Neerlandia. Jaargang 75

[p. 218]

Vóór de opkomst van de soevereine nationale staten wier soevereiniteit en nationaal karakter meestal niets meer waren dan koortsachtig nagestreefde en grimmig verdedigde hersenschimmen - waren de Nederlanden evenals het grootste deel van Europa een open ruimte.

Zonder conferenties over het vrije verkeer van mensen, goederen en ideeën en zonder kulturele akkoorden was het kultuurleven één in zijn rijkgeschakeerde verscheidenheid.

Wordt deze openheid opnieuw mogelijk binnen het raam van de Benelux-unie en van de Europese gemeenschap?

[p. 219]

Gesprekken over integratie

[p. 220]

Gesprek met H.J. Brinkman

H.J. Brinkman (1934), is wetenschappelijk hoofdmedewerker voor Nederlandse taalkunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Hij is sinds 1965 bestuurslid van het Algemeen Nederlands Verbond en voorzitter van de sektie Nederlands van de Akademische Raad.

Wat vindt u in het algemeen van de nota, die u nu ruim negen jaar later leest?

Het valt wel op dat de terminologie en de presentatie van de nota verouderd is. Ik denk daarbij aan het appèl op bepaalde begrippen als kracht van de Nederlandse beschaving. Nu knoop je eerder aan bij de konceptie van welzijnsbeleid, een vrij veel omvattende konceptie met een kulturele komponent. In de nota onderscheidt men ook nog volkskultuur van kultuur. Tegenwoordig denkt men voor kultuur als geheel aan een ontplooiingskader voor mens en samenleving. Dit is een meer dynamisch begrip, dat minder aan traditie is gebonden. Kultuur wordt dan opgevat als dagelijks levensmilieu. De kulturele politiek krijgt door de hantering van dit kader een sterkere motivatie. Van ‘het hogere’ moest je vroeger immers met je vieze politieke vingers afblijven.

Ook in België denkt men in deze richting: valorisatie, aansluitend bij het emancipatiestreven.

De visie daarentegen, die in de nota vervat is: integratie in plaats van samenwerking, is nog volledig houdbaar. Er is binnen het Cultureel Akkoord wel een kwantitatieve groei binnen het bestaand systeem. Maar dit systeem kan de huidige doelstellingen niet voldoende dienen. Een bilateraal verdrag is daarvoor ongeschikt.

Het valt op dat integratie in de nota een middel en geen doel is. De konklusie is, dat het Cultureel Akkoord niet langer een adekwaat middel is en dat wij moeten overstappen op een ander systeem. Maar wat dit betreft is er in tien jaar niets veranderd.

Men mist in de nota een duidelijke analyse van het verleden. Pas dan was een scherper zich afzetten tegen de oude konceptie van de Vlaams-Nederlandse gedachte mogelijk geweest. Van huis uit heerst in Nederland het gevoel ‘pas op, dat we ons niet bemoeien met Belgische zaken’. Je moet duidelijk zeggen, dat je met kulturele organisatie niet denkt aan opheffing van straatsgrenzen. Wel aan organen van een supra-nationaal karakter.

Misschien kan het voorbeeld van een gewestvorming in Nederland verhelderend werken. Het gemeentelijk kader is voor tal van nieuwe problemen niet adekwaat meer, daarom bestaat er behoefte aan een gewest tussen de provincie en de gemeente. Wanneer je deze vergelijking even doortrekt, kun je zeggen dat de ‘gemeente’ België en de ‘gemeente’ Nederland niet langer geschikt zijn om een kultureel beleid, dat integratie vereist te voeren. Er is behoefte aan ‘gewestvorming’. En bij de formatie van regio's hef je de bestaande gemeenten niet op.

Het gaat dus niet om een ‘Groot-Nederlandse’ eenheid. Er is meer behoefte aan een instrumentele visie: we willen de geschiedenis niet terug draaien, maar juridische kaders als middelen zien.

Het princiep waarop de nota berust, is dat een kader om een op het gehele Nederlandstalige kultuurgebied gericht beleid te vormen ontbreekt. Over de juridische vormgeving is de nota trouwens vaag. Het begrip ‘Hoge Raad’ klinkt mij wat Frans en te elitair en autoritair in de oren. Het treft mij ook dat de nota een nogal mytisch kultuurbegrip hanteert: de Nederlandse kultuur, de Nederlandse beschaving. Dit is als zodanig een waardeloos gegeven. Een veel nuttiger uitgangspunt is als je je bijvoorbeeld afvraagt: voor hoeveel mensen is. het Nederlands een onmisbaar kommunikatie- en ekspressiemiddel? Het voorstel, dat van Nederlandse zijde door Drees jr. voor het universitair onderwijs indertijd gedaan is om het Neder-

[p. 221]

lands als taal maar te vergeten en op Engels over te schakelen, is sociaal gezien onhoudbaar. Immers een kleine kulturele bovenlaag is best in staat om zich makkelijk om te schakelen, maar de ontplooiing van alle Nederlandssprekenden is daarbij allerminst gebaat.

