Neerlandia. Jaargang 74

[p. 185]

N.P. van Wyk-Louw

Aan die begin van hierdie eeu is Afrikaans parlementêr as amptelike landstaal naas Engels in Suid-Afrika erken (1925, 1926). Die stryd om Afrikaans het oorwinning beteken vir hulle wat dit as moedertaal gebruik en liefgehad het. Een van die belangrikste argumente teen Afrikaans by diegene wat dit gepraat maar geglo het dat hulle taal nog eintlik Nederlands was en natuurlik ook by die Engelssprekende bestryders, wat dat dit 'n taal was sonder literatuur. Met die vaslegging en beveiliging van Afrikaans deur die grondwet was dit duidelik nie meer die geval nie: behalwe die anonieme volkskuns uit die vorige eeu - die eerste stadium in die leterêre geskiedenis van elke taal - het Afrikaans by sy amptelike erkenning reeds beskik oor die smartpoësie wat gegroei het uit die Anglo-Boere-oorlog (1899-1902); poesie wat lank nie meer naïewe kinderpraat was nie. Toe reeds was daar ook al die individu in Afrikaans aan die woord, die mens wat in 'n sekere sin buite alle groepsverbande staan, net aan homself getrou, en wel in die poésie van C. Louis Leipoldt en Eugène Marais. Maar dit was nog onopvallend, het nog geen direkte aanspraak gemaak nie. Die oomblik moes nog aanbreek dat die Afrikaanse gees tot volle selfbewussyn sou kom en hom met hartstog sou oorgee aan 'n vormdrif wat sy fundering soek in die groot literatuur met sy beginsels wat vir alle tale waar ook in die wêreld geld, sonder om eie lewe in te boet. Daardie heerlik moment verteenwoordig Nicolaas Petrus Van Wyk Louw deur sy wese, sy lewe en sy werk.

In die dertigerjare het daar in Afrikaans 'n digtersgenerasie aan die woord gekom wat die poësie opgestoot het tot 'n niveau wat die tradisie en standaarde van die Afrikaanse digkuns vir goed verander het. Die dertigers het hulle as digtersgenerasie bewus geword, het geskryf en opgetree vanuit die perspektief ‘nuwe generasie’. Dit was inderdaad nie 'n beweging so bewus as dié van 80 in Nederland nie, die digters van dertig het hulleself nooit ‘dertigers’ genoem het, maar het wel besliste onderlinge kontak gehad, en van hulle was Van Wyk Louw die onbetwiste leier soos hy as digter die hooffiguur van dertig geword het. Hy skryf in die Afrikaanse tydskrif Die Huisgenoot van 5 Junie 1936 sy eerste groot opstel wat al die manifes van Dertig genoem is: ‘Die Rigting van die Afrikaanse letterkunde’. Toe was die Vereniging van die Vrye Boek reeds in 1935 gestig deur van Wyk Louw, sy broer W.E.G. Louw en andere. Van Wyk Louw was van dié vereniging die besielde sekretaris. Dertig het in dié stadium 'n duidelike beweging geword.

Wat die dertigers (Van Wyk Louw, W.E.G. Louw, Elisabeth Eybers, Uys Krige) verbind het, was die besef van vakmanskap. Hulle was digters wat diep nagedink het oor die probleme en beginsels van hulle vak en hulle het dus geweet wat vir hulle versbeoefening uitgesluit was en waaraan daar behoefte bestaan het in Afrikaans. Die dertigers het 'n individualistiese digterskap gebring in die plek van die propagandistiese volks- en strydpoësie. Die individuele belydende ek staan sentraal in hulle digkuns, en dertig beteken dan ook veral 'n hoë opbloei van die belydenisvers.

