Neerlandia. Jaargang 75

[p. 113]

De eindeloze weg naar de kultuurautonomie

Er is in de vorige SPIEGEL aandacht gewijd aan de nieuwe voorstellen waardoor de Belgische regering uitvoering wil geven aan de grondwetsherziening van december 1970. Een paar van deze voorstellen zijn inmiddels realiteit geworden. Het Staatsblad van 15 mei publiceerde twee koninklijke besluiten voor de bevordering van het nederlandstalig onderwijs te Brussel: een terzake bevoegd ministerkomitee is opgericht en de schoolbevolkingsnormen zijn verlaagd. De Kamer van Volksvertegewoordigers kreeg van de regering drie wetsontwerpen om het Vlaamse scholenplan De Saeger-Vermeylen uit te voeren:

- een ontwerp om kinderkribben en peutertuinen onder toepassing van de taalwet te doen vallen;

- een zeer omstreden ontwerp waarbij de vervoerkosten van de leerlingen van kleuter- en lager onderwijs door de staat worden gedragen indien zij binnen een bepaalde afstand te Brussel geen school van hun keuze vinden;

- een ontwerp waarbij te Brussel vanaf het eerste leerjaar van het basis-onderwijs fakultatieve lessen in de tweede landstaal kunnen ingericht worden.

Het ministerkomitee keurde op 26 mei een plan goed ter oprichting van 98 Vlaamse peutertuinen en 20 speelpleinen in de Brusselse agglomeratie.

Sinds begin mei hadden regering en de leiding van de meerderheidspartijen herhaaldelijk verklaard dat de uitvoeringswetten voor de grondwet voor de parlementaire vakantie door het parlement moesten goedgekeurd zijn. Niemand geloofde immers dat er na het reces - zo kort voor de verkiezingen die er in het voorjaar 1972 komen - nog rustig werk kon geleverd worden. Men herinnert zich hoe de regering in december 1970 de vereiste PVV-stemmen kreeg na goedkeuring van de motie Hanotte die stelde dat de vrijheid van het gezinshoofd te Brussel zou hersteld worden nadat de wet over de agglomeraties en federaties van gemeenten de Vlamingen de nodige bestuurslichamen zou verschaffen om de zorg over het nederlandstalig onderwijs zelf ter hand te nemen. Ultieme datum voor dit herstel van de ‘liberté du père de famille’ zou 1 september 1971 zijn. Op verzoek van de PVV schrapte de regering ook de bepaling waardoor de kultuurraden over eigen financiële middelen zouden beschikken, schrapping die uiteraard een fikse beperking van hun autonomie betekende.

Kulturele autonomie is sinds het einde van de twintigerjaren zowat een wisseloplossing die de toenmalige ‘minimalisten’ tegenover de zelfbestuur-eis van de Vlaamse nationalisten stelden. De belofte om deze kulturele autonomie te realiseren komt voor het eerst voor in de regeringsverklaring van eerste-minister Spaak in 1938. Twintig jaar later, in de regeringsverklaring van de CVP-liberale regering Eyskens van 18 november 1958, klinkt de belofte van ‘ruimere autonomie op kultureel vlak’. De kulturele autonomie is vervat in het akkoord dat CVP en BSP in januari 1965 over de grondswetsherziening sloten. Indertijd hebben de Vlaamse socialisten Kuypers en Picard samen met de auteur Herman Teirlinck belangwekkende beschouwingen over dit onderwerp geschreven. Jarenlang was CVP-volksvertegenwoordiger Van Elslande de voorvechter van het beginsel. Het feit dat de regeringspartijen in 1965 een onverwacht grote nederlaag leden en niet langer over de vereiste ⅔-meerderheid beschikten verklaart waarom het nog tot december 1970 zou duren vooraleer de kulturele autonomie in de herziene grondwet vorm zou krijgen.

Artikel 59-bis van de herziene grondwet bepaalt dat de wijze waarop de kultuurraden hun bevoegdheid uitoefenen zal bepaald worden door ‘een wet aangenomen met de meerderheid van de stemmen in elke taalgroep van elke Kamer, op voorwaarde dat de meerderheid van de leden van elke taalgroep aanwezig is en voor zover het totaal van de ja-stemmen uitgebracht in beide taalgroepen tweederde van de uitgebrachte stemmen bereikt’. De vraag of de regering voor haar ontwerp op de kultuurraden inderdaad deze meerderheid zou krijgen heeft de politieke aktualiteit van de jongste weken beheerst.

