Neerlandia. Jaargang 75

[p. 230]

Gesprek met Fons Erens

Fons Erens (^o 1914), direkteur Volkshogeschool Valkenburg, tot voor kort lid van de Provinciale Staten van Limburg en auteur van Regionale Federalisatie (Van Gorcum, Assen, 1967).

Wat vindt u in het algemeen van de nota, die u thans, ruim 9 jaar later herleest?

Eerlijk gezegd komt de nota bij lezing nu op mij af als een stuk uit een ver verleden, in ieder geval een veel verder verleden dan negen jaar. De eerste indruk is er een van een bijna onwerkelijke fraseologie.

Lees nu nog eens die konklusie:

‘De versterking van de innerlijke kracht van de Nederlandse beschaving, de culturele integratie van het Nederlandse taalgebied, de uitstraling van de Nederlandse cultuur in het buitenland en in organisaties van regionale en mondiale samenwerking vormen een zo belangrijk geheel van taken dat, naar het oordeel van de gemengde commissie ter uitvoering van...... enz. enz.’

Ik heb deze woorden aan enkele jongeren (20 tot 25 jaar) laten lezen. Reactie: schouderophalen en lachen. En dat niet alleen om de onmogelijk lange zin, maar vooral om de inhoud. Wat is anno 1972 precies Nederlandse beschaving? Waarom in het buitenland scholen voor Nederlands sprekende gezinnen? Is typisch iets dat Duitsers en Italianen tussen 1915 en 1945 ook deden! Nederlandse emigranten kunnen beter Canadees met de Canadezen worden.

De groot-Nederlandse gedachte in deze sfeer heeft - zeker bij de jongeren - afgedaan.

Maar ook om andere redenen lijkt de nota een stuk uit een zeer ver verleden. De idealen van toen zijn niet gerealiseerd, integendeel, zij zijn verflauwd en dit roept de vraag op of wij toen op de goede weg waren.

De nota is een doorlopend pleidooi voor institutionalisering van de Nederlands-Vlaamse betrekkingen. Er worden hiertoe tal van voorstellen gedaan, met name op de volgende terreinen:

a)	onderwijs en wetenschappen;
b)	Nederlandse omroepgemeenschap;
c)	integratie academies, toneelscholen, conservatoria;
d)	volksontwikkelingswerk;

Wat is hiervan gerealiseerd?

Mag ik mij beperken tot het terrein van de Volks-ontwikkeling; dat is het enige waar ik rechtstreeks mee te maken heb. Ofschoon er een en ander tot stand gekomen is, durf ik niet zeggen, dat wat bereikt is voldoende is. Zeker, sommige Nederlands-Vlaamse betrekkingen zijn geïnstitutionaliseerd. Maar de vraag blijft, of dat nu is wat we willen. De vraag waar het nu om gaat is: wat willen we eigenlijk?

Maar eerst iets over Nederlands-Vlaamse betrekkingen in het volksontwikkelingswerk.

-

Laat ik beginnen met de volkshogescholen. Naar mijn bescheiden mening hebben zij het meest radicale gedaan wat gedaan kon worden. De Vlaamse en Nederlandse volkshogescholen zijn nl. samen lid van een en dezelfde Vereniging voor Volkshogeschoolwerk. Zij hebben dus in feite gedaan wat de industrie al lang doet, nl. je niets aantrekken van staatsgrenzen. Maar... - en hier raken we een kernpunt - de industrieel-ekonomische sector is veel minder afhankelijk van overheden dan de kulturele sector. Je kunt dus wel doen alsof er geen staatsgrenzen zijn, maar verschillende subsidieregelingen en departementen zullen je gauw genoeg aan het verstand brengen dat dit een fictie is.