Van Wyk Louw debuteer in 1935 met Alleenspraak. Die titel suggereer onmiddellik al die wesensaard van die dertigerpoësie. In 1937 volg Die Halwe Kring waarin hy sy belydenisvers vervolmaak met 'n volledige toespitsing op verfyning van die woord tot sy grootsmoontlike seggingskrag en suggestiwiteit, die gemeenskaplike strewe van dertig na die sogenaamde ‘onvervangbare woord’. Van die gedigte in hierdie bundel het 'n permanente plek in die Afrikaanse poësie verower as die mooiste liefdespoësie wat ons besit en natuurpoësie wat heeltemal losgemaak is van die naïewe natuurverheerliking sonder meer. Van Wyk Louw het aan 'n taal wat te laat gekom het vir die groot strominge in die wêreldliteratuur 'n eie Renaissance en Romantiek gegee! In die liefdesgedigte kry ons 'n elementêre belewenis van die liefde, vry van konvensie:

‘Jy was 'n kind en al die helder wete
van bloed en maagdelikheid was in jou oë;
jou liefde was 'n suiwer- afgemete
deel van jou aardse blydskap, en die hoë
gang van jou hare en borste teen die wind
was skugter met 'n ver, ou aardse vrees...’

Dis 'n vryheid hierdie van lewensbeskoulike konvensie (so het mens nog nie voorheen in Afrikaans oor die liefde durf praat nie!) én van literêre konvensie: die vrou word nie meer met tradisionele beelde en vergelykings benoem nie; sy word op-nuut vrou as Van Wyk Louw haar in die laaste reël van dié sonnet noem ‘'n laaste kuil van stilte tussen riet’.

Die ‘aardse blydskap’ waarvan ook in hierdie sonnet sprake is, kan mens as deurlopende tema in Die Halwe Kring beskou. Die vreugde om die skoonheid is nie sonder pyn nie, want ons belewenis en kennis daarvan is nie volledig nie. Selfs in die gedig kan die Skoonheid net benader, nooit volledig gegryp word nie. In die sonnettesiklus Vier Gebede by Jaargetyde in die Boland het ons 'n beweging tot voltooiing van die sirkel in die natuur - maar juis om die persoonlike belewenis wat neerkom op 'n betrokkenheid van die ek by die natuurdinge is dit geen natuurbeskrywing nie. Die titels van die afsonderlike sonnette beklemtoon die sikliese gang: ‘Vroegherfs’, ‘Uit hierdie ligte’, ‘Winter’, ‘Eerste Sneeu’. Die sneeu is geen wit dood nie, dis eerder die vervulling:

‘...Die ronde aarde staan
wit oopgekelk en suiwer soos 'n blom -
een glinstering waar die nuwe waters gaan,
verwagtingloos, want alles het gekom.’

Wat die Afrikaanse poësie betref was deur hierdie bundel van Van Wyk Louw en as gevolg daarvan ook sprake van 'n sekere verwagtingloosheid, want ‘alles het gekom’. Maar dertig het naas sy groot en onteenseglike wins ook sekere gevare met hom meegebring. Hiervan moes Van Wyk Louw se kritiese skeppende gees kennis geneem het, want sy bundel Gestaltes en Diere (1942) verteenwoordig 'n hoogtepunt in die

[p. 186]

Afrikaanse liriek en dui alreeds deur die titel die noodwendige ontwikkelingsgang aan: 'n groei van belydenis tot gestalte, 'n toenemende proses van versobering en verstrakking. In teenstelling tot mekaar staan in sy eie terminologie dus alleenspraak en gestalte. Die Drie Diere-siklus, weer eens vier sonnette, sou 'n mens kon beskou as die donker pendant van die ligte Vier Gebede-siklus a.g.v. die bitterheid en vernietiging wat daarin tot uitdrukking kom; vier ‘swart’ sonnette in teenstelling tot vier ‘wit’ sonnette. Die visioene vandie drie diere slaan op drie patrone van menslike heerskappy wat oor die aarde heengegaan het. Met die oog op die puinhope van Europa na die Tweede Wêreldoorlog gaan die gedagtes van die digter terug na die vroeë jare van Europa, N.-Afrika en Klein-Asië. Die teen oormekaar-stel van die twee siklusse illustreer ook hoe die poësie van Van Wyk Louw vanuit die persoonlike beweeg tot die objektiewe buitewêreld en hierdie wéreld is nie net buite nie, dis ook groot: dit betrek ander beskawings, literature, tye en gee daaraan in Afrikaans 'n eie gestalte en nuwe dimensie. Dis wat prof. K. Meeuwesse noem 'n ‘kollektiwistiese digterskap’. In Van Wyk Louw se oeuvre het hierdie soort digterskap 'n indrukwekkende vorm aangeneem in sy laaste bundel Tristia (1962): ‘Jane Avril dans in Parys’, ‘Pierro Della Francesco’, ‘Henri Rousseau’, ‘Hongarye: November 1956’. Die epos Raka (1941) gaan Gestaltes en Diere vooraf en verteenwoordig daarmee saam die hoogtepunt van Dertig, wat dié periode terselfdertyd tot 'n glansende afsluiting bring. (Wat hierna verskyn uit die pen van Van Wyk Louw self en ander dertigers behoort nie meer tot die tydperk van Dertig nie). Ons het in hierdie epos 'n botsing tussen Raka en Koki teen die milieu van 'n primitiewe stamlewe. Raka verteenwoordig die swoele onrus en die drif, Koki die ‘skoner’ onrus wat daarop neerkom dat hy reeds die dierlike in hom oorwin het.

