Neerlandia. Jaargang 75

[p. 63]

Na het verscheiden van Jan Greshoff en Simon Vestdijk

Enkele dagen na elkaar zijn twee van de vruchtbaarste Nederlandse schrijvers overleden, de een in Kaapstad, 19 maart, de ander in Utrecht, 23 maart.

Eén van zijn eerste ‘opschrijfsels’ zag Jan Greshoff in Neerlandia in druk. Het was: ‘iets dat in de verte op een sonnet geleek en waarschijnlijk van een goede vaderlandse gezindheid getuigde, want het verscheen in ‘Neerlandia’. Hij was toen bijna 19 jaar. Het vers droeg de titel ‘Mijn land’, was opgedragen aan dr. J.B. Schepers en gedateerd: Scheveningen 2 november 1907.

Een opsomming van hetgeen hij in de zestig jaar daarna aan de persen toevertrouwde vult vele bladzijden: enkele tientallen gedichtenbundels, rijmprenten, poëzie-bloemlezingen; een kleine honderd prozawerken; boutades, critieken, essays, bloemlezingen en vertalingen, ook een geschiedenis der Nederlandse letterkunde, samen met De Vries. De vele artikelen in ‘Het Vaderland’, Den Haag, de ‘Nederlandse Post’, Kaapstad, en andere kranten en tijdschriften zijn ontelbaar.

In zijn beginjaren hanteerde hij ook wel de etsnaald om iets van zijn fijnzinnige wezen uit te drukken: ‘Ik maakte enige prentjes in verschillende technieken, waaraan ik een vermelding te danken heb in de ‘Korte geschiedenis der Hollandse schilderkunst’ (van Albert Plasschaert). Zijn fijne handschrift lijkt ook wel geëtst. En alles bracht hij in dat eigen handschrift met de pen op papier.

Het is onmogelijk zulk een rijk, aan de letteren toegewijd leven hier in volle omvang te schetsen. Een van de drie die hij zijn geestelijke zonen noemt, is enkele jaren geleden op een proefschrift over hem gepromoveerd.

Ons A.N.V. orgaan wil niet achterblijven, hem bewonderend te herdenken.

Stop mij maar stiekem ergens onder 't zand; geen kransen en geen uitgehouwen zerken, geen commentaren, geen complete werken, alleen een vrouw die snikt achter haar hand.

Dat schreef hij eens.

Maar als goede vrienden weten wij dat hij toch dit verzoek niet zó ernstig meende: voor waardering van zijn edelste bedoelingen en de toewijding daaraan is ieder mens ontvankelijk en dankbaar en was ook hij niet ongevoelig.

Op zijn 70ste verjaardag, 15 december 1958, heeft een comité van Nederlanders, Vlamingen en Zuidafrikaners met zelfs leden in Amerika en Mexico, onder voorzitterschap van Jan van den Berg, ambassadeur der Nederlanden te Pretoria, hem op vorstelijke wijze gehuldigd. Het geschenk stelde hem in staat met zijn vrouw weer een bezoek aan Europa te brengen. Met zijn pen kan een Nederlandse schrijver maar bezwaarlijk zijn brood verdienen en zeker geen dure reizen betalen!

Zo kon hij opnieuw een van zijn twee levenswijzen betrachten. In 1960 schreef hij over zichzelf:

‘Besta van 1910, dus een halve eeuw, voor en van het Schrijven: dagbladwerk en letterkunde. Een leven zonder andere avonturen dan die van lectuur en reis. Ik ken geen andere wijze om te ontkomen aan de sleur. En aan een staat van zaken in deze wereld, waar ik mijn goedkeuring niet aan kan hechten.’

‘Schrijven’, met een hoofdletter, want hij stelde dit handwerk hoog. En reizen. Begin van dit jaar schreef zijn vrouw mij nog: ‘Wij zitten op het ogenblik te piekeren of het toch nog niet eens mogelijk zou zijn, naar Nederland te vliegen’.

