de meest verschillende gebieden gewaagd en zijn bemoeiingen zijn alom met een zeldzaam succes bekroond geworden. Steeds legde hij koelbloedigheid aan de dag. Steeds gaf hij bewijzen van moed. Men heeft Huysmans weieens vergeleken met Voltaire - maar voor de Brouckère doet hij meer denken aan Erasmus. De Brouckère wil niet beweren, dat Huysmans een klassieke humanist was, maar als hij ten tijde van Erasmus of van Marnix zou hebben geleefd, zou hij zeker een Vlaamse humanist zijn geweest. En de Brouckère vindt het vanzelfsprekend, dat deze man socialist is geworden.

De veelzijdigheid van Huysmans blijkt namelijk op bijzonder boeiende en indrukwekkende wijze uit de Veertien Brieven aan een Jonge Socialist, die hij in 1939, aan de vooravond van de Tweede Wereld-oorlog, in de Volksgazet heeft gepubliceerd. Dit is de aanvang van zijn eerste brief: ‘Gij vraagt mij raad, omdat ik ietwat ouder ben dan gij. Gij behoort dus niet tot het geslacht der jongeren, die beweren, van hun geboorte af, alles te weten zonder inspanning en zonder ervaring. Gij zijt misschien in zekere milieus wel een uitzondering. Maar let niet te veel en bij iedereen op een verschil van ouderdom. Ik ken jongeren, die op dertigjarigen ouderdom geboren zijn. Ik ken oudere, die de wereld nog altijd aanschouwen met frissche oogen.’

Uit de zevende brief: ‘Op uwen ouderdom rijmen en dichten de jonge lui allen. Eenige stoppen hun dichtader zoodra zij in het werkelijke leven zijn aangeland. Zoodra zij trouwen. Zoodra zij moeten zorgen voor anderen. Het prozaische komt dan boven. Alle begin is moeilijk en dan ziet men de wereld eigenlijk nog veel zwarter in, dan zij is. Laat mij echter toe U een vriendenraad te geven.

Word niet al te zuur! Klaag niet over alles! Loop niet rond als een treurwilg! Denk niet, elk uur van den dag, dat men u vervolgt, en zorg voor aangename lektuur, juist in die periode.

Hij is mistevreden over zichzelf en over de anderen. Als hij wolken ziet voorbij zweven in de hooge lucht, dan zegt hij: ‘'t Gaat regenen. 't Zal bliksemen! Er gaat een onheil gebeuren’. Maar er gebeurt niets. De wolken drijven voorbij. En in plaats van in de wolken te zien groote reuzen, die onder den blauwen hemel drijven om wat variatie te geven aan ons landschap, zit hij te pezeweven - en te voorspellen en te jammeren over een verveling die nog niet gekomen of over een ongeluk dat nog niet gebeurd is.

De raad dien ik u geef (vergeet U niet, dat Huysmans zich hier tot de jongere generatie richt) is U te vrijwaren voor zulk organisch pessimisme, voor stelselmatige zwartzienerij.

Wij hebben heel weinig echt plezierige auteurs. Wij hebben er één gekend in de Middeleeuwen en wij weten slechts dat hij Willem heette (U weet het, de schepper van Reinaert de Vos). Maar sedertdien is onze literatuur pover gebleven in zake scherts, humor of satire. De Nederlandsche letterkunde is schrikkelijk didactisch en lyrisch. Wij hebben weinig hekeldichters die den naam waard zijn, weinig romans die voor spiritueel doorgaan en nog minder komedies die waardig zijn op het toneel te blijven.

Onze Ulenspiegel werd door een Fransschrijvende auteur (U weet het: Charles de Coster) bezongen met geniaal talent. Met den grooten Willem hebben wij geen aanknopingspunt, in geen enkele der eeuwen die op hem zijn gevolgd. Wij zijn veel te dikwijls een triestig volk. En wanneer onze moderne schrijvers de wereld het ondersteboven willen laten zien, dan vervallen zij, op enkele uitzonderingen na, in brutale platheden. Men zou haast zeggen, dat wij beïnvloed worden door onze moeilijke geographische positie in Europa. Een klein land met veel inwoners, waar de menschen hard moeten werken om aan hun brood te komen, en dat zelfs niet verschoond blijft van oorlog en bezetting, alhoewel wij ons met de zaken van die anderen niet bemoeien.

De socialist Huysmans

Het is wel algemeen bekend, dat Huysmans jarenlang secretaris van de socialistische Internationale, toen deze haar zetel te Brussel had, is geweest. Hij was in die jaren o.a. zeer bevriend met Lenin. Zij hebben druk met elkaar gecorrespondeerd in het Frans en in 1943 heeft de uitgeverij Mouton, te Parijs en te 's Gravenhage, deze briefwisseling, voor zover zij achterhaald is kunnen worden, gepubliceerd. Huysmans heeft toen voor dit interessante boek nog een voorwoord geschreven. Daarin herinnert hij er aan, dat hij in januari 1905 tot secretaris van de Internationale was benoemd en deze functie tot 1921-22 heeft uitgeoefend. Hij nam toen ontslag, vertelt hij, omdat zijn eigen partij (de Belgische Socialistische Partij) zich niet had kunnen verenigen met zijn initiatief tot het houden van de Stockholmse socialistische vredesconferentie in 1917. In 1939 heeft hij echter, op aandringen van de Engelse Labour Party die functie hervat, daar toen zowel de voorzitter als de toenmalige secretaris van de Internationale ontslag hadden genomen. Huysmans beschouwde het toen als zijn plicht de banden tussen de partijen, die tot de Internationale behoorden, te herstellen. Hij verzekert in dat voorwoord, dat hij zich nimmer als een functionaris, die besluiten moest uitvoeren, heeft beschouwd. Hij heeft steeds eigen verantwoordelijkheid aanvaard. Hij had een zeer ingewikkelde taak te vervullen en hij wilde het zijn medebestuurders, die ook andere bezigheden hadden, niet moeilijk maken. Hij heeft zich toen de

[p. 23]

moeite gegeven vrijwel alle bij de Internationale aangesloten partijen te bezoeken. Aldus heeft Huysmans vele leidende persoonlijkheden, ook uit kringen der vakbeweging, ontmoet en leren kennen.