-

Dan is er de subsidieregeling ‘Nederlands-Belgisch Volksontwikkelingswerk’, die naar ik meen niet al te goed functioneert. Incidenteel zullen er activiteiten en bepaalde ‘slimme jongens’ profiteren van dit ratjetoe van alle mogelijke bepalingen, dat mij niet de geëigende vorm lijkt om een normaal geintegreerd vormingswerk voor Nederland en Vlaanderen tot stand te brengen. Trouwens, dat is ook niet de bedoeling van de regeling, zij wil alleen betrekkingen regelen en samenwerking be-

[p. 231]

	vorderen. Zij gaat fundamenteel uit - en zij kan niet anders - van een tweeheid. En weer komt de vraag naar voren: wat willen wij eigenlijk?
-	Verder is er de Belgisch-Nederlandse Federatie van Vormings- en Ontwikkelingsorganisaties, die, voor zover ik dat kan zien, steeds beter functioneert. De inzet van o.m. Nico Wijnen is van veel betekenis geweest. Maar zonder hierbij direkt betrokken te zijn durf ik toch zeggen, dat de verscheidenheid van organisatie-strukturen en van subsidie-mogelijkheden ook hier blijvend remmend zal werken.
-	Het blad Volksopvoeding en de bijscholings-kursus van het Nederlands Centrum voor Volks-ontwikkeling zijn goede voorbeelden van geïntegreerde aktiviteiten, die Nederland en Vlaanderen als één werkgebied beschouwen.
-	Dan is er de Stichting voor de Culturele Integratie van Noord en Zuid, die enkele jaren in de vicieuze cirkel heeft gedraaid van: geen subsidie → geen direkteur → geen aktiviteiten → geen subsidie → geen direkteur enz. enz. Nu schijnt deze cirkel doorbroken door het verlenen van subsidie door de grensprovincies en de twee rijksoverheden. Bij deze Stichting zijn veel organisaties voor volksontwikkelingswerk aangesloten, het zou het stimulerende orgaan bij uitstek kunnen worden. Ook hier zal primair bezinning nodig zijn op de vraag: wat willen wij precies? En om het antwoord maar direkt te geven: de Stichting zou zó moeten werken, dat zij zich zelf zo spoedig mogelijk (b.v. binnen 10 jaren) overbodig zou maken. En ook hier ligt weer een kernprobleem: noch rijksambtenaren noch functionarissen van samenwerkingsorganen brengen het gemakkelijk op zodanige integratie tot stand te brengen dat zij zelf overbodig worden.
-	Tenslotte zijn er de vele - soms niet gekende - grenskontakten en ik denk dat hier weer een wezenlijk punt aan de orde is: werkelijke integratie vindt plaats aan de basis, d.w.z. in de grensgewesten. Het is geen Groninger of Fries kwalijk te nemen dat zij minder zien in de integratie met Vlaanderen dan in die met de Duitse grensgebieden. Maar dat is nog iets anders dan de opmerking van een vooraanstaand Nederlands vormingsleider, die doodnuchter opmerkt: ‘Wat hebben wij met die Vlamingen te maken?’, hij had nota bene op dat moment ‘Inclusief denken’ van Boerwinkel uit zijn zak steken. Ja, ja, wel op zak, wel met Chinezen, maar niet met Vlamingen. Ik liet me even gaan, we hadden het over grenskontakten. Ook die zullen blijven stuiten op grote moeilijkheden, zolang er geen ingrijpender politieke besluiten vallen, waardoor meer zelfstandig handelen aan de grensgewesten gedelegeerd wordt. Al met al moet gezegd worden, dat van werkelijke integratie nog niet al te veel terecht is gekomen, zeker wanneer men bedenkt dat de situatie bij het volksontwikkelingswerk nog vrij gunstig is.

Voorzover de doelstellingen op de onder 2 genoemde terreinen niet gerealiseerd zijn, wat zijn daarvan de oorzaken?

-	Weinig belangstelling bij de bevolking in Noord en Zuid?
-	Politieke oorzaken?

Wat de oorzaken betreft: er is natuurlijk een wisselwerking tussen weinig resultaten en weinig belangstelling. Er zijn zonder twijfel nog heel wat ‘Hollanders’ en ‘Vlamingen’ die menen dat zij niets met elkaar te maken hebben. Maar op de keper beschouwd is ook deze mentaliteit juist ook produkt van een sterk staatsnationaal denken.