Traditiegetrouw gingen de verlangende blikken van de eerste-minister en de meerderheidspartijen uit naar de derde ‘nationale’ partij, de PVV. Het feit dat deze partij steeds heviger door innerlijke onenigheid verscheurd wordt maakte er de zaken beslist niet gemakkelijker op. Waar enkele jaren terug partijvoorzitter Van Audenhove dreigde dat hij alwie in zijn partij over vleugelvorming durfde te reppen aan de deur zou zetten hielden de Vlaamse PVV-ers op 27 juni 1971 een eigen kongres waarop zij een Vlaams liberaal manifest goedkeurden. In de hoofdstad sloot een groep PLP-ers een akkoord af met het FDF om na de verkiezingen voor de agglomeratieraad samen een bestuursmeerderheid te vormen. Hiertegen kwam echter verzet van een groep franstalige liberalen, aangevoerd door de Brusselse burgemeester Coremans. Het FDF-PLP-akkoord lokte scherpe reakties uit in Vlaanderen: de gedachte om Brussel dan maar als hoofdstad af te schrijven kreeg er weer voedsel door. Het wekt dan ook op zijn minst verbazing dat de regering zich ondanks de liberale verdeeldheid tot het uiterste exclusief heeft ingespannen om de medewerking van de PVV te verkrijgen. Een PVV die de prijs voor haar medewerking bovendien steeds hoger stelde. De Vlaamse PVV maakte reeds op 12 mei bekend dat zij zich tot het uiterste zou verzetten tegen pogingen om de parlementaire besprekingen van de verschillende regeringsontwerpen tot een karikatuur te maken en dat voorafgaand aan de goedkeuring van de wet over de kultuurraden eerst een ‘kultuurpakt’ tussen de verschillende partijen moest gesloten worden. De gedachte was een paar jaren terug al eens door VU-senator Van Haegendoren geopperd; nu was het idee van een kultuurpakt opnieuw gelanceerd in een artikel van

Grondwetswijziging het koste wat het wil.

[p. 114]

Willemsfondsvoorzitter prof. Verhulst in Het Laatste Nieuws: het is ingegeven door de angst van de onkerkelijken om in een door katolieken beheerste kultuurraad in de verdrukking te geraken. Het artikel van Verhulst werd een paar dagen later met grote instemming in de socialistische Volksgazet geciteerd. De Vlaamse PVV-leider Willy Declercq verklaarde op 25 mei nogmaals dat zijn partij het ontwerp op de kultuur-autonomie niet zou goedkeuren als er niet eerst een kultuurpakt was.

Begin juni vatten de parlementaire kommissies de bespreking van de regerings-ontwerpen aan: de senaatskommissie behandelde het ontwerp op de kultuurraden, de kamerkommissie dat over de agglomeraties en federaties van gemeenten. Descamps en de Waalse liberalen verklaarden het bij de motie Hanotte te houden: het herstel van de vrijheid van het gezinshoofd mocht in hun optiek niet gekoppeld worden aan de goedkeuring van het ontwerp over de kultuurraden. Nu wordt deze ‘vrijheid’ mogelijk door een van de artikelen van het ontwerp op de agglomeraties en federaties. Maar ook tegen dit ontwerp hadden de PVV-politici ernstige bezwaren. Waar de regeringspartijen aanvankelijk voorstelden de agglomeraties en federaties te laten besturen door een meerderheidskollege, vreesden de kleinere partijen hierdoor niet aan hun trekken te komen. Zij stelden daarom de eis dat de kolleges volgens het evenredigheidsprincipe zouden samengesteld zijn. Tijdens het onderhoud van de PVV-voorzitter met leden van de regering op 10 juni formuleerde de heer Descamps bovendien de eis dat de regering ontwerpen zou voorleggen ter uitvoering van artikel 107quater van de grondwet dat voorziet in de oprichting van een Vlaams, een Waals en - en hier is het de liberalen om te doen - een Brussels gewest, en ter regeling van het statuut voor de Voerstreek.

Op 11 juni publiceerde mr. Daniël Deconinck, voormalig VU-kamerlid en momenteel aktief bij de ‘Rode Leeuwen’, een reeks amendementen bij het ontwerp over de agglomeraties en federaties. Mr. Deconinck, die een paar weken later zijn ideeën verduidelijkte in opgemerkte stukken in De Nieuwe en Het Pennoen, gaf uiting aan de vrees dat de huidige ontwerpen een bron van voortdurende konflikten inhielden, tenzij de nationale regering in de toekomst blijvend uit CVP-ers en BSP-ers zou samengesteld zijn. De door Deconinck vertolkte ideeën vonden blijkbaar weerklank bij de BSP-leiders, die in de daaropvolgende dagen een stroever houding begonnen aan te nemen. Het kwam in de regering tot spanningen in verband met het ontwerp van de socialistische vice-minister-president Cools over de beteugeling van de prijzen en over de verdeling van de regeringskredieten voor streekontwikkeling: de Vlaamse minister Vlerick verklaarde onder protest van de Waalse socialisten en toegejuicht door de Volksunie dat vanaf volgend jaar Vlaanderen een 60/40-verdeling van de kredieten moest krijgen, terwijl de Waalse minister Delmotte zijn aanblijven afhankelijk maakte van een verdere 50/50-verdeling!