Over de conferentie van Stockholm schrijft Huysmans nog, dat hij, in samenwerking met vertegenwoordigers van de socialistische partijen in Nederland en Zweden, in het bijzonder met Troelstra en Branting, het initiatief tot het houden van deze conferentie heeft genomen. ‘Wij waren er van overtuigd, schrijft hij, dat, indien de Internationale zich niet inspande om de vorming van een eenzijdig Europa te verhinderen, een revanche-oorlog te vrezen zou zijn.’ Dit is ook juist gebleken.

Bij het vredesoverleg te Stockholm in 1917 heeft Huysmans een beslissende rol gespeeld. Hij was in 1915 of 1916 met zijn gezin uit Brussel naar Den Haag verhuisd. Huysmans heeft in Den Haag in overleg met de Nederlandse socialistische leiders Troelstra, Albarda, van Kol, Vliegen en Wibaut, aan de 28 bij de socialistische Internationale aangesloten partijen de vraag gericht, of zij een conferentie van de Internationale gewenst achtten. 25 van de 28 partijen hebben daarop positief geantwoord. Tegen waren de Franse en de Belgische socialisten - hun land was immers bezet - en de Engelsen. Men aarzelde toch in Den Haag - maar toen brak in maart 1917 de revolutie in Rusland uit. De 10de april van dat jaar - toen de oververmoeide Troelstra bij zijn vriend Keesing te Laren logeerde - , had hij aldaar een onderhoud met Albarda, van Kol, Wibaut en Huysmans en daar werd toen besloten tot het houden van een conferentie, waarop de mogelijkheid van het beëindigen van de oorlog zou worden besproken. Alle bij de Internationale aangesloten partijen werden uitgenodigd tegen de 15de mei afgevaardigden naar de Zweedse hoofdstad te zenden.

Toen het zo ver was reisde Huysmans per schip naar de Zweedse hoofdstad.

Van daaruit ontbood hij mij telegrafisch. Toen bleek geen enkele passagiersverbinding over zee naar Zweden meer te bestaan heb ik eenvoudig aangemonsterd als tweede steward op een kolenboot en ik ben behouden naar Stockholm gekomen.

Over de conferentie van Stockholm zal ik me hier niet verder uitlaten, maar het lijkt me wel op zijn plaats te citeren wat niemand minder dan Pieter Jelles Troelstra over Huysmans in zijn Herinneringen heeft geschreven:

‘De onafhankelijke en moedige houding,

De katholiek Van Cauwelaert, de liberaal Franck en de socialist Huysmans, de ‘drie kraaiende hanen’ die samen eendrachtig optrokken voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit.

door dezen Belgische socialist in de oorlogsjaren aangenomen, kan niet genoeg worden gewaardeerd. Zonder ooit zijn vaderland ontrouw te worden, vervuld met felle verontwaardiging over het optreden der Duitsers tegenover België, is hij niettemin zijn plicht als secretaris der Internationale met trouw en onovertroffen bekwaamheid blijven vervullen. Door de tegenwerking der Duitse overheid gedwongen naar Den Haag te verhuizen, heeft hij hier gedurende den oorlog in zeer zorgelijke omstandigheden geleefd. Belasterd door de nationalistische pers, omgeven door spionnen, gewantrouwd door zijn Belgische partijgenooten, moest hij zich van allen verlaten gevoelen. Doch rustig en zeker is hij zijn weg gegaan, zonder zich ooit te bekommeren over de gevaren, die niet alleen zijn positie, maar ook zijn persoon hebben bedreigd. Hiernaast moet worden genoemd zijn groote politieke bekwaamheid: Huysmans is een ras-politicus. Ik heb met Huysmans vaak stevig gevochten, doch ik stel voorop, dat deze veelzijdig ontwikkelde en geestige man één van de belangrijkste figuren is geweest, waarmede ik in de internationale arbeidersbeweging heb samengewerkt.’

Ten slotte wil ik er aan herinneren, dat Huysmans eerbied had voor elke eerlijke overtuiging. In het Bulletin Communal van de stad Brussel, waar hij toen gemeenteraadslid was, schreef hij de 6de mei 1912 het volgende:

‘Wat mij betreft, ik zal een politiek man - hij weze mijn hardnekkigste vijand - nooit door den modder sleuren en zoo een socialistisch blad, waarop ik de geringste invloed kan uitoefenen, zich moest veroorloven katholieken of liberalen te misprijzen, zoo het moest pogen modder te werpen op eerlijke overtuigingen, dan zou ik het op staande voet afkeuren... Indien ik niet aanneem, dat men de oprechtheid van mijn socialistische overtuiging aanvalt, dan aanvaard ik evenmin, dat men de oprechtheid van de godsdienstige overtuiging van mijn collegas van de rechterzijde aanvallen zou.’

Zó was Huysmans en zó heb ik Huysmans in de jaren, waarin ik het geluk had zijn naaste medewerker te mogen zijn, leren kennen en waarderen.

K.A. MAYER