Neerlandia. Jaargang 73

[p. 133]

Onderwijs in het Fries
Drs. R. Straatsma

Het Fries was tijdens de middeleeuwen in Friesland de officiële taal. Hierin kwam omstreeks het jaar 1500 verandering. De Friese taal raakte in verval. Onder de invloed van het Hollands ontwikkelden zich in de steden de z.g. stads-friese dialekten. Het Fries werd steeds meer als een ‘boerse’ taal beschouwd.

De befaamde dichter Gysbert Japicx gaf in de 17e eeuw echter een belangrijke impuls om het Fries weer als cultuurtaal te gebruiken. Veel Friese schrijvers zijn later door hem geïnspireerd. Dit leidde er uiteindelijk toe dat er tegenwoordig een bloeiende en moderne Friese literatuur bestaat.

Hoe het groeide

Doordat het Fries niet meer de officiële taal van de overheden was, kreeg het ook geen plaats in het onderwijs, toen dat met de invoering van de Leerplichtwet in 1901 algemeen werd. Wel werd op een groot aantal lagere scholen buiten de schooltijden Friese les gegeven. Vanaf 1907 stelden de Provinciale Staten daarvoor een subsidie beschikbaar. In 1928 werd een Provinciale Onderwijsraad opgericht, om activiteiten op het gebied van het Friese onderwijs te coördineren en Gedeputeerde Staten van Friesland te adviseren inzake de belangen van het Fries volks- en taaleigen.

Na jarenlang ijveren van de Friese Beweging is in 1937 het Fries toegelaten op de lagere scholen, doordat de Lager Onderwijswet het toen mogelijk maakte, dat daar, waar naast de Nederlandse taal een streektaal in levend gebruik is, onder lezen en Nederlandse taal enige kennis van die streektaal begrepen kan zijn.

[p. 134]

In 1948 is de Friese taal ook als leervak toegelaten op de middelbare scholen, zij het uitsluitend als keuzevak voor de leerlingen, hetgeen in de praktijk vaak betekende: lessen op ongeschikte uren en ten gevolge daarvan geringe belangstelling bij de leerlingen.

Geïnspireerd door een Fries Onderwijskongres in 1948 - met lezingen van mensen die in Indonesië en Wales ervaringen hadden opgedaan met onderwijs in een tweetalig gebied - werd in 1950 begonnen met het experiment van de zg. proefscholen. Op negen scholen werd de moedertaal als voertaal gebruikt bij het onderwijs in de aanvangsklassen.

De resultaten hadden tot gevolg, dat in 1955 een wetswijziging tot stand kwam, waarbij de mogelijkheid werd geschapen, dat daar, waar naast de Nederlandse taal het Fries of een streektaal in levend gebruik is, het leerplan kan bepalen, dat ten hoogste tot in het derde leerjaar de Friese taal of die streektaal mede als voertaal bij het onderwijs wordt gebezigd. Bovendien werd de Friese taal - als het vak w - opgenomen bij de z.g. facultatieve vakken.

De Friese taal werd nu ook door het Rijk dus niet meer beschouwd als een streektaal of dialect, maar officieel als taal erkend.

De bestaande toestand

Er zijn ondertussen ruim tachtig tweetalige scholen, terwijl ongeveer de helft van de ± 550 lagere scholen in Friesland in de hogere leerjaren Fries onderwijzen. Deze toestand is beslist onbevredigend. Een van de oorzaken daarvan is ongetwijfeld de geringe aandacht die de scholen voor voortgezet onderwijs - in het bijzonder de kweekscholen - besteden aan de Friese taal en letterkunde. De aanstaande onderwijzers en onderwijzeressen worden daardoor gedurende hun opleiding onvoldoende voorbereid op hun taak in het Friese taalgebied. Het geven van tweetalig onderwijs en het onderwijzen van Fries als leervak vergen een persoonlijke inzet van de leerkrachten, die uiteraard alleen de besten kunnen opbrengen.

Dit verklaart grotendeels, waarom er de laatste jaren voortdurend op wordt aangedrongen, in de nieuwe Wet op het Voortgezet Onderwijs, de z.g. Mammoetwet, het Fries een meer normale plaats te geven. In die wet wordt het Fries thans in de brugklassen slechts toegelaten binnen de voor Nederlandse taal uitgetrokken uren, terwijl het vanaf de tweede klas als facultatief vak kan worden onderwezen. Van beide komt weinig terecht, omdat de leraren Nederlands vrezen dat hun vak in de knel zal komen, wanneer het Fries op één van hun uren gegeven moet worden in de eerste klasse, terwijl er voor de facultatieve vakken onvoldoende uren beschikbaar zijn en de scholen hun uren zoveel mogelijk willen besteden aan de examenvakken, zeker nu er een streven is, de schooltijden te verkorten (5-daagse werkweek).

Al meer dan een jaar lang wordt er vanuit Friesland op aangedrongen extra uren beschikbaar te stellen aan de scholen voor voortgezet onderwijs die Fries een plaats op hun lesrooster willen geven. In Den Haag schijnt men bezwaren te hebben, omdat zo'n aparte regeling voor het Fries niet past in het uniforme en centralistische onderwijssysteem.