Daarom acht ik het noodzakelijk dat een nota over kulturele samenwerking uitgaat van een kultureel welzijnsbeleid. Het gaat om een bijdrage tot de kwaliteit van het levensmilieu van àlle mensen. In dat verband is voor mij ‘de innerlijke kracht van de Nederlandse beschaving’ een loze kreet. Magische drijfkrachten zeggen ons niet meer zoveel: het interpretatiekader, waarmee wij moeten opereren, moet sociaal-wetenschappelijk gekleurd zijn eerder dan kultuur-historisch.

De nota is een doorlopend pleidooi voor institutionalisering van de Nederlands-Vlaamse betrekkingen. Er worden hiertoe tal van voorstellen gedaan, met name op de terreinen van onderwijs en wetenschappen; Nederlandse omroepgemeenschap; integratie van akademies, toneelscholen en konservatoria; het volksontwikkelingswerk. Wat is hiervan gerealiseerd?

Het lijkt dat de kwantitatieve groei wel voortgang vindt. Er breidt zich van alles uit. Denk bijvoorbeeld aan de agenda van de Conferentie der Nederlandse Letteren. Dat het Cultureel Akkoord heel duidelijk zijn tijd gehad heeft, wil niet zeggen dat je denigrerend over de resultaten hoeft te spreken. Alle elastiek, die erin zat, is eruit gehaald. Het is echt een veelvoud van andere kulturele akkoorden in Nederland. Maar het hele proces van institutionalisering heeft nog geen kans gehad. In de zin van kulturele organisatie, van vorming van een kultureel gewest, moet nog van alles gebeuren.

Het is wonderlijk, dat hier geen snelle maatschappelijke veranderingen voelbaar zijn. Kijkt men bijvoorbeeld naar het terrein van de neerlandistiek: daar is niets veranderd, terwijl hier juist een staats-nationaal kader inadekwaat is. Een ander voorbeeld van een boot, die we dreigen te missen: de kwestie rond de gemeenschappelijk Belgisch-Nederlandse Limburgse universiteit. De kapaciteit in België en Nederland van student-plaatsen moet verhoogd worden. Spreiding, gezien de funktie en rekruteringsgebieden, is noodzakelijk. Universitair gesproken is er in het Zuiden van Nederland en het Noord-Oosten van België een lege plaats. Prof. Wieërs heeft hier mooie kaarten van gemaakt: er is een kolossale witte vlek buiten de cirkels om Leuven, Tilburg en Eindhoven. De situatie is op het ogenblik, dat zowel België als Nederland bezig zijn deze witte plek op te vullen.

Aan beide kanten kreunen we onder de lasten van bouwprogramma's en de bezetting met wetenschappelijk personeel. Dit potentieel is in onze landen te klein om de groei op te vangen. Het moet uit een vorige fase van de opleiding komen. Wil je snel een bepaalde kwaliteit hebben, dan moet je veel middelen uittrekken. Dat gebeurt nu van twee kanten, terwijl de afstand om over de grens te gaan voor studenten en docenten zeer gering zou zijn. Technisch is zo'n gezamenlijke universiteit betrekkelijk eenvoudig, maar binnen de bestaande organisatiekaders is de realisatie niet mogelijk. Het is idioot, inefficiënt en verspillend. Het is trouwens niet zo, dat ministers of een regering onwillig zouden zijn: ook die zijn gevangenen van hun eigen systeem. Wat zakelijk gezien verantwoord is, blijkt feitelijk onmogelijk. Achteraf is men dan wel bereid om de beide opleidingen op elkaar af te stemmen.

Voorzover de doelstellingen van de in de vorige vraag genoemde terreinen niet verwezenlijkt zijn, wat zijn daarvan de oorzaken? Weinig belangstelling bij de bevolking in Noord en Zuid? Politieke oorzaken?

