Neerlandia. Jaargang 75

[p. 237]

Gesprek met Leo Magits

Leo Magits (72) was lange jaren secretaris van de Centrale voor Arbeidersopvoeding (CAO) en directeur van de Arbeiders-hogeschool te Ukkel (nabij Brussel). Hij zetelde ook in de redactie van Volksopvoeding, het in 1951 opgerichte tijdschrift met Belgisch-Nederlandse redactie.

Het Nederlands-Belgisch cultureel akkoord is nu meer dan 25 jaar oud. Wat meent U in het algemeen van de resultaten, die het heeft opgeleverd?

Als ik het akkoord van 16 mei 1946 herlees, dan stel ik vast, dat het de samenwerking tussen beide landen wilde bevorderen op volgende terreinen: muziek, volksontwikkelingswerk, jeugdzorg en jongerenverkeer, het cultureel grensverkeer, de wederzijdse uitoefening van het architektenberoep, de neerlandistiek en het onderwijs van het Nederlands in het buitenland; bovendien beoogde het de gelijkstelling der diploma's en de harmonisering der onderwijsstructuren en de onderwijsterminologie in de hand te werken.

Maakt men nu een balans op van het in 25 jaar vele en waardevolle gepresteerde werk, dan wordt men getroffen door het overwicht dat wetenschap, onderwijs, letteren, kunst enz. er in hebben. Dan valt het ook op, dat het volksontwikkelingswerk minder aan bod is gekomen. Men is overigens geneigd een identiek verschijnsel te constateren in de door Unesco gesteunde activiteiten.

Op het zuivere plan van het volksontwikkelingswerk vindt men slechts officieel een financiële bemoeiing door een én in Nederland én in België eerst in 1963 tot stand gekomen subsidieregeling (22 november 1963 in België) inzake wederzijdse uitwisseling in dit domein.

Naar mijn gevoel moet de kritiek op de toepassing van het akkoord vooral dragen op het feit dat het toegespitst werd op kleine groepjes wetenschapsmensen en leraars enz. en op de zogenaamde hogere aangelegenheden des geestes. Wij denken hier b.v. aan tournees van professionele toneel-, ballet- en muziekgezelschappen, die sociaal gezien niet per sé op de kleine man of de grote massa zijn afgestemd. De tweede kritiek, die ik wil uitbrengen, is vervat in een vraag: is de conceptie, die men huldigt inzake volksontwikkelingswerk, niet te eng opqevat, als een omsloten domein van alleen binnen bepaalde grenzen te houden conferenties en bezoeken van topfiguren?

Uiteraard mag deze dubbele kritiek niet de ogen doen sluiten voor het waardevolle dat reeds werd bereikt, o.a. het buiten het cultureel akkoord in 1951 tot stand gekomen tijdschrift ‘Volksopvoeding’, in België gedragen door de Dienst voor de Jeugd en Volksopvoeding (Ministerie voor Nederlandse Cultuur) en in Nederland door een contactgroep van organisaties voor volksontwikkelingswerk. Een ander prijzenswaardig en vruchtbaar initiatief zijn de onlangs tot stand gekomen Conferenties voor Volksopvoeding.

Wij zouden echter ook hier de vraag willen stellen: beschouwen de verantwoordelijke instanties niet al te zeer het volksontwikkelingswerk buiten de geest des tijds, die er toch één is van democratisering van het cultuurbeleid en van volkscultuur? Of liever: onderschatten zij niet de betekenis van het volksontwikkelingswerk? Wij zouden het ook anders willen zeggen: gaat men niet te veel uit van een klassiek te noemen conceptie van cultuur, meer gericht op deze van een beperkte geesteselite en niet van een globale opvatting van cultuur, die alle levensdomeinen omvat en de grote geledingen van het volk kan aanspreken?

Wat denkt U in dit verband van het rose boekje van negen jaar geleden?

De gebreken, die ik zojuist heb vermeld, werden daar-

[p. 238]

in reeds in het licht gesteld. In dit advies van de Gemengde Commissie zelf aan de beide regeringen, werd tekstueel gezegd: ‘Een wezenlijke voorwaarde voor het slagen van de culturele integratie is, dat het samengaan niet beperkt blijft tot een kleine groep van wetenschapsmensen, leerkrachten en kunstenaars; zij dient te steunen op een krachtige in brede lagen levende volkscultuur. Een nauwe samenwerking tussen, op den duur een interpenetratie van de Nederlandse en vlaamse organisaties op het gebied van de volksontwikkeling is van uitzonderlijk belang’.