[p. 135]

Fries als examenvak

Enkele maanden geleden is er door een delegatie uit Friesland tijdens een onderhoud met de staatssecretaris o.a. voor gepleit, de Friese taal toe te laten als examenvak voor het m.a.v.o. en de Friese taal en Letterkunde voor v.w.o. en h.a.v.o..

Wanneer dit doorgaat - en daar wordt op gerekend - betekent dit, dat het Fries één van de zes à zeven vakken kan zijn, waarin de leerlingen van het v.w.o. en het a.v.o. examen moeten doen. Degenen die dit wensen, zullen dan in de hoogste klassen per week ongeveer vier uren Fries kunnen krijgen. Vooral voor de toekomstige onderwijzers, maar ook voor degenen die germaanse talen willen studeren of die in de dienstverlenende sector in Friesland hun werkkring hopen te vinden, zal deze mogelijkheid van grote betekenis kunnen zijn.

Het aanwijzen van Fries als examenvak - dat helaas nog steeds op zich laat wachten - zal ongetwijfeld een gunstige invloed kunnen hebben op het hele Friese onderwijs:

a.	Wanneer dit examenvak een behoorlijk niveau zal hebben - en dat moet! - zal ook in de lagere klassen van het voortgezet onderwijs Fries moeten worden gegeven.
b.	De aanstaande onderwijzers met een h.a.v.o.-diploma met Friese taal en letterkunde als examenvak, zullen een redelijke kennis bezitten van de Friese taal, waarop de kweekscholen kunnen aansluiten met de didaktiek van het onderwijs in de Friese taal en de problematiek der tweetaligheid. Het lager onderwijs zal daarvan in de toekomst zeker profijt hebben.
c.	Voor leraren met de middelbare akte Fries zullen er meer mogelijkheden ontstaan om als vakleerkracht Fries werkzaam te zijn. Momenteel is er niemand met de bevoegdheid tot het geven van middelbaar onderwijs in de Friese taal en letterkunde, die als vakleerkracht een volledige betrekking heeft.

Voor zover ze tevens de bevoegdheid tot het onderwijzen van andere vakken bezitten, geven ze hoofdzakelijk daarin les, terwijl velen van hen nog werkzaam zijn bij het lager onderwijs!

Het belangrijkste voordeel van het toelaten van Fries als examenvak zal misschien wel zijn, dat dit de status van dit vak zal verhogen.

Wat wij willen

Hoewel het toelaten van Fries als keuzevak voor het examen ongetwijfeld weer een flinke stap in de goede richting zou betekenen, zijn we er dan nog niet. Want zolang het Fries op facultatieve basis gegeven moet worden, zal dit vak - evenmin als elk ander nieuw vak - nooit algemeen worden ingevoerd in onze provincie. En dat betekent, dat er weinig continuïteit zal zijn in het onderwijs in de Friese taal. Wanneer niet alle lagere scholen Fries geven, zullen de scholen voor voortgezet onderwijs daar niet op kunnen voortbouwen, enz.. De leerlingen in de derde klasse van a.v.o. en v.w.o. zullen alleen op verantwoorde wijze kunnen beslissen, of zij het Fries wel

[p. 136]

of niet als examenvak zullen kiezen, wanneer zij allen daarvan althans enigszins op de hoogte zijn.

Bovendien behoren in een tweetalig gebied beide talen te worden onderwezen, zodat men elkaars taal in ieder geval zonder bezwaar kan verstaan en lezen. Dat het Fries thans nog zo weinig wordt gebruikt voor de communicatie binnen de provincie Friesland, komt voornamelijk doordat alle Friestalige inwoners van Friesland wel Nederlands leren op school, maar omgekeerd niet alle niet-Friestaligen Fries leren. Wanneer daarin geen verandering komt, ziet het er voor de toekomst van de Friese taal somber uit, daar bij zulke ongelijke concurrentieverhoudingen het Fries zich op den duur niet als cultuurtaal zal kunnen handhaven. Wij denken hierbij ook aan openbare vergaderingen, het schriftelijk taalgebruik van de lagere overheden en de taalpolitiek van de in Friesland verschijnende dag- en streekbladen.

Wanneer de rijksoverheid van het Koninkrijk der Nederlanden recht wil doen aan het onderwijs in de Friese taal, valt aan verplichtstelling in de provincie Friesland niet te ontkomen. Wij denken daarbij vooral aan verplichtstelling van dit vak vanaf de derde klas op de lagere scholen en tevens in de lagere klassen van scholen voor voortgezet onderwijs.

Dit is een van de onderwerpen die een interdepartementale commissie thans in Den Haag bestudeert. Wij hopen, dat ook daar zo langzamerhand het besef zal doordringen, dat in de moderne tijd geen enkele cultuurtaal zich zonder onderwijs kan handhaven. Wanneer een overheid enig onderwijs verplicht meent te moeten stellen, zal dat zeker het onderwijs in de moedertaal moeten zijn. Dit is niet alleen nodig voor het voortbestaan van de Friese taal, maar zolang deze taal bestaat, hebben de Friese leerlingen het onderwijs daarin bovenal nodig voor een harmonische ontplooiing van hun persoonlijkheid.