Met ‘volmaakte overgave aan de schone letteren’, zo leefde hij.

Bij zijn zestigste verjaardag dichtte A. Roland Holst:

‘Nooit aflatende hartstocht voor het woord,
bewapend met talenten ongehoord:
een rijkdom, waar dat schoon talent der
vriendschap
nog begenadigend omhenen gloort.’

Waar hij ook vertoefde, hij las of schreef. In ons tijdschrift is het wel merkwaardig, te vermelden, dat dit vooral gebeurde in de drie landen, die ons Verbond cultureel allereerst wil dienen: Nederland, Zuid-Afrika (ruim 30 jaar) en Vlaanderen, ook korte tijd in de Verenigde Staten van Amerika en Frankrijk. Ter gelegenheid van zijn 80ste verjaardag schreef ik over deze ‘onafhankelijke homme de lettres’ in Neerlandia van december 1968. In ruime zin is zijn werk van grote waarde voor de doeleinden van ons Verbond.

Zoals velen die de Nederlandse taal en literatuur liefhebben, kwam ik al vroeg met zijn werk in aanraking: treffende gedichten, critieken en de boeiende gesprekken met ‘Dichters in het koffijhuis’ die hij onder pseudoniem Otto P. Reys, ‘In den gulden winckel’, heerlijker gedachtenis, voerde.

In de vijftiger jaren leerden wij hem en zijn vrouw van nabij kennen. Het was een verkwikking als wij na de 1600 km lange reis van Pretoria, te Kaapstad in een koffijhuis, soms samen met de Nederlandse consul-generaal dr. N.A.C. Slotemaker de Bruïne, of op de onvergetelijke ‘Grashof’ - ontworpen door zijn zoon - aan de stille Quarryheuvel onder de beschutting van de Tafelberg, konden praten over veel dat ons ter harte ging, zoals o.m. de ontwikkeling van ‘Standpunte’ dat de Zuidafrikaanse schrijf- en dichtkunst stimuleerde. Evenals verscheidene tijdschriften in Nederland was ook dit grotendeels vrucht van zijn energieke liefde voor de literatuur en haar ontplooiïng in het Nederlandse taalgebied. De volle wanden van zijn studeervertrek en andere kamers met veel unieke bibliofiele uitgaven weerspiegelden pluriform zijn leven voor en met het boek.

Een enkele maal spraken wij er ook over de niet-literaire zaken van Zuid-Afrika; zelf bijzonder critisch, veroordeelde hij fel de domme en hatelijke commentaren van Nederlanders die het land met wat het ten diepste bewoog, niet kenden zoals hij.

In de loop van 1969 hebben wij hem nog enkele malen kunnen bezoeken, toen wij een honderd km ten zuiden van Kaapstad verbleven. Zelf kon hij nauwelijks nog van huis en Grashof wegkomen, sinds hij kort na elkaar beide heupen had gebroken. Toch kon hij begin van dit jaar nog met dr. H.J. Levelt en zijn vrouw, vrienden uit de jaren 1946-1952 toen dr. Levelt consul-generaal van Nederland in Kaapstad was, zijn huis verlaten.

De pen kon hij al enkele jaren niet meer hanteren, hij bleef een prettig causeur, zij het in rustiger tempo, en een onverdroten lezer. Zijn broze lichaam kon echter zijn sprankelende geest niet lang maar dienen. Na een hevige pijnaanval lag hij drie weken bewusteloos en herkende hij niemand meer. Zijn vrouw, Aktie Greshoff - Brunt, schreef ons kort geleden: ‘Jan is gelukkig tot kort voor zijn dood gebleven zoals jullie hem nog gezien hebt’. Zij gewaagde van ‘zijn inspirerende persoonlijkheid en zijn lief en

[p. 64]

Jan Greshoff

goed karakter’. Meer dan een halve eeuw heeft zij door haar zorg en medewerking dit leven voor de literatuur mogelijk gemaakt. Eén van zijn innigste latere gedichten is aan haar gewijd:

‘ik had u lief als zuiver meisje
als jonge vrouw en moeder
geen dag geen nacht
was ik ooit zonder u
maar warmer is en ondoorgrondelijk
de liefde van twee trouwe oude mensen
zij hebben elkaar opgespaard
tot een bezit van heerlijkheid
dat niet te peilen noch te omvamen is’.