De Brusselse en Waalse liberalen verklaarden op 21 juni dat alleen de goedkeuring van het ontwerp over de federaties en agglomeraties werkelijk belangrijk was. Essentieel hierin was het herstel van de vrijheid van het gezinshoofd. De andere teksten konden best blijven liggen tot na de vakantie. Maar de volgende dag publiceerde De Standaard een berekening waaruit bleek dat de stemmen van de PVV niet strikt noodzakelijk waren om er de kulturele autonomie door te krijgen. Ondertussen had de senaat de bespreking van het ontwerp tot indeling van de kamers in taalgroepen aangevat. Gezien de vereiste stemprocedure moest de goedkeuring van dit ontwerp aan de behandeling van het ontwerp over de kultuurraden voorafgaan. Ondanks liberaal aandringen weigerde de eerste-minister een verklaring over het

Ex-minister Leburton (links) is mede-voorzitter van de Belgische Socialistische Partij geworden. In beide hoedanigheden hield hij de eerste minister scherp in de gaten en droeg zijn steentje bij tot het uithollen van de grondwet.

[p. 115]

kultuurpakt af te leggen. Dit ontwerp kreeg overigens, na een eindeloze diskussie tussen de juristen van de Hoge Vergadering, zonder ernstige moeilijkheden de goedkeuring van de Senaat.

Terwijl de werkzaamheden in de kamerkommissie die de agglomeraties en federaties behandelde maar niet opschoten, wilden de eerste-minister en de CVP-PSC nog op 25 juni de behandeling van het ontwerp over de indeling in taalgroepen door de Kamer laten aanvatten. Een protesterende oppositie kreeg de steun van de (socialistische) Kamervoorzitter en van BSP-voorzitter Van Eynde. Daags voordien was er nogmaals een ontmoeting van de heer Descamps en eerste-minister Eyskens geweest: in dit onderhoud drong de PVV-voorzitter nogmaals aan op een bijeenroeping van de drie nationale partijen om een kultuurpakt af te sluiten. Hij stelde opnieuw de eis van de evenredigheid in de bestuurskolleges. Tenslotte stelde hij dat de PVV voor het einde van de legislatuur de uitvoeringswetten over het statuut van de Voerstreek en over de ekonomische regio's wil goedgekeurd zien.

De kranten van 29 juni verwachtten dat de regering een plechtige verklaring over het af te sluiten kultuurpakt wilde afleggen. Evenredigheid in de bestuurskolleges zou bij wijze van proef ingevoerd worden. En de Vlaamse pers schreef in ironische bewoordingen over het statuut-ontwerp voor de Voerstreek dat door de Waalse minister Dehousse aan het kabinet was voorgelegd: elke Voergemeente zou twee veldwachters krijgen, een franstalige en een nederlandstalige. De rijkswacht zou opgesplitst worden in een franstalige en een nederlandstalige brigade; voor de 4500 inwoners zouden er naast de burgemeesters nog een distrikts-kommissaris en twee adjunkt-kommissarissen zijn; elk dorp zou een franstalige en een nederlandstalige gemeenteschool krijgen...

Het bleef rustig in de Kamer toen begin juli het ontwerp over de indeling in taalgroepen in behandeling was. Opgemerkt werd vooral een verrassend unitair en behoudsgezind overkomende rede van de Waalse BSP-voorzitter Leburton. Zijn partij, zei hij, zou het ontwerp op de agglomeraties en federaties goedkeuren, ook reeds omdat daarin de kwestie van de ‘liberté du père de famille’ geregeld wordt. ‘In de mate dat de omstandigheden het mogelijk zouden maken’ zou de BSP ook het ontwerp op de kulturele autonomie goedkeuren. Voorts eiste hij dat vóór de vakantie het wetsontwerp op de Voerstreek zou ingediend zijn. In zijn antwoord zei de heer Eyskens o.m. dat men het belang van de diskussie over de streekkredieten niet mag overdrijven, gezien het op een totale rijksbegroting van vierhonderd miljard slechts om vier miljard gaat. Van het grondwetsartikel 107-quater moet volgens de eerste-minister ernstig werk gemaakt worden, om het land uit de ekonomische betwistingen te halen. In hetzelfde debat had BSP-voorzitter Van Eynde reeds verklaard dat zijn partij voorstander bleef van een unitair België en dat de aangekondigde kulturele autonomie in geen geval mocht leiden tot een verdere federalisering, terwijl Volksunievoorzitter Van der Elst verklaarde dat zijn fraktie het ontwerp juist wel zou goedkeuren als een eerste stap naar verdere verwezenlijking van haar federalistisch programma.