Insiders zouden misschien kunnen zeggen: àls minister A maar belangstelling had gehad, of politieke partij B; wellicht verzette belang C. zich ertegen. Dat zou een verklaring zijn, maar mijns inziens geen passende. Als je de verantwoordelijkheid op politiek, ministerieel of departementaal niveau beziet, zie je dat ze allemaal funktioneren binnen het kader van een systeem. Men zit wat de kulturele samenwerking betreft in strukturen vast, die niet adekwaat zijn, en die niet veranderd zijn. Het systeem bepaalt ook tot een grote mate welke dingen je niet doet, terwijl die wel denkbaar zijn. Zolang een systeem moeiteloos funktioneert, is men zich hiervan niet bewust: men stelt prioriteiten uit alternatieven, die weer uit het systeem zelf voortvloeien. De alternatieven die buiten het systeem liggen, komen niet binnen de horizon: de blinde vlek, die bij elk systeem hoort.

Strukturen zijn onmisbaar, maar het principiële punt, waar het om gaat, is dat dit soort kaders, systemen en strukturen, maakwerk zijn: ze zijn veranderbaar. Ik geloof niet dat ze onveranderbaar zijn, tenslotte is herstrukturering een aanvaard begrip geworden. We hebben niet te maken met historische ontwikkelingen, die een magisch verloop hebben: ze zijn vatbaar voor rationele analyse. Hoe je ze verandert is een andere vraag. Dat is ook een kwestie van taktiek.

De nota was een impliciet pleidooi voor herstrukturering. Voor elke herstrukturering geldt, dat je moet ontdekken, dat de huidige struktuur niet past bij de doelstellingen. Zolang een kader adekwaat is, wordt er

[p. 222]

niet over de doelstellingen gesproken. Processen van herstrukturering (waarbij je in termen van veranderingsprocessen moet denken) zijn overal te zien in onze maatschappij.

Tegen deze achtergrond zie ik als verklaring, dat het gevoel voor de noodzaak van herstrukturering op dit gebied er gewoon nog niet is. Maar men zal tegenwerpen: allerlei kulturele instellingen in Nederland en Vlaanderen kunnen zich gemakkelijk herstruktureren. Ze zijn toch vrij? Die vrijheid bestaat echter in feite niet. Ze zijn alle met handen en voeten gebonden aan overheidssubsidies en daardoor in een bepaald nationaal kader gedrongen. Zolang er bijvoorbeeld geen kultureel ‘gewestelijk’ subsidiebeleid is, kun je ook niet verwachten, dat het veld van mogelijke aktiviteiten dat voor een formule van kulturele integratie in aanmerking komt, in beweging raakt. Je kunt jezelf als instelling in Nederland bijvoorbeeld moeilijk herstruktureren, als je onder Onderwijs en Wetenschappen valt en in de richting van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk bewegingsvrijheid wilt genieten. Niettemin zijn overheidssubsidies onmisbaar. Je moet je bewust zijn bij kulturele integratie, dat de bestaande instanties niet mee kunnen, omdat ze in twee nationale subsidiekaders gevangen zijn. ‘Ze doen het niet, dus is het niet nodig’, kan een regering zeggen, maar zie boven. In andere sektoren van de maatschappij (ik denk bijvoorbeeld aan de landbouwpolitiek) kunnen deze strukturen in nachtelijke konferenties ineens om. Wat de ekonomie betreft blijken strukturen door overheidsbeleid doorbroken te kunnen worden. Deze politieke veranderingsbereidheid, dit vernuft en deze energie, zie je op het gebied van de kulturele samenwerking gewoon niet.

In feite is alles, wat met kultuur te maken heeft, politiek gesproken marginaal. In de eerste plaats kwam de rechtsstaat, in de tweede plaats de welvaartstaat. Kultuur ligt aan de buitenkant. Dit hangt samen met de ontwikkeling van onze maatschappij: de kultuur ontwikkelt zichzelf en is geen regeringszaak. Men is nog huiverig om te spreken van een kultureel beleid. Men denkt dan in termen van een overheid, die alleen maar regelt; terwijl de overheid juist infrastrukturen moet verschaffen.

De overheid bepaalt dus feitelijk van A tot Z het kader voor kulturele samenwerking. De overheid is dan ook verantwoordelijk voor de verandering, maar daar schrikt ze voor terug. De konklusie van deze analyse is: de twee nationale overheden zijn verantwoordelijk. Kulturele integratie is een politieke kwestie.

We kunnen ons niet permitteren het afzonderlijk te doen: het taalgebied is te klein; we moeten hard werken om de kwaliteit van ons kulturele bestaan te garanderen. Er is bijvoorbeeld ook een bepaalde korrelatie tussen de kwaliteit van T.V.-programma's en het geld dat je erin steekt. We moeten dus samendoen. Bij grotere taalgebieden speelt dit niet zo.