Een eerlijk oprecht strijder voor het waarachtige, schone, goede in leven en literatuur. Diep gevoelig, al kwam dit niet steeds tot uiting wanneer hij critisch, in later jaren ook wel korzelig, naar zijn gevoel onechte literatuur ontleedde en wellicht zichzelf teveel liet gelden. Een mooi leven waarvan het eind te pijnlijker treft.

In zijn laatste bundel, voor zijn vrienden, ‘Wind wind’, verzen gekozen uit zestig jaar dichten - 1907-1967 -, opmaak en calligrafie Joop de Nijs naar een idee van Piet Worm, een van zijn vrienden, die de verzen met verwaaiende bladeren doorstrooide, eindigt een gedicht zo:

‘zodra de kist de deur uit is
sluipt het vergeten dat niet één mens
kan ontvluchten
onhoorbaar
in het eeuwig lege huis’.

Maar de Grashof is niet leeg, daar leeft zijn trouwe vrouw, daar is het vol van herinneringen, van alles wat hij heeft geschreven en ver over ons taalgebied heeft verspreid, van wat hij aan literaire creaties en andere geestesproducten uit verschillende talen heeft verzameld, daar getuigen duizenden brieven van wat zijn montere geest voor velen betekende.

In zijn bundels en boeken laat hij zeker geen lege plaats achter. Die zijn sprankelend van die geest, die onze taal en letterkunde origineel heeft verrijkt.

‘Die Dietse silwersmid, 'n Jan - óns Jan.’ zoals de vorig jaar overleden dichter prof. N.P. van Wyk Louw hem eens te midden van een groep dichters in Zuid-Afrika heeft geprezen.

*

Simon Vestdijk, tien jaar jonger dan Jan Greshoff, vormde samen met hem en de dichter Jan van Nijlen van 1936-1941 de redactie van Groot Nederland tot de dag toen dit tijdschrift als zovele andere, onder de laarzen van de Duitse bezetters werd dood getrapt. Van 1942-1943 zetten dezen hem als gijzelaar in Sint Michelsgestel gevangen, een lot dat Greshoff door vertrek naar Kaapstad in 1939 was ontlopen.

Twintig jaar woonde Vestdijk in Doorn, sedert 1968 met de toen 27-jarige Mieke van der Hoeven in een huwelijk verenigd, dat met twee kinderen werd verrijkt.

Reizen deed hij minder dan Greshoff: enkele tochten in Europa, als scheepsdokter naar Nederlands Indië in 1928. Daarna nam hij tot 1934 in acht verschillende steden en dorpen in Nederland medische praktijken waar. Daarna gaf hij al zijn tijd aan literatuur en muziek, in een besloten bestaan. Is op hem van toepassing de strofe uit zijn Apollinische ode:

Ingekeerd en starensmoe
Een'ge weldaad in den chaos,
Van Illyrië tot Paphos
Wendt gij 't oog naar binnen toe.?

Evenals van Greshoff was ook zijn eigenlijke vorm van leven: schrijven en lezen. Dr. C. Rijnsdorp heeft hem in een artikel in ‘De Rotterdammer’ van 24-3-1971 getypeerd als ‘een brein met schrijvende handen’. Want schreef bij hem niet meer het bijzondere intellect dan het gevoel? Toch ontlenen zijn te weinig erkende gedichten - een twintigtal bundels, verschenen tussen 1932 en 1957 - hun kracht aan een sterke gevoelsstroom die de knappe uitbeelding van figuren en beschrijving van taferelen begeleidt. Hij was ook bijzonder muzikaal, zij het met een cerebrale, mathematische inslag.

