Neerlandia. Jaargang 75

[p. 241]

Gesprek met Adriaan Verhulst

Professor Adriaan Verhulst, ^o 1929, voorzitter van Willemsfonds sedert 1965, professor in de faculteit der letteren en wijsbegeerte van de Rijksuniversiteit Gent (afdeling geschiedenis), voorzitter raad van beheer van BRT.

Wat vindt U in het algemeen van de nota, die in 1962 werd opgesteld door wijlen Julien Kuypers in naam van de Gemengde Nederlands-Belgische commissie ter uitvoering van het Nederlands-Belgisch cultureel akkoord?

Deze nota blijft nog steeds bijzonder waardevol, omdat enerzijds enkele doelstellingen, die erin geponeerd werden, ofwel gerealiseerd ofwel dichter bij hun realisatie zijn gekomen en anderzijds omdat een aantal wensen over gemeenschappelijke structuren, organen en opgaven nog steeds geldig zijn en hun verwezenlijking zich steeds meer opdringt. De nota blijft ook intellectueel een zeer waardevol stuk, en vormt nog altijd een leidraad voor de Nederlands-Belgische betrekkingen. Want ook al kan niet gezegd worden dat de Europese eenmaking goed vordert, toch is het noodzakelijk, met het oog daarop, dat gemeenschappelijke structuren en instellingen het leven zien ter vrijwaring van de Nederlandse cultuur in een groter geheel.

De nota is een doorlopend pleidooi voor institutionalisering van de Nederlands-Vlaamse betrekkingen. Er worden hiertoe tal van voorstellen gedaan, met name op de volgende terreinen:

a)	onderwijs en wetenschappen;
b)	Nederlandse omroepgemeenschappen;
c)	integratie academies, toneelscholen, conservatoria;
d)	volksontwikkelingswerk;

Wat is hiervan gerealiseerd?

Ik kan slechts een uiteraard onvolledig overzicht verstrekken, geen volledige inventaris.

a) onderwijs: op dit vlak is belangrijk dat de ‘effectus civilis’ der diploma's thans in beide richtingen is verwezenlijkt. Nadat in 1967 Nederland zijn grenzen had opengesteld voor Belgische afgestudeerden, die in het bezit waren van het aggregaatsdiploma voor hoger secundair onderwijs, trof België in 1970 dezelfde maatregel ten overstaan van Nederlandse gediplomeerden. Men kan vaststellen dat in de laatste twee à drie jaar een reële ‘uitwisseling’ tot stand is gekomen, zij het dan dat veel meer Belgen in Nederlandse onderwijsinstellingen les geven dan omgekeerd. Die toestand is echter het gevolg van het tekort aan Nederlandse leerkrachten.

Op het vlak der wetenschappen, beperk ik me tot de sector geschiedenis, waar sedert 1962 een niet geringe afstand werd afgelegd. Ik moge verwijzen naar de oprichting van het Nederlands Historisch Genootschap (1969), dat door tot pariteit gaande opname van Vlamingen in het bestuur (die vroeger ‘buitenlands lid’ waren) gegroeid is uit het vroegere zgn ‘Historisch Genootschap, gevestigd te Utrecht’. Ook de redactie van het door dit Genootschap uitgegeven tijdschrift ‘Bijdragen en Mededelingen voor de Geschiedenis der Nederlanden’ werd aanzienlijk verruimd.

Hetzelfde geldt voor de ‘Acta Historiae Neerlandica’, een in het Engels uitgegeven jaarboek, waarin de belangrijkste wetenschappelijke publicaties worden vermeld en samengevat. Oorspronkelijk opgevat als een zuiver Nederlandse aangelegenheid, wordt dit wetenschappelijk werk thans gemeenschappelijk opgesteld. Het Belgische Ministerie van Nationale Opvoeding verleent er overigens subsidies aan.