Een bijna identieke opvatting kwam tot uiting in de rede, die premier Eyskens hield te Brussel op 19 mei 1971 op de academische zitting voor de viering van het 25-jarig Belgisch-Nederlands cultureel akkoord. Hij stelde daarenboven dit gebrek in een ruimer, internationaal kader. Hij wees op de bedreiging, die weegt op de waarachtige menswaardige vrijetijdsbesteding, voorzover deze zich naar het culturele richt. Letterlijk zei hij: ‘Wij staan in het huidige stadium van de maatschappelijke ontwikkeling voor het gevaar van een steeds groeiende kloof tussen de hogere vormen van cultuur en een snel om zich heen grijpende internationalisering van een verarmde massacultuur’. Eén van zijn besluiten luidde: ‘Mijn vraag is of de culturele betrekkingen tussen België en Nederland, in nauwe samenwerking met de nationale instanties van de volksontwikkeling en de culturele promotie en met internationale organismen als Unesco, niet kunnen herdacht worden in het licht van de nieuwe inzichten inzake internationaal cultuurbeleid’. Belangrijk is m.i. dat de eerste-minister de samenwerking aanbeveelt met volksontwikkeling en de culturele promotie, twee begrippen, die gekoppeld zijn aan de kleine man en de arbeider in het bijzonder, waarbij voor de culturele promotie in België een beroep wordt gedaan op de medewerking van de vakorganisaties.

Hoe heeft de socialistische beweging in het verleden tegenover culturele samenwerking en integratie gestaan?

Enkele voorbeelden mogen in het licht stellen hoe samenwerking is gezocht en bevorderd. Zo mag de Vlaamse socialistische pionier Emiel Moyson, naar blijkt uit zijn geschriften, wellicht een Groot-Nederlander genoemd worden. Bij een gedicht ‘Brood’ van 1859 schreef hij deze - ons nu nogal hoogdravend lijkende - commentaar: ‘Wat wij door onze oproep tot het vervallen nageslacht van de ambachtslieden der “Gulden Sporen” hebben willen doen uitschijnen, is de noodzaak die er voor de arbeiders bestaat elkander bij te springen in de wanhopige worsteling van armoede tegen de steeds aangroeiende macht van de walgelijke geldadel. Onzes inziens is de verbroedering der verdrukten op het practisch gebied het enige middel om ons sedert 200 jaar lang geteisterd vaderland van de akeligste ellende te verlossen: om de lasteraars en vertrappers onzer taalrechten, als Vlamingen de siddering in het bastaardlijf te jagen, zo niet tot eerbied te dwingen; om eindelijk na de stormnacht, die voor Europa nakend is, niet als slaven eens vreemden alleenheersers te ontwaken, maar als vrije Nederlanders, de voorwacht van de ontzaglijke Dietse Bond’.

In de herdruk van ‘Van Christen tot Anarchist’ van Domela Nieuwenhuis kan men lezen dat in de jaren 1880 een vrij nauwe samenwerking bestond tussen Vlaamse en Nederlandse socialisten: Domela Nieuwenhuis ging te Gent spreken en Anseele in Nederland. Nieuwenhuis had overigens een grote verering voor de socialistische pionier, de Oostendenaar Cesar De Paepe, naar wie hij één van zijn kinderen noemde. Toen in 1911 de Centrale voor Arbeidersopvoeding werd opgericht, werd voor cursussen in het Vlaamse land een beroep gedaan op Nederlandse socialisten als F.M. Wibaut, Fr. Van der Waerden en Frank Van der Goes.

Belangrijker was misschien toch nog de poging om via een zich ‘Algemeen Nederlands’ noemend Arbeidersverbond de banden van samenhorigheid tussen de arbeidersbewegingen in Nederland en Vlaanderen nauwer toe te halen. Veel heeft dit Verbond niet kunnen presteren, behalve dan wellicht het scheppen van geestelijke banden tussen de leden van een generatie van jongeren, vooral studenten. Dit gebeurde dan vooral door middel van het tijdschrift van het Verbond (‘Schakels’, tijdschrift voor Noord- en Zuid-Nederland) dat verscheen van 1929 tot 1935. Minder bekend is dat, mede onder invloed van ‘Schakels’, in dezelfde periode het tijdschrift der Nederlandse socialistische studenten-organisatie gemeenschappelijk was met dit van de Vlaamse socialistische studenten-organisatie.