In feite is de diepste oorzaak een politieke. Hiermee raken we de kern van het hele probleem. Mag ik proberen dit heel kort - en dus onvolledig - weer te geven.

De oorzaak van de scheiding en van de uiteenlopende strukturen is een gevolg van de splitsing in twee staten die absoluut souverein willen zijn. Welnu, dan kan de oplossing ook alleen maar gevonden worden in een geleidelijke beperking van die souvereiniteit op bepaalde welomschreven gebieden.

Wat dit betreft had Benelux reeds lang een voorbeeld voor heel Europa kunnen en moeten zijn. Is het dan ook niet wat hypocriet wanneer wij krokodilletranen plengen omdat Frankrijk of anderen de Europese eenheid tegenhouden? Als we dan zo voor grotere eenheid zijn, hadden we een werkelijk op velerlei gebied functionerende Benelux al lang gerealiseerd moeten hebben.

Er zit voor ons dan ook een zekere kontradiktie in de nota als ik daarin lees, dat men de kulturele eenheid wil bevorderen ‘zonder schade te doen aan de dubbele staatkundige zelfstandigheid.’ Daarvandaan mijn herhaalde vraag: wat willen wij nu eigenlijk? Willen wij samenwerking, toenadering, overleg, uitwisseling, verdragen, overeenkomsten of willen wij werkelijke integratie, d.w.z. een vanzelfsprekende eenheid, dat is namelijk heel iets anders. Het eerste gaat uit van tweedeling en bestendigt deze zo mogelijk ten eeuwige dage, het tweede gaat uit van de mogelijkheid te groeien naar grotere politieke eenheid en dat is niet mogelijk zonder politieke besluiten, die bepaalde gedeelten van de souvereine staatszaak toevertrouwen aan één eigen nieuw orgaan. Welnu, dit is blijkbaar voor velen nog altijd zo'n hete soep, dat

[p. 233]

Kulturele eenheid kan alleen groeien wanneer de staten waaruit de scheiding is voortgekomen weer komen tot bepaalde vormen van eenheid. Er zou een ministerieel orgaan moeten komen voor de hele Benelux, onder kontrole van een uitgebreide parlementaire groep...
Daarnaast zou een meer gedecentraliseerde kultuurpolitiek met grotere autonomie, met name voor de grensgewesten, bevorderd moeten worden.
Deze decentralisatie zou niet per huidige provincie moeten plaats vinden, maar naar de natuurlijke landstreken t.w. Noord- en Oost-Nederland, West-Nederland (Holland), Zuid-Nederland (Brabant en Limburg), Vlaanderen.
Zuid-Nederland en Vlaanderen zouden dan op bepaalde gebieden samengaan en zo zou één levend Nederlands geheel ontstaan uit natuurlijke gewesten.

[p. 234]

zij er zich in verslikken. Toch zal liever vroeg dan laat in deze richting de oplossing gezocht moeten worden.

Mag ik het met één (maar er zijn er duizenden) voorbeeld toelichten.

Is het niet te dwaas om los te lopen dat de staat der Nederlanden voor vele miljoenen de aanzet tot een universiteit in Maastricht geeft en dat de souvereine Belgische staat ditzelfde doet in Hasselt, op een steenworp van ± 25 km van Maastricht gelegen? Had men het vroeger in Limburg geregeld over ‘Land zonder grenzen’, nu schrijft de regionale pers over ‘land zonder verstand’. Daar komt dan nog bij, dat die universiteit van Maastricht precies in de neerslag van een Belgische petro-chemische industrie komt te liggen en om het onverstand kompleet te maken claimen beide ‘partners’ dan ook nog een eigen vliegveld, zodat samen met het Luikse en Akense gebied 5 vliegvelden op het programma staan in een gebied met een straal van 50 km!

Met name op het gebied van Hoger Onderwijs had reeds lang een eigen orgaan met een duidelijk omschreven taak voor de Benelux-staten moeten bestaan, hetzelfde geldt voor vele andere gebieden, zoals bv. spreiding van orkesten, toneel enz., bepaalde subsidie-regelingen enz.

