Neerlandia. Jaargang 73

[p. 99]

Toneeluitwisseling Nederland-België
D.J.M. ten Berge

In het kader van het Belgisch-Nederlands Cultureel Verdrag, dat in 1946 werd gesloten, onderhouden een aantal Belgische en Nederlandse gesubsidieerde beroepstoneelgezelschappen regelmatig kontakt met elkaar in de vorm van een uitwisseling van voorstellingen. Van Belgische zijde nemen hieraan deel de gezelschappen van het Nationaal Toneel van België, afdeling Koninklijke Nederlandse Schouwburg (K.N.S.), te Antwerpen en de Koninklijke Vlaamse Schouwburg (K.V.S.) te Brussel en - maar minder vaak dan deze twee - het Théâtre Royal du Parc te Brussel, het Fakkeltheater te Antwerpen en Le Rideau de Bruxelles te Brussel. De Nederlandse gezelschappen die beurtelings in België optreden zijn de westelijke standplaatsgezelschappen De Nederlandse Comedie te Amsterdam, de Haagse Comedie te 's-Gravenhage en het Nieuw Rotterdams Toneel te Rotterdam, de regionale gezelschappen Toneelgroep Theater te Arnhem, Het Zuidelijk Toneel/Toneelgroep ‘Globe’ (tot en met het seizoen 1967/1968 ‘Ensemble’ geheten), te Eindhoven gevestigd maar te Amsterdam woonachtig, en Toneelgroep Centrum te Amsterdam, en tenslotte het gezelschap voor laboratoriumtoneel Toneelgroep Studio te Amsterdam. Deze Nederlandse beroepsgezelschappen vormen tezamen met de jonge regionale toneelgroepen De Noorder Compagnie te Drachten (Fr.) en het Groot-Limburgs Toneel te Maastricht/Hasselt en het kleine spreidingsgezelschap Amsteltoneel te Amsterdam het ‘Toneelbestel’ in ons land; De Noorder Compagnie neemt echter niet aan de uitwisseling met België deel, omdat het gezelschap dat pas enkele seizoenen bestaat - het is opgericht op 13 februari 1967 - en een tableau de la troupe van zes acteurs en actrices heeft, zich tijdens zijn groeiperiode concentreert op het kweken van een band met het publiek in eigen speelgebied, te weten de drie provincies Groningen, Friesland en Drente; het Limburgse gezelschap Groot-Limburgs Toneel, dat op 2 september 1965 werd

[p. 100]

opgericht, kan niet aan de uitwisseling deelnemen, daar het als een Belgisch-Nederlandse stichting zijn speelgebied vindt in Belgisch en Nederlands Limburg waarvoor het dan ook door Nederlandse en Belgische overheden in gelijke mate gesubsidieerd wordt. Het Amsteltoneel treedt niet in België op.

De Nederlandse toneelgezelschappen verschijnen bij de toneeluitwisseling met België voornamelijk in de steden Brussel (in het seizoen 1967/1968 16 keer) en Antwerpen (9 keer), maar ook in Gent (4 keer) en Turnhout (3 keer) en incidenteel in Brugge, Leuven, Mol/Donk en Neerpelt. Ensemble/Globe, Centrum en Studio nemen het belangrijkste deel van de Nederlandse bijdragen aan de toneeluitwisseling voor hun rekening (zie Tabel).

Het is gebruikelijk dat het aantal voorstellingen van de Belgische gezelschappen in Nederland ongeveer gelijk is aan het aantal Nederlandse voorstellingen in België. De Belgische gezelschappen komen voornamelijk in de Noordbrabantse steden Eindhoven (in hoofdzaak), Tilburg, Den Bosch en Breda, voorts ook in Nijmegen, Rotterdam, Amsterdam, Maastricht, Middelburg, Haarlem en Utrecht.

De gezelschappen spelen tijdens de wederzijdse uitwisseling de stukken die in het eigen land op het repertoire van het seizoen staan.