Van meer recente datum en van meer concrete aard zijn de banden die door de Belgische Centrale voor Arbeidersopvoeding (CAO) werden aangeknoopt met het Nederlands Instituut voor volksontwikkeling en natuurvriendenwerk (NIVON). Met financiële steun van het Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord konden enkele jaren terug twee gemeenschappelijke conferenties worden belegd, één in het Natuurvriendenhuis te Waasmunster (Vlaanderen) en een ander te Katwijk aan Zee (Nederland). De afspraak is dat deze samenwerking wordt voortgezet via gemeenschappelijke conferenties te houden om de beurt in Nederland en in Vlaanderen. Reeds voordien bestond een uitwisseling van amateuristische toneelverenigingen, waar-

[p. 239]

bij de Vlaamse Federatie van socialistische Toneelverenigingen actief betrokken was.

Beide vormen van samenwerking worden voortgezet, niet het minst met de actieve steun van de huidige Centrale voor Socialistisch Cultuurbeleid (CSC - de opvolgster van de Centrale voor Arbeidersopvoeding).

Wat is in het algemeen gerealiseerd op het vlak van het volksontwikkelingswerk wat betreft samenwerking en integratie?

Er is ongetwijfeld één en ander gerealiseerd, maar het gebeurde in verspreide orde, als het ware in vakjes en zonder onderling overleg. Het is overwegend meer een naar elkander zoeken geweest, dan een continuë en methodisch opgevatte taak van de samenwerking. Wij mogen echter niet ongeduldig zijn. Wij vergeten te vlug dat er 25 jaar geleden haast geen samenwerking bestond. Die samenwerking groeit nu op velerlei gebied. Denk maar b.v. aan de gemeenschappelijke conferenties voor volksopvoeding, aan de, men zou haast zeggen interpenetratie, op het vlak van toneel, radio en T.V., en van het cultureel grensverkeer (cfr. Groot-Limburgs toneel).

Voor zover de doelstellingen niet bereikt zijn, wat zijn daarvan de oorzaken?

Zo deze doelstellingen zich beperken, althans op het gebied van de volksontwikkeling, zoals dit in het Cultureel Akkoord werd opgevat tot uitwisseling van top-figuren en algemene methodiek, dan is er wat bereikt. Zo men echter de grenzen van het volksontwikkelingswerk ruimer stelt, dan is er nog heel wat te doen.

Eén van de moeilijkheden is, dat in Vlaanderen geen overkoepelend orgaan bestaat zoals in het Noorden het Nederlands Cultureel Contact (NCC). In Vlaanderen bestaan officiële, door de bevoegde minister samengestelde instellingen, zoals de Hoge Raad voor de Volksopleiding, de Hoge Raad voor de Openbare Bibliotheken, de Hoge Raad voor de dramatische Kunst. De belangrijkste is de Hoge Raad voor de Volksopleiding, die advies verstrekt aan de minister inzake volksontwikkelingswerk in het algemeen, en waarin vertegenwoordigers zetelen van enkele grote organisaties, zoals de CSC, het Davidsfonds, de Boerenbond, de Katholieke Vrouwengilden, de Socialistische Vooruitziende Vrouwen, het Willemsfonds, het Vermeylenfonds, de Katholieke Werkliedenbonden enz. Hier schuilt een institutionele hinderpaal, waarvoor echter de mogelijkheid moet bestaan haar te omzeilen.

In dit verband moge gewezen worden op het nu reeds sedert enkele jaren geopperde plan een ‘vast bureau’ op te richten, welk ‘bureau’ dan een permanente materiële basis zou vormen op gebied van informatie, het verstrekken van materiaal en dergelijke voor de volksontwikkelingsorganisaties die in Noord en Zuid op concrete wijze naar contact zoeken.

Of zal, zoals in de nota (het rode boekje) van 1962 werd bepleit, in de oprichting van een gemeenschappelijke Hoge Raad voor de behartiging van de eenheid der Nederlandse beschaving, ruimte kunnen geschapen worden voor een grotere doorbraak van het volksontwikkelingswerk?

Zullen beide Regeringen die het signaal voor de oprichting van een Hoge Raad moeten geven, en de eventuele Hoge Raad zelf, voldoende kijk hebben op de groeiende betekenis van het volksontwikkelingswerk voor de uitstraling van de Nederlandse beschaving en voor de interne kracht die het heeft voor het gestalte geven van de maatschappelijke toekomst?

Hoe staat u tegenover het denkbeeld van een Hoge Raad?