Koki staan tenoor Raka as die eensame enkeling met die profetiese blik wat nogtans solidêr is met sy stamgenote, wat hulle leier en gewete is. Raka verenig in hom die laer drifte en as sodanig is hy aantrekkingskrag en bedreiging; hy doen 'n beroep op die nie-redelike primitiewe hartstoglewe eie aan elke mens. Anders as in die tradisionele epos behaal die held nie die oorwinning nie: Koki gaan onder, hy word deur Raka vernietig, die oerlewe kan sy intrede doen binne die ommuurde vesting. Die smart om 'n verlore leier heers aan die einde nog by die mense van Koki, asook die vrees vir Raka.

‘maar niemand het gewaag om met een slag
die smal hek ooit weer teen hom te sluit’

Naas hierdie indrukwekkende gestalte-poësie het die belydenisvers egter nie by Van Wyk Louw verdwyn nie. Sy digterskap is buitendien so ryk en geskakeerd dat dit nie vatbaar is vir 'n eensydige tipologie nie. Die belydende ek keer in Tristia terug in 'n nuwe toonaard: ironies, speels, nederig in teenstelling tot die swaar, self-bewuste ek van die begin. Dis miskien veral dié rustige nederigheid wat tref:

‘Wat ek van mense of van God wil meen
word in my dofheid dof.
Iets staan in sterre-en-helderte geskryf
en ek skryf ná in stof.’

Genadelose selfvernuwer, dit was Van Wyk Louw. Verbete formalis. Tussen Gestaltes en Diere en Tristia in staan sy Nuwe Verse (1954) waarin veral die reeks ‘Klipwerk’ belangrik is, deur homself beskou as moontlik sy beste werk. Dis 'n herontdekking en herlewing van die volkspoësie, in besonder die volks-liedjie, maar gestileer, onderwerp aan Van Wyk Louw se vormkrag sodat dit op verrassende manier volks is en nie-volks nie:

‘skraler as 'n riet
o, o skraler as 'n riet
die bloubos het die goue pit
en ek het die verdriet.’

Behalwe digter was Van Wyk Louw dramaturg, hoorspelskrywer, essayis. Die titels van sy essaybundels spreek vir hulleself: Lojale Verset (1939), Berigte te Velde (1939), Maskers van die Erns (1955), Swaarte- en Ligpunte (1958), 'n Wêreld deur Glas (1958) en Liberale Nasionalisme (1958). Dis 'n strydvaardige, indringende ondersoek na nasionalisme, tradisie, kultuur, kuns. Maar hy was in eerste instansie digter. Die hoorspel se grootheid setel uiteraard in die woord - losgemaak soos dit is van die toneelmatige -; die versdrama Germanicus is in eerste instansie leesdrama, maar as sodanig is dit sy bestaan dubbelwerd. Op gebied van die hoorspel het hy 'n enorme bydrae gelewer met Dias (1952), Dagboek van 'n Soldaat (1961), Die Held (1962), Lewenslyn (1962).