Het overzicht van deze voorstellingen vanaf het seizoen 1964/1965 luidt (met voorbehoud ten aanzien van de voorstellingen der Belgische gezelschappen, waarvan exacte gegevens niet beschikbaar waren):

seizoen 1964/1965: de Nederlandse Comedie speelde Op hoop van zegen van Herman Heijermans te Antwerpen, het Nieuw Rotterdams Toneel (N.R.T.) de musical Kiss me Kate van Bella en Samuel Spewack met muziek van Cole Porter in Antwerpen; Ensemble trad in Antwerpen op met Voerman Henschel van Gerhart Hauptmann, De Meeuw van Anton Tsjechow, Het leven dat ik je gaf van Luigi Pirandello en De bruiloft van Figaro van Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais, Centrum speelde in Brussel de eenakters De minnaar van Harold Pinter en De eerbiedige lichtekooi van Jean-Paul Sartre (3 keer), De gedachte van Leonid Andrejew (2 keer), De Polyester polka van Dimitri Frenkel Frank en Elektra van Euripides. Studio kwam in Antwerpen met Pas op dat je geen woord zegt van Dimitri Frenkel Frank.

De K.N.S. bracht een voorstelling van De held van het Westen van John Millington Synge in Rotterdam, en in Tilburg een voorstelling van Tartuffe van Molière en van Tramlijn Begeerte van Tennessee Williams, en nog een voorstelling in Oosterhout; de K.V.S. trad in Maastricht, Haarlem, Nijmegen en Utrecht op met Adam in ballingschap van Joost van den Vondel en in Amsterdam met Nana van Staf Knop.

seizoen 1965/1966: De Nederlandse Comedie speelde Niet als bewijs toegelaten van John Osborne in Antwerpen, de Haagse Comedie Lessen in laster van Richard Sheridan in Antwerpen (2 keer) en het N.R.T. Nooit te laat van Sumner Arthur Long eveneens in Antwerpen; ook Theater en Ensemble traden alleen in Antwerpen op, Theater met Kabaal in Chioggia van Carlo Goldoni, Eva Bonheur van Herman Heijermans en Liefde onder de olmen van Eugene O'Neill, Ensemble met De Zaak J. Robert Oppenheimer van Heinar Kipphardt, Hooikoorts van Noel Coward en Dat zonderlinge dier van Gabriel Arout; Centrum speelde in Brussel Lief zijn voor Sloane van Joe Orton (2 keer) en Liefde's loze les van William Shakespeare (6 keer) en te Antwerpen Recht op moord van Yves Jamiaque en Vuile handen van

[p. 101]

Jean-Paul Sartre; Studio bracht Dagboek van een gek van Sylvie Luneau en Roger Coggio naar de gelijknamige novelle van Nicolai W. Gogolj in Brussl (6 keer) en Leuven, en De Kneep van Ann Jellicoe te Antwerpen.

De K.V.S. trad op in Utrecht, Amsterdam, Haarlem en Tilburg, in Eindhoven met Een bruid in de morgen van Hugo Claus en Wie is bang voor Virginie Woolf? van Edward Albee en in Nijmegen met De Mirakelridder van Lope de Vega. De K.N.S. trad vijf keer op in Amsterdam en een keer in Oosterhout; voorts met Don Juan van Molière in Middelburg, met De Chinees van Pierre Barillet en Jean-Pierre Grédy en Je kunst nooit weten van G.B. Shaw in Tilburg, met Paradijsvogel van Gaston Martens en Het woord vrijheid van Herwig Hensen in Eindhoven, en met Na de zondeval van Arthur Miller in Rotterdam.