Toch moet ook gewezen worden op één grote tekortkoming: tot gemeenschappelijke organen voor het

[p. 242]

hoger onderwijs is het niet gekomen in de afgelopen jaren, die gekenmerkt werden door een snelle universitaire expansie. Dat de organisatie der universitaire studies in beide landen iets meer gelijkenis vertoont dan tien jaar geleden, kan niet aan integratiewil, maar slechts aan het toeval toegeschreven worden. En bovendien moet vastgesteld worden, dat een project zoals dat van de Groot-Limburgse Universiteit geen begin van verwezenlijking kreeg en voor de naaste toekomst als ‘begraven’ moet worden beschouwd. Ook een overleg over de oprichting en uitbouw van nieuwe regionale universiteiten (Hasselt, Antwerpen, Tilburg, Eindhoven) heeft op zich laten wachten.

b) Nederlandse omroepgemeenschap: de balans valt op dit gebied eerder negatief uit. Het ritme voor overname van programma's en voor coproducties blijft traag. Als verzachtende omstandigheid kan echter het verschillend omroepbestel ingeroepen worden en de samenwerking zou vlotter op gang komen als de structuren in beide landen analoog waren. Nu is de toestand zo, dat een verzoek van de BRT aan de NOS, door deze laatste moet doorgespeeld worden naar één van de zuilen... Om dezelfde reden heeft de BRT wel een vertegenwoordiger in Hilversum, maar slaagt de NOS er niet in iemand naar Brussel te zenden...

Andere beletselen zijn: de Nederlandse auteursrechten zijn zeer duur evenals de overname zelf omwille van de bijbetalingen, die ten gunste van de Nederlandse acteurs moeten verricht worden.

Hoe groot de achterstand op dit vlak nog is, wordt wel aangetoond door de reeksen ‘Kijkend naar Nederland’ en ‘Een Hollander ontdekt Vlaanderen’: het blijft een slecht teken dat men elkaar nog moet ‘ontdekken’.

Wel is de structuur van de uitwisseling der programma's verbeterd. Er komen nu meer Belgische programma's op de Nederlandse zenders. Maar dat is vooral te danken aan ‘De Heren van Zichem’, en het blijft typerend dat programma's worden gekozen, waarin net eigene, de ‘volksaard’, dat wat Vlamingen (of Nederlanders) nog apart hebben, wordt belicht.

Kortom, veel meer dan het wat intensiever betreden der begane paden werd in de afgelopen negen jaar niet gedaan. De jaarlijkse samenkomsten van NOS en BRT schijnen eveneens op een dood spoor beland te zijn.

Naar mijn mening moet, met het oog op de omroepgemeenschap, iets fundamentelers gebeuren. Mijn hoop is gevestigd op de organisatie van de instructieve radio- en T.V.-uitzendingen. Dat moet in die sector mogelijk zijn vermits wij daar niet zullen af te rekenen hebben met zuilen. Nu Nederland overweegt een derde net en de BRT een tweede net op te richten, moet de weg open liggen voor een samenwerking en zelfs een integratie van de omroepgemeenschap voor projecten als ‘Open Universiteit’ of ‘T.V.-Universiteit’, waarvoor men de beste leerkrachten wil engageren. Maar op dit vlak is nog niets concreets gebeurd. Maar vermits de nota, die nog opgesteld was door minister Klompé, bekend is, weten wij nu hoe dit nieuwe net in Nederland zal georganiseerd worden, zodat de BRT daarmee rekening kan houden. Een samenwerking op dat nieuwe gebied zou veel goedmaken.

c) academies, toneelscholen en conservatoria: ook hier is de inventaris niet indrukwekkend. Buiten een gemeenschappelijke commissie van het woordenboek en de commissie voor de spelling, is er van integratie of zelfs van samenwerking weinig sprake. Ik zou wensen, dat de twee Academies voor Taal- en Letterkunde zouden integreren, want op dit gebied precies heeft het bestaan van twee verschillende instellingen geen zin. Een dergelijke integratie zou ook bijzonder stimulerend inwerken op de onderwijsintegratie, die tot dusver beperkt gebleven is tot uitwisseling van professoren, maar verder geen aanleiding tot samenspel heeft gegeven.