As digter was Van Wyk Louw ook profeet, anders gestel: die motief van die digter-asprofeet wat bekend is in die wêreldliteratuur het deur Van Wyk Louw ook in Afrikaans vorm aangeneem. Hy voer die dramatiese alleenspraak vanaf ‘In Waansin het ek gevra’ (Alleenspraak) via ‘Die Profeet’ (Die Halwe Kring) tot die grootse hoogtepunt van ‘Die Hond van God’ (Gestaltes en Diere). En as profeet is die digter ook gewete van sy volk.

Van Wyk Louw het in die gewone lewe nooit vir homself die profete-mantel omgehang nie. Hy het dit verkies om in stilte sy werk te doen. Agt jaar lank was hy hoogleraar aan die Universiteit van Amsterdam, waartydens hy sy bydrae (wat waarskynlik in Suid-Afrika en Nederland nog nie na waarde geskat is nie) gelewer het om die grense van die Afrikaanse literatuur wyer as die nasionale te lê. Daarna was hy as hoogleraar in die Afrikaanse en Nederlandse letterkunde tot die einde van sy lewe verbonde aan die Universiteit van die Witwatersrand in Johannesburg. So het hy op literêre gebied gevorm en leiding gegee. Sy boek Vernuwing in die Prosa was 'n duidelike stimulus tot die loskom van die Afrikaanse prosa uit die lokale realisme en die emansipasie daarvan in die sestigerjare. Hy het die Hertzogprys, die hoogste toekenning in S.A. op gebied van die Afrikaanse literatuur, verskeie kere verower; vir poësie, drama, kritiese prosa.

Die merkwaardige van Van Wyk Louw is egter dat hy ook in die gewone werklikheid so volledig en betrokke was dat hy telkens weer bereid gevind is om in die gewone dagbladpers die goeie woord op die regte tyd te spreek, 'n mens sou kon sê: tussen berigte oor padongelukke, sport en allerlei menslike vergrype in. Wat dit hom gekos het. kan mens slegs gis: 'n man wat in 'n kwatryn oor Rembrandt gesê het wat vir homself net so seer kon geld:

‘Ek het my swart hoed in my kop getrek:
God het Sy aarde in Sy lig verwek;
maar hier teen hierdie venster in die hoek
teen hierdie tafel, hier sit Ek.’

Maar die profeet van wie hy sê ‘ek moet die bitter brood van twyfel eet / en daeliks weer my vlamme-waarheid gryp’, het dit uiteindelik ook moes gryp vir sy volk.

Vanjaar na die Algemene Verkiesing het in Die Beeld (Afrikaanse Sondagsblad), 26 April, die laaste stuk sover bekend uit sy

[p. 187]

pen verskyn. Daarin het hy oor die Afrikaanssprekende Suid-Afrikaner gesê:

‘Laat aimai maar teen hom woed, net hy self moet kophou... ter wille van homself en ook van almal. As hy dol raak, sai hierdie land 'n waansin ken... wat soos in die puinhope van Berlyn kan eindig.
En nooit weet ons met sekerheid hoe naby aan ons - dalk net onder die oppervlak - dié waarsin kan wees nie.’

En op 'n ander geleentheid oor sy taal:

‘Dit is iets waarteen ek tot my dood sal stry: dat Afrikaans tot 'n lokale taaltjie gedegradeer word: dat hy soos die dialekte in groot kultuurlande gebruik word: alleen vir die behandeling van lokale tematjies. Dit is vir my do-de-lik.
Afrikaans moet... alles kan bespreek, uit alle lande, uit alle tye... uit sy eie land en tyd wil eerste, maar ook uit al die ander...’

Dink mens aan hierdie rol wat hy in sy lewe vir sy volk vervul het, vra mens jouself onwillekeurig af: Koki is dood - wie sal nou vir ons die hek teen Raka sluit? Maar hy was in eerste instansie digter. Sy werk sal bly staan solank die Afrikaanse taal bestaan.

Wat vir die jong digter ideaal en strewe was, is nou voltooide meesterskap:

‘...Dán weet ek het jou hand
my jeug se oopgelate kring voltooi:
mooi is die lewe en die dood is mooi.’

LINA SPIES

Mej. C.P. SPIES M.A. is lectrix in het Departement Afrikaans-Nederlands aan de Universiteit van Port-Elisabeth in Zuid-Afrika, tijdelijk studerend aan de Vrije Universiteit in Amsterdam.