Natuurlijk brengt dit een vracht aan staatkundige problematiek mee, maar dat is niet het ergste. Erg is, dat degenen die het waar moeten maken zelf betrokken zijn, en niemand zaagt graag de poten onder zijn eigen stoel uit.

Toch is het eigenlijk al over twaalven, wat nu gebeurt op velerlei gebied is een aanfluiting voor een redelijk bestuur.

Reeds in 1939 schreef dr. Ch. Theurissen van Maastricht in zijn promotiestellingen: ‘Het aanwijzen van de Maas als staatsgrens is in strijd met de aardrijkskundige, historische, volkenkundige en ekonomische situatie van het Limburgse Maasgebied’. Er zijn sindsdien zoveel woorden of zoveel kongressen aan de integratie besteed, dat je welhaast een onbeperkt geloof moet hebben wil je er nog in blijven geloven. Ik heb dat geloof verloren en zie alleen nog kans in politieke druk van onderop met name vanuit de grensgebieden en vanuit een slagvaardig instituut naar de politieke partijen, die in deze duidelijke standpunten zullen moeten innemen.

In de nota wordt gepleit voor de oprichting van een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands orgaan - een Hoge Raad - voor de behartiging van de culturele integratie van het Nederlands taalgebied en de uitstraling van de Nederlandse cultuur in het buitenland. Hiervan is niets terechtgekomen.

-	Waarom niet?
-	Hoe staat u nu tegenover dit denkbeeld?
-	Advieslichaam en/of instituut (raad of apparaat)

Waarom de Hoge Raad er niet kwam? Dat zal wel met het voorafgaande samenhangen. Persoonlijk ben ik er niet zo rouwig om, over het algemeen heb ik al iets tegen bepaalde Raden met te veel invloed, hoeveel te meer reden om sceptisch te staan tegenover een ‘Hoge’ Raad.

Ik zie meer in een slagvaardig instituut; ik hoop dat dit groeit uit de Stichting voor Culturele Integratie van Noord en Zuid, waarin heel wat kulturele organisaties van Noord en Zuid elkaar gevonden hebben. Zowel deze Stichting als de gemengde commissie ter uitvoering van het Nederlands-Belgisch kultureel verdrag zouden vooral zo moeten werken, dat zij zichzelf overbodig maken. Kulturele eenheid kan alleen groeien wanneer de staten waaruit de scheiding is voortgekomen weer komen tot bepaalde vormen van eenheid en dit is meer dan een incidentele harmonisatie van een detail. Er zou een ministerieel orgaan moeten komen voor de hele Benelux (onder kontrole van een uitgebreide parlementaire commissie) die op bepaalde welomschreven gebieden zelfstandig en dus los van de afzonderlijke regeringen zou kunnen opereren.

Daarnaast zou er een meer gedecentraliseerde kultuurpolitiek met grotere autonomie op bepaalde gebieden, met name voor de grensgewesten bevorderd moeten worden.

Dit staat niet in tegenstelling tot de eerste suggestie, integendeel, het is er een noodzakelijk complement van. Eenheid in verscheidenheid en dus meer ‘organische’ dan organisatorische eenheid wordt alleen zo verkregen. Deze decentralisatie zou niet per huidige provincie moeten plaats vinden, maar naar de natuurlijke landstreken, t.w. Noord- en Oost-Nederland, West-Nederland (Holland), Zuid-Nederland (Brabant en Limburg), Vlaanderen.

Zuid-Nederland en Vlaanderen zouden dan op bepaalde gebieden samengaan en zo zou één levend Nederlands geheel ontstaan uit natuurlijke gewesten, terwijl het Waalse bestuur zijn eigenheid zou behouden en een volledig evenwaardige partner zou zijn!

Mijn konklusie is: de diepere oorzaken van het falen zijn nog steeds niet opengelegd, laat staan dat er aan gewerkt is. De staatssouvereiniteit of beter gezegd de angst voor aantasting hiervan is die diepere oorzaak en daarom moet primair in die richting een oplossing gezocht worden. Tenminste... als we werkelijk integratie willen. En zo blijft de vraag brandend: wat willen we eigenlijk?

(Ronald Spoor)