Het antwoord ligt in wat hier vooraf gaat besloten: het is uiteraard positief, al zij het dan met de bedenking, dat verwacht mag worden dat de gewenste aandacht wordt verleend aan het volksontwikkelingswerk en de nodige speelruimte wordt gelaten aan de oprichting en de werking van een gemeenschappelijke materiële infrastructuur ervoor.

De samenstelling en het werkterrein van de Hoge Raad wordt in de Nota zeer algemeen aangegeven. Dit behoeft nadere precisering. Wellicht kunnen concretere inzichten door de Gemengde Commissie worden gesuggereerd, waarbij waarschijnlijk ook staatsrechterlijke aspecten in het vizier zullen komen. Vooralsnog zou een adviserende bevoegdheid kunnen verwacht worden, al zou het wenselijk zijn dat een zo ruim mogelijke autonomie wat betreft initiatieven en werkwijze zou toegekend worden. In het Europa van morgen waar een grotere economische en ook politieke integratie op de voorgrond kan komen, zal het accent meer dan tothiertoe het geval is, kunnen gelegd worden op culturele eenheden en hun integratie.

Meent u dat de culturele autonomie van Vlaanderen in België de Nederlandse culturele integratie zal bevorderen?

Het is onvermijdelijk, dat de Vlaamse culturele autonomie het bewustzijn bij de Vlamingen zal versterken deel uit te maken van de Nederlandse cultuurgemeenschap. Dit proces van bewustwording is trouwens - nu niet meer zoals in het verleden bij kleine groepen - reeds aan de gang bij de grote massa.

[p. 240]

Hiertoe heeft de activiteit, zoals ze gestimuleerd werd door het Belgisch Nederlands Cultureel Akkoord, in niet onaanzienlijke wijze bijgedragen.

Dit versterkt bewustzijn zal een permanente spoorslag zijn om middelen en wegen te vinden om de culturele integratie te bevorderen. Verwacht kan worden, dat de nu met wetgevende bevoegdheid voorziene Vlaamse cultuurraad, meer dan vroeger het geval was bij de bespreking van het budget van het ministerie van Cultuur, zal geconfronteerd worden met problemen die voortvloeien uit het bestaande Belgisch-Nederlands Cultureel Akkoord, en dit met minder schroomvalligheid. Het kan ook een terugslag hebben op eventuele houdingen van de Nederlandse Regering. De Vlaamse cultuurraad zal, ingevolge zijn opdracht, het politiek personeel op beduidend sterkere wijze in contact brengen met problemen van volksontwikkeling. De politici zullen zich beter rekenschap kunnen geven van de omvang en de betekenis die net volksontwikkelingswerk heeft gekregen. Wellicht zullen zij met grotere aandacht thans kennis nemen van de zojuist door het Belgische Ministerie van Nederlandse Cultuur gepubliceerde ‘Beschrijvende inventaris educatief werk met volwassenen in Vlaanderen’, dat een indrukwekkend beeld geeft van de in Vlaanderen bestaande en werkende organisaties op de vele gebieden van het volksontwikkelingswerk. Samen met de reeds bij het Nederlands Cultureel Contact in het noorden aangesloten organisaties en instellingen, vormen zij een geheel dat in het streven naar Nederlandse culturele integratie geroepen is op de voorgrond te treden.

Zijn de verhoudingen tussen Vlaanderen en Nederland, of beter gezegd, tussen Vlamingen en Nederlanders, van die aard, dat optimisme over de toekomstige samenwerking gerechtvaardigd is?

Er bestond en er bestaat nog heel wat misverstand dat uit de weg moet worden geruimd. Eeuwen uiteenlopende geschiedenis worden zo maar in hun resultaten niet opgeheven. Maar de evolutie en de nog te verwachten evolutie in de geesten laat grote verwachtingen toe.

Wel zal men er moeten voor waken goed te onderscheiden wat door culturele integratie precies wordt beoogd. Het kan geen eenheid in eenvormigheid worden, zodat noch in het Noorden noch in het Zuiden men zich gefrustreerd zal voelen. We hebben te maken met twee sterke culturele persoonlijkheden die zich moeilijk tot opslorping zullen laten verleiden. De Vlaamse minderwaardigheid behoort tot het verleden en in het Noorden ontdekt men Vlaanderen niet in gemakkelijke schablonen, maar zoals het in werkelijkheid zich heeft ontwikkeld. Zo kan Europa en de wereld een beeld worden gegeven van een tot overeenstemming gekomen Nederlandse beschaving.

(Lode Hancké)