seizoen 1966/1967: In Antwerpen werden gebracht Hedda Gabler van Henrik Ibsen door de Nederlandse Comedie, Voorjaarsontwaken van Frank Wedekind door de Haagse Comedie, Hamlet van Shakespeare door het N.R.T. en door Theater Tweelingbroer gezocht van Plautus en Saint Joan van George Bernard Shaw; het N.R.T. speelde voorts Arsenicum en oude kant van Joseph Kesselring in Brussel. Ensemble trad in Antwerpen op met De wacht bij het Bofors kanon van John McGrath en Je kunt 't toch niet meenemen van George S. Kaufman en Moss Hart, in Brussel met De koopman van Venetië van Shakespeare, met Ondine van Jean Giraudoux in Gent (2 keer) en in Mol/Donk met Elizabeth, de vrouw zonder man van André Josset. Centrum speelde De Draak van Jewgenij Schwarz in Antwerpen, Brussel en in Gent (2 keer), Man is man van Bertolt Brecht in Antwerpen en Brussel, De Thuiskomst van Harold Pinter in Brussel (3 keer) en Alleen op vrijdag van Keith Waterhouse en Willis Hall eveneens in Brussel (6 keer). Studio bracht Tango van Slawomir Mrozak in Antwerpen en Brussel en de stukken Eh? van Henry Livings en Verboden Toegang/1, 2, 3, Buut vrij, twee eenakters van Lanford Wilson, alleen in Brussel (elk 2 keer).

De K.V.S. kwam met Een bruid in de morgen van Hugo Claus naar Heerlen, Haarlem, Nijmegen, Eindhoven, Amsterdam, Tilburg en Utrecht, met Mary, Mary van J. Kerr naar Eindhoven, met Wie is bang voor Virginie Woolf? van Edward Albee naar Venray. De K.V.S. kwam voorts nog twee maal in Eindhoven. De K.N.S. speelde in Eindhoven De ingebeelde zieke van Molière (3 keer) en Na de zondeval van Arthur Miller, in Eindhoven en Rotterdam Het Goudland van Hugo Claus naar de gelijknamige roman van Hendrik Conscience, in Maastricht Candida van G.B. Shaw, in Tilburg de Warenar van P.C. Hooft (onder regie van Ton Lutz) en in Middelburg Hendrik IV van Luigi Pirandello.

seizoen 1967/1968: De Nederlandse Comedie trad in Antwerpen op met In wankel evenwicht van Edward Albee, de Haagse Comedie met Yerma van Federico Garcia Lorca in Antwerpen en Brugge, Theater met De belofte van Aleksei Arboezov, Dodendans van August Strindberg en Driekoningenavond van William Shakespeare in Antwerpen en met De belofte ook in Turnhout. Ensemble speelde Een maan voor de misdeelden van Eugene O'Neill in Antwerpen en Turnhout, Pygmalion van G.B. Shaw in Antwerpen en Vlindertje, vlindertje! van Aldo Nicolaj in Mol/Donk. Centrum trad met Slippers van Alan Ayckbourn in Brussel (4 keer), Antwerpen, Gent en Leuven op, Een dag uit de dood van Verdomde Loewietje van Peter Nichols werd gespeeld in Antwerpen en Brussel, Volpone van Ben Jonson in Brussel (2 keer), Wanneer

[p. 102]

Van links naar rechts:

Allard van der Scheer, Marjanne Kremer en Els van Rooden.

Een scene uit de voorstelling Een dag uit de dood van verdomde Loewietje van Peter Nichols met Allard van der Scheer, Marjanne Kremer (in rolstoel) en Els van Rooden. De voorstelling werd door Centrum gespeeld in de vertaling en onder regie van Walter Kous. De vertaling van Kous werd ook gebruikt door het Groot-Limburgs Toneel en het Koninklijk Nederlands Toneel uit Gent, die het stuk ook op hun repertoire hadden genomen. Kous heeft voorts de regie van deze voorstelling mogen voeren bij het Théâtre National de Belgique, Franse afdeling, te Brussel, welke voorstelling hèt succes van het seizoen is geworden. De voorstelling van Centrum van dit stuk in Brussel in het seizoen 1967/1968 is zo'n groot succes geworden, dat het er in april 1969 nog eens drie maal kon worden gebracht.

heb je mijn moeder voor het laatst gezien? van Christopher Hampton in Brussel (2 keer) en Gent, en Gered van Edward Bond in Brussel (2 keer) en Gent. Studio speelde Kooien van Lewis John Carlino in Brussel (2 keer), Gent en Neerpelt. De Zomer van Romain Weingarten in Brussel en Turnhout; Darts/Lijkensynode, twee eenakters van Lodewijk de Boer, en Hoera Amerika van Jean-Claude van Itallie in Brussel.