Een grote intelligentie, merkwaardig samengaand met een rijke creatieve fantasie, en een monnikachtige geregelde dagelijkse arbeid, hebben hem in staat gesteld tot een oeuvre dat in omvang het werk van alle andere Nederlandse auteurs in de schaduw stelt: behalve de poëzie, 54 romans, 8 novellenbundels, tien werken over muziek en 25 verzamelingen essays over allerlei facetten van de kunst, voorts over filosofie, psychologie en zelfs astrologie. Waarlijk een meesterlijk veelzijdig schrijverschap, dat ons stom slaat van ver- en bewondering, temeer omdat de kwaliteit, zeer verschillend soms, toch op doorgaans hoog peil blijft.

Toen hij Jan Greshoff in 1947 zijn novelle Fantasia voorlas, leek het deze alsof Vestdijk juist uit Algerije was teruggekeerd: ‘En toch had hij alle gegevens ontleend aan oude nummers van De aarde en haar volken, die hij als jongen in zijn ouderlijk huis uitspelde’. Zó overtuigend was zijn fantasie, zó groot ook zijn kennis van de wereld waarin hij deze liet spelen, hetzij dat die verleden tijd, heden of verbeelding was.

Als romanschrijver is hij het best bekend, het meest gelezen en geëerd: ‘Ik weet het niet meer. Het leven is te vluchtig, te ongrijpbaar. Alleen in een roman weet men de dingen. Vandaar ook, dat men er prijzen voor krijgt’. Zo schreef hij eens. In die werken heeft hij getracht het leven te grijpen, te betrappen, binnen te dringen, te verhelderen. Ook uit zijn studie in verschillende richtingen bleek de sterke drang, te delven naar de geheimenissen van leven en zijn met al hun aspecten. Ook hijzelf was een moeilijk te doorgronden leven, ondanks zijn vele uitingen in poëzie en proza, die toch uit dat geheim van zijn persoonlijkheid voortkwamen. Zal Nol Gregoor, de schrijver die hem al lang ook per-

[p. 65]

soonlijk kent en vele gesprekken met hem had, waarvan er ook via de radio openbaar zijn gemaakt, in de dissertatie die meen ik van hem te verwachten valt, deze merkwaardige mens in zijn diepste wezen kunnen tonen? Maar het eigenlijk geheim van het leven, het zijne en het onze, blijft ons altijd verborgen, het ontsnapt ons telkens weer, hoé dicht een kunstenaar als hij het ook benadert.

Teruggetrokken als hij leefde, heb ik hem nooit persoonlijk ontmoet, maar wel leerde ik hem kennen en bewonderen in wat ik de laatste halve eeuw van hem heb gelezen. Behalve zijn verzen troffen mij in het bijzonder meesterwerken als Het zevende zegel, Het glinsterend pantser, De koperen tuin, De filosoof en de sluipmoordenaar, en De vuuraanbidders; andere, als De kellner en de levenden zeiden mij minder, ondanks knappe opzet, levendige verhaaltrant en treffende karakteruitbeelding, waarbij zijn ironie dikwijls geestig meespeelde.

Is het wellicht dat enigszins koel-cerebrale van zijn kunst dat veel lezers toch niet zo geestdriftig doet zijn als zijn talloze bewonderaars?

Voor onze taal en literatuur is hij zeker van even grote betekenis geweest als Jan Greshoff. Beider productiviteit was fenomenaal. Die kwam wellicht tevens voort uit de noodzaak, dat zij van hun pen moesten, wilden, leven, in een betrekkelijk klein taalgebied. Maar beiden hebben er het leven én de kunst, bij kunnen behouden. Wij in ons Verbond, herdenken deze twee dan ook met bijzondere erkentelijkheid.

Met verschillende prijzen werd hij geëerd: de Van der Hoogtprijs en de Wijnaendts Franckenprijs van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde, resp. in 1938 en 1940; met de literatuurprijs der gemeente Amsterdam in 1946; met de P.C. Hooftprijs in 1950, met de essayprijs en de Constantijn Huygensprijs van de Jan Campert stichting te 's-Gravenhage, resp. in 1953 en 1955, en met de prijs der Nederlandse letteren in 1971.