Ik ben niet pessimistisch: men krijgt meer oog voor kultuur als komponent van welzijnsbeleid. Een geïntegreerd kultureel welzijnsbeleid is trouwens betrekkelijk eenvoudig, het kost geen gigantische bedragen: geld wat je toch al uitgeeft, kan gemeenschappelijk uitgegeven worden. Een geïntegreerd beleid is ekonomischer en doeltreffender.

De nota bepleit een intensief gemeenschappelijk kultureel beleid naar buiten, onder andere door bevordering van onderwijs in het Nederlands aan buitenlandse universiteiten, en de oprichting van gemeenschappelijke instituten Nederlands in het buitenland. Wat is hiervan gerealiseerd?

In wezen is er gemeenschappelijk niets gedaan. Bij de neerlandistiek kun je wel weer een kwantitatieve groei signaleren. (Internationale Vereniging voor Nederlandistiek). Maar er is geen gemeenschappelijke kulturele presentie in het buitenland. Zie de nota over internationale kulturele betrekkingen, die onder verantwoordelijkheid van de ministers van Buitenlandse Zaken (Luns), Onderwijs en Wetenschappen (Veringa), en Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk (Klompé) is opgesteld. Het idiote is wat er niet in de nota staat: samenwerking met België komt er nergens in voor! Het is net alsof deze drie ministers niet wisten, dat er in België Nederlands gesproken wordt. Het is een staats-nationalistische nota, een typisch produkt van systeemdwang: binnen een Nederlands kader schrijft een Nederlandse regering een nota voor het Nederlandse parlement. In deze recente regerings-nota (september 1970) is niet de vaagste echo van de nota van de kommissie voor het kultuureel verdrag te vinden.

‘Holland promotion’ betekent voor Nederlanders trouwens ekonomie.

In de nota wordt gepleit voor de oprichting van een gemeenschappelijk Belgisch-Nederlands orgaan - een Hoge Raad - voor de behartiging van de kulturele integratie van het Nederlandse taalgebied en de uitstraling van de Nederlandse kultuur in de wereld. Hiervan is niets terechtgekomen. Waarom niet? Hoe staat u nu tegenover dit denkbeeld? Bent u voor een advieslichaam en/of instituut (raad of apparaat)?

Er is een herstrukturering nodig, die juridisch heel ingewikkeld ligt. Het moet een gemeenschappeijk or-

[p. 223]

gaan met een begroting zijn. De gelden komen van beide regeringen. De vraag is volgens welke verdeelsleutel (bijvoorbeeld inwonertal)? Vervolgens wordt de keuze van het bedrag bepaald door twee begrotingen. Het moeilijkste is dat dit Belgisch-Nederlandse orgaan een internationale rechtspersoonlijkheid moet bezitten. Het vreemde is dat er tussen nu en tien jaar geleden niets gebeurd is. De verantwoordelijkheid daarvoor ligt bij regering en departement. Er is ook weinig aktie gevoerd, mijns inziens omdat de konceptie van de Hoge Raad onduidelijk is. De konstruktie is niet herkend als een adekwate vertaling van de ideeën van de nota. Men denkt nu in termen van een Akademie. Is dat een verbetering? Je stelt je voor dat een aantal hoogkulturele heren op pluche gezeten, zich bezig houden met spelling etc.

De funktie van de Hoge Raad moet aanknopen bij de formule van kulturele integratie. We moeten een ‘gewestelijk’ beleidsorgaan hebben, dat tussen de beide landen vrij werkt, maar verantwoording schuldig is aan de beide regeringen. Het kan dan inspelen op het probleem van de determinerende werking van de huidige kaders. Het zou niet alleen reeds bestaande gemeenschappelijke instellingen een dak moeten verschaffen, maar bovendien mogelijkheden en stimulansen moeten geven voor het ontwikkelen van nieuwe gemeenschappelijke aktiviteiten. Van een goede infrastruktuur gaat invloed uit.

Het kultureel terrein is dan niet alleen afhankelijk van een nationaal subsidie- en beleidssysteem.

Voordat de juristen zich aan de konceptie van zo'n orgaan en de financiering ervan zetten, zouden, geloof ik, doelstellingen en funkties, en op grond daarvan organisatievorm van het orgaan duidelijk moeten zijn, met alle ruimte voor geleidelijke ontwikkeling. In vervolg op die van '62 dus een nieuwe nota?

(Ronald Spoor)