Ook voor toneel en conservatoria moet dezelfde opmerking gemaakt worden: de begane paden zijn alleen maar wat intensiever betreden in de laatste jaren. De uitstapjes van de toneelgezelschappen over de gemeenschappelijke grens werden talrijker, en ook muziekgezelschappen traden vaker in het andere land op. Slechts één uitzondering kan genoteerd worden: het Groot-Limburgs Toneel, een uitstekend geslaagd initiatief.

d) Volksontwikkelingswerk: de afstand, afgelegd in negen jaar, is ook hier niet groot: de jaarlijkse conferenties voor volksontwikkeling bestonden ook reeds voordien.

Julien Kuypers heeft destijds het initiatief genomen voor een ‘Stichting voor Culturele Integratie tussen Noord en Zuid’. Deze stichting is bedoeld als een service-bureau ten dienste van de werken voor volksontwikkeling met het doel hun integratie te bevorderen. Tot dusver is de stichting niet van de grond gekomen. Verleden jaar hebben de ministers Klompé en Van Mechelen besloten deze Stichting te subsidiëren, en ook de Vlaamse provincies trokken toelagen uit, die nu op een wachtrekening bij de Cultuurraad voor Vlaanderen staan ingeschreven. Daarentegen blijft het nog wachten op de subsidies van de Nederlandse grensprovincies. Zolang dat alles niet in het reine getrokken is, kan de Stichting niet aan het werk gaan.

[p. 243]

Vlaanderen heeft nochtans alles te winnen bij een integratie van deze werken voor volksontwikkeling. In Nederland gebeurt dit werk veel meer in internaatsverband dan in Vlaanderen. Bovendien bestaan in Nederland overkoepelende organen, o.a. het ‘Nederlands Cultureel Contact’ (N.C.C.), dat coördineert en stimuleert. In Vlaanderen zijn de pogingen om een koepelorganisatie tot stand te brengen nog steeds niet met succes bekroond.

Voor zover de doelstellingen op de in vorige vraag genoemde terreinen niet gerealiseerd zijn, wat zijn daarvan de oorzaken?

Naar mijn gevoel ligt de hoofdoorzaak vooral bij de administratieve diensten op de Nederlandse departementen van cultuur en recreatie enerzijds en Kunsten en Wetenschappen anderzijds. Vooral bij de ambtenaren heerst inderdaad een ‘staatsnationale mentaliteit’, die alleen maar als ‘eng-hollands’ kan omschreven worden. De ministers zijn i.h.a. goed genoeg geïntentioneerd, maar hun initiatieven en goede wil blijven in het eigen departement steken.

In Vlaanderen doet zich dat verschijnsel niet voor. Wij zijn nog altijd vragende partij en zoeken de uitwisseling. De Nederlandse administratie daarentegen zet zich tegen verdere integratie af.

Zijn er geen andere, meer algemene oorzaken, die te maken hebben met de verschillende achtergrond van beide volken?

Die algemene oorzaken zullen er altijd zijn. Zij kunnen alleen maar doorbroken worden door de overheid, maar die wordt belemmerd in haar initiatieven door de administratie.

Toch lijkt het mij gepast enkele kanttekeningen te maken:

- als het contact inniger wordt, geeft men zich in de regel rekenschap van het eigene. Nu Nederlanders over Vlaanderen schrijven en vice-versa, worden de verschillen geaccentueerd en het eigene, beslotene beklemtoond.

- Dat wordt in de hand gewerkt door de zeer snelle mentaliteitsverandering in Nederland op het vlak van moraliteit, godsdienst en kerk. Het is voor niemand een geheim, dat vele Vlaamse katholieken daar zeer kritisch tegenaan kijken en geneigd zijn afstand daarvan te nemen: dat wordt dan gerationaliseerd door te wijzen op de historisch gegroeide verschillen.