De K.V.S. trad in Eindhoven op met Boeing-Boeing van Marc Camoletti, Moeder Courage en haar kinderen van Bertolt Brecht en De drie musketiers van Alice Toen naar de gelijknamige roman van Alexander Dumas père, welk stuk eveneens in Nijmegen werd opgevoerd. De K.N.S. speelde Warenar van P.C. Hooft in Eindhoven, Wachten tot het donker is van Frederick Knott in Eindhoven en Maastricht, Tango van S. Mrozek in Tilburg en In wankel evenwicht van E. Albee in Eindhoven en Tilburg.

De voorstellingen van de Nederlandse gezelschappen hebben in Antwerpen, Brugge, Leuven, Mol/Donk en Neerpelt een gemiddelde belangstelling

[p. 103]

genoten die hoger lag dan het landelijk gemiddelde in ons land (de bezettingsgraad van de voorstellingen in ons land was in 1967/1968 gemiddeld 61%, in de hiergenoemde Belgische plaatsen ongeveer 70%).

De hoogste zaalbezetting haalden de voorstelling van Pygmalion door Ensemble in Antwerpen (94,5%), gevolgd door Een dag uit de dood van Verdomde Loewietje door Centrum te Brussel (93,2%), Een maan voor de misdeelden door Ensemble in Antwerpen (77,8%), Gered door Centrum in Gent (76,6%) en Slippers door Centrum te Leuven (71,4%). Deze stukken hebben ook in ons land bijzonder de aandacht getrokken.

Over de Nederlandse belangstelling voor de Belgische voorstellingen zijn helaas geen gegevens beschikbaar.

De Vaste Gemengde Commissie, belast met de uitvoering van het Nederlands-Belgisch Cultureel Verdrag, zorgt zonder meer voor de subsidiëring van de toneeluitwisseling Nederland-België. De subsidieregeling die sinds jaren wordt toegepast omvat de subsidiëring van de kosten van een voorstelling of een voorstellingenserie na aftrek van een vaste uitkoopsom van f 1.500, -. De uitkoopsom wordt gesubsidieerd door het ontvangende land, de meerkosten door het land dat het optredende gezelschap heeft uitgezonden. In de loop der jaren zijn de kosten van de voorstellingen door de gestadige stijging van de produktie- en vervoerskosten zo hoog opgelopen, dat er een te groot verschil is ontstaan tussen de subsidies voor de uitkoopsommen en die voor de meerkosten. De uitkoopsommen van reisvoorstellingen zijn in ons land van jaar op jaar gestegen, te weten van een gemiddelde van f 1.960, - voor het noorden van ons land en f 2.226, - voor het zuiden van ons land in het seizoen 1964/1965 tot f 2.781, - respectievelijk f 2.653, - in 1967/1968. Daarom is dan ook in de Gemengde Technische Commissie onlangs voorgesteld, de gesubsidieerde uitkoopsom te verhogen tot f 2.500, -.

Los van de toneeluitwisseling door de beroepsgezelschappen bestaat er ook een gesubsidieerde uitwisseling van amateurtoneelgroepen. De organisatie hiervan berust bij het Comité Amateur-Toneel België-Nederland, het C.A.T.. Onder auspiciën van de Gemengde Technische Commissie van het Cultureel Akkoord tussen België en Nederland zorgt het C.A.T. voor een bepaalde vorm van uitwisseling tussen amateurs, te weten drie toneelvoorstellingen - waarvoor een gesubsidieerde uitkoopsom van f 1.250, - wordt betaald - benevens een tweetal toneelvoorstellingen van studenten, en twee weekeinds voor een regisseursopleiding; in plaats van drie uitwisselingsvoorstellingen wordt