Blijkbaar waren de unitaristische topfiguren van de BSP in de dagen die aan de behandeling van het ontwerp op de kultuurraden voorafgingen druk in het offensief. Overigens niet alleen in de BSP. Alle waarnemers is het opgevallen hoe de CVP-PSC in de drukke besprekingen van die dagen haast uitsluitend door de unitaire voorzitter Houben was vertegenwoordigd. Heftiger dan de eerste-minister kwam de heer Houben op de senaatstribune uitdrukking geven aan zijn entoesiasme voor een kultuurpakt - dat hoe dan ook de autonomie van de kultuurraden aan banden legt - terwijl Leburton de gedachte verdedigde dat konflikten over door de kultuurraden uitgevaardigde dekreten best door het nationale parlement zouden beslecht worden. Voor het voorstel van de Vlaamse BSP-senator Callewaert om ideologische en filosofische diskriminatie uit te schakelen door een kultuurplan en een kultuurbeleid was er weinig aandacht. Het BSP-bureau vergaderde herhaaldelijk. Maandag 5 juli verklaarde het akkoord te gaan met het beginsel van de evenredigheid in de bestuurskolleges mits er een akkoord kwam over alle kommunautaire ontwerpen. De heer Leburton verklaarde tevens dat het indienen van een wetsontwerp over de Voerstreek (voor de eindstemming over de kommunautaire ontwerpen) een vertrouwenstest voor Wallonië zou zijn.

CVP en BSP bleken bereid toe te geven inzake het evenredigheidsprincipe: de CVP omdat zij beslist de liberale stemmen voor de kultuurraden wilde krijgen, de PSC (Van den Boeynants) omdat zij aan de vrijheid van het gezinshoofd dacht, de behoudsgezinde meerderheid van de BSP wenste ook in de overwegend katolieke gewesten een vinger in de bestuurspap en de franstalige Brusselse socialisten zullen zich na het FDF-PLP-akkoord niet al te zeker van hun stuk gevoeld hebben. De andersluidende opvattingen van de CVP-jongeren en van de linkse socialisten kregen geen kans. In zijn rede bij de bespreking van de kulturele autonomie in de Senaat kondigde de eerste-minister bovendien aan dat de uitvoeringswetten inzake artikel 107 quater ten spoedigste zouden voorgelegd worden en dat de regering nog voor de vakantie het wetsontwerp over de Voerstreek zou indienen. Betreffende het kultuurpakt meende hij dat de grondwet reeds voldoende waarborgen tegen diskriminatie van filosofische en ideologische minderheden bevat. Niettemin ligt het in de bedoelingen van de regering na goedkeuring van het ontwerp op de kulturele autonomie het initiatief tot een overeenkomst tussen de partijen met het oog op een kultuurpakt te nemen. Maar PVV-voorzitter Descamps kon geen vrede nemen met de beloften van de regering. Hij kondigde aan dat zijn fraktie het ontwerp niet zou goedkeuren. Wat aan de woordvoerder van de Volksunie, senator Baert, gelegenheid gaf spottend op te merken dat het voortdurend naar bed gaan van de CVP met de PVV een politieke doodzonde was.

Na nog een paar vertragingsmaneuvers keurde de Senaat tenslotte het ontwerp over de kulturele autonomie in de morgen van 9 juli goed. Voor stemden de leden van de CVP, de BSP en de Volksunie. Enkele franstalige Brusselse socialisten onthielden zich. Tegen stemden de senatoren van het FDF, de KP, de PVV en de RW.

Het wachten is nu op de uitspraak van de Kamer van Volksvertegenwoordigers. (9-7-1971)

Joris DEDEURWAERDER

P.S.: Ook de Kamer van Volksvertegenwoordigers heeft - na nog een aantal weinig verkwikkelijke intriges - het wetsontwerp over de kultuurraden met grote meerderheid aangenomen. De beide Kamers hebben ook het wetsontwerp betreffende de agglomeraties en federaties, inklusief de afschaffing van de taalwetgeving voor het onderwijs te Brussel (liberté du père de famille) goedgekeurd. Een wetsontwerp dat voorziet in de oprichting van een autonoom Voerkanton is bij het parlement ingediend.