- De versterking van het Vlaams nationalisme doet schade aan de integratie. Een Nederlander is geen nationalist, wel een internationalist. Ook al is het begrip voor de Vlaamse Beweging wel toegenomen, toch blijft sterke terughoudendheid bestaan tegenover het zuiver nationalisme.

- Het integratieproces werd ook geremd door angst voor Waalse reacties, die uiting gaven aan een minorisatievrees in Beneluxverband. Nederland op zijn beurt zag zich geplaatst tegenover een tweetalig land en kon het gevoel krijgen door de Vlamingen in een politieke aangelegenheid - met eventuele consequenties op buitenlands-politiek vlak (verhouding Nederland-Wallonië) - te worden betrokken. In een regime van culturele autonomie voor Vlaanderen moet die dubbele angst kunnen verdwijnen.

- Tenslotte moet ook nog gewezen worden op de rol van personen: het heengaan van Julien Kuypers is een onherstelbaar verlies geweest, omdat zijn plaats tot dusver door niemand anders kon worden ingenomen.

De nota bepleit een intensief gemeenschappelijk cultuurbeleid naar buiten, o.a. door bevordering van onderwijs in het Nederlands aan buitenlandse universiteiten en de oprichting van gemeenschappelijke Nederlandse instituten in het buitenland.

Wat is hiervan gerealiseerd?

De enkele verwezenlijkingen, die verder toegelicht worden, zijn, het moet benadrukt worden, het werk van enkele mensen, die op eigen houtje initiatieven uitwerkten. De rol van de overheid is meestal slechts suppletief geweest.

Ik moge o.m. verwijzen naar de colloquia van hoogleraren in de neerlandistiek, die op geregelde tijdstippen bijeenkomen. Hun vereniging is ontstaan uit het initiatief van prof. Thijs, die doceert te Gent en te Rijsel.

Men moet tot de vaststelling komen, dat van een gemeenschappelijk optreden om de Nederlandse cultuur naar buiten toe te vertegenwoordigen, geen sprake is. Onze vertegenwoordiging in het buitenland wordt nog beschouwd als een exclusief monopolie van het departement van buitenlandse zaken, dat op dat vlak geen prerogatieven wil afstaan. Wij zijn derhalve nog niet zovér geraakt, dat wij alleen maar al goede nederlandstalige attaché's zouden bezitten en van het uitzenden van ‘gemengde’ culturele attaché's is zelfs nog geen sprake.

Zo ook is er op het vlak van de integratie van de Belgische en Nederlandse academies in het buitenland niets gebeurd. Zelfs van een gemeenschappelijk optreden naar buitenuit, telkens als het ging om Nederlandse culturele uitingen, kan niet gesproken worden. Als men op dit vlak van integratie zou gewagen van onze zwakste sector, dan zou men zeker niet overdrijven.

[p. 244]

Daarentegen is het wel waar, dat in de laatste jaren veel nieuwe cursussen in neerlandistiek het licht zagen in buitenlandse universiteiten en het blijkt ook dat daarvoor een onverhoopte belangstelling bestaat bij de studenten. Maar ook hier moet nogmaals vastgesteld worden, dat de instelling van deze cursussen het gevolg is van de bemoeiingen van enkelingen en dat in het nemen van initiatief de regering niet tussenbeide komt, en zelfs geen poging doet om deze initiatieven uit te lokken. Wel wordt steun verleend aan de initiatieven, wanneer die eenmaal met succes zijn bekroond: dan komt de overheid tussenbeide om een hoogleraar vrij te stellen met het oog op het opnemen van de functie van lector in het buitenland en wordt ook een Nederlandse bibliotheek in de betrokken universiteit ter beschikking gesteld. Misschien wordt op dit schema uitzondering gemaakt voor enkele landen, waarvoor de Belgische en Nederlandse regeringen wel een rechtstreekse inspanning leveren: Indonesië b.v. of Groot-Brittannië, waar een leerstoel bestaat die destijds werd bezet door Pieter Geyl.