Die laatste bekroning geschiedde kort voor zijn heengaan; de prijs werd 13 mei jl. posthuum te Brussel uitgereikt aan zijn weduwe, door koning Boudewijn, die vergezeld was van zijn vrouw. Koningin Juliana en prins Bernhard konden wegens de rouw na het overlijden van 's Prinsen moeder, helaas niet tegenwoordig zijn. Tal van letterkundigen, ambtenaren en vertegenwoordigers van culturele kringen uit beide landen woonden de plechtige academische zitting in het Paleis voor schone kunsten bij die werd gehouden ter viering van de 25e verjaardag van het Belgisch-Nederlands cultureel verdrag. Dat juist in die bijeenkomst Simon Vestdijk werd bekroond met deze hoge prijs gaf daaraan een bijzondere glans, bij de weemoed om zijn heengaan die de uitreiking overschaduwde. De minister-presidenten van beide landen en Garmt Stuiveling voerden er het woord, en het oordeel van de jury werd voorgelezen door de schrijver Adriaan van der Veen, die Jan Greshoff in zijn laatste bundel, een van zijn geestelijke drie zonen noemt:

‘drie die ons wonderlijk geschonken zijn
wellicht door god of goden
die niet bestaan?
waar ik in elk geval niet in geloof’.

Het kamerorkest van Wallonië met muziek van Vivaldi en Paganini gaf de zitting nog een extra feestelijke omlijsting.

Ondanks pogingen van vrienden, hem voor te dragen voor de Nobelprijs, heeft hij deze nooit ontvangen. Zo min als Albert Verwey, die in 1937, te vroeg, stierf. Toch is van beiden veel werk in andere talen toegankelijk gemaakt, dat zeker vergelijking met buitenlandse literatuur schitterend kan doorstaan.

Evenals Jan Greshoff is ook Simon Vestdijk verschillende keren gehuldigd, het laatst toen hij 70 werd, october 1968. Hem werd toen het eerste gedrukte exemplaar aangeboden van zijn dissertatie ‘Het wezen van de angst’, waarop hij in 1949 hoen hij deze had voltooid, toch niet is gepromoveerd. De Groningse universiteit vereerde hem op zijn 70e met een eredoctoraat in de letteren. Zulk een eerbewijs is Jan Greshoff altijd ontgaan.

Geen van beiden was godsdienstig, hoewel Vestdijk zich wel voor de religie interesseerde. Zijn religieuze impulsen bevredigde hij naar eigen zeggen met muziek. Scherpzinnige vrijdenkers alle twee die in hun tasten naar de wezenlijke waarden toch steeds met die diepste roerselen van de ziel in aanraking kwamen, waar de verbondenheid met een andere wereld zich manifesteert. Was het rationalistische geestesklimaat waarin beiden opgroeiden wellicht

Simon Vestdijk

de oorzaak dat zij zich van de religie vervreemdden? Waarbij zeker ook de weinige overtuigingskracht van een traditioneel en ingeslapen christendom hen niet aantrok, eerder afstiet.

Kritisch en artistiek hebben zij ook in die kringen prikkelend en verfrissend gewerkt. Zij zijn met hun beider omvangrijke oeuvre, ook niet zuiver literair, van bijzondere waarde voor onze cultuur. Hun persoonlijkheid heeft daarin de laatste halve eeuw creatief geschitterd en hopelijk zal die ook bij ons Verbond, in noord en zuid, lang na hun sterven, inspirerend voortleven.

Den Haag, mei 1971

PIET KORTHUYS

Piet Korthuys is oud-secretaris van het Algemeen Nederlands Verbond, lid van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde en van de Vereniging van Letterkundigen, van 1954-1959 attaché voor pers- en culturele zaken bij de Ambassade der Nederlanden in Zuid-Afrika.