Langs de andere kant moet aangestipt worden dat dank zij de gecoördineerde actie van beide ministers het Nederlands op het leerprogramma in Noord-Frankrijk kon worden ingeschreven, althans in de officiële scholen (streek van Hazebroek, Belle enz.). Dat dit gebeurde in het raam van het algemene regionaliserende beleid in Frankrijk, doet niets af aan de verdienste van beide regeringen.

In de nota wordt gepleit voor de oprichting van een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands orgaan - een Hoge Raad - voor de behartiging van de culturele integratie van het Nederlandse taalgebied en de uitstraling van de Nederlandse cultuur in het buitenland.

Hiervan is niets terechtgekomen.

Hoe staat U nu tegenover dit denkbeeld?

Moet die Hoge Raad een advieslichaam zijn of een instituut?

In de laatste jaren werd, in Vlaanderen, gemeend, dat van dit denkbeeld maar werk kon gemaakt worden nadat de culturele autonomie een feit was geworden, omdat dan de Hoge Raad politiek gemakkelijker tot stand zou kunnen komen. Ik ben nu zeer benieuwd of de parlementaire cultuurraden, die eerlang zitting zullen nemen, initiatieven in die zin zullen nemen.

Hoe de Hoge Raad eruit moet zien? Naar mijn gevoel moet hij, zeker in het begin, adviserende bevoegdheid bezitten. Ik zou er geen beslissend orgaan van maken: de beslissingsmacht moet er als het ware met de tijd ingroeien.

De Hoge Raad zou best ingepast worden in het Vlaamse Cultuurparlement, dat een commissie voor de culturele integratie van Noord en Zuid zou moeten bezitten. Daarnaast zou een gemengde Nederlands-Belgische adviesraad moeten opgericht worden, die haar adviezen aan de twee Parlementen zou overmaken. Uiteraard zou ook de bestaande gemengde commissie blijven functioneren en de ministers blijven adviseren in hun opdracht. Specifiek echter voor de Hoge Raad (d.i. de gemengde Belgisch-Nederlandse adviesraad) zou zijn, dat hij dichter bij het Parlement, d.i. de wetgeving zou staan en op die wijze de vertegenwoordigers van het volk zou kunnen sensibiliseren voor de problemen van de culturele integratie van Noord en Zuid.

Is het wellicht overmoedig nu al voorop te stellen dat als adviesraad van het Vlaams Cultuurparlement de bestaande ‘Cultuurraad voor Vlaanderen’ in aanmerking zou kunnen komen? In ieder geval heeft deze instantie zich daarvoor kandidaat gesteld en ook reeds aangekondigd, dat zij bereid is de noodzakelijke herstructurering met dat doel door te voeren.

Verwacht U veel van het regime van de culturele autonomie op het stuk van verwezenlijkingen inzake de culturele integratie?

Uiteraard wel! In dit regime moet het toch wel mogelijk worden een aantal belangrijke stappen te zetten, terwijl tot dusver het achternahinken of achterblijven van de overheid moest vastgesteld en betreurd worden. Want tenslotte moeten de Noord-Nederlandse bezwaren tegen die integratie daardoor ook minder zwaar gaan doorwegen. In het verleden was het begrijpelijk, dat de Nederlandse regering België steeds als een geheel zag en politiek-diplomatiek een weerslag kon vrezen van initiatieven, die zich tot een deel slechts van het nabuurland wendde. Maar dat voorbehoud kan niet in dezelfde mate in stand gehouden worden in het regime van culturele autonomie, dat ook aan de Vlamingen meer armslag zal geven. Want de grote vraag blijft nog altijd hoe wij volle inhoud aan onze cultuur (autonomie) kunnen geven, als wij niet de culturele integratie met het Noorden nastreven.

(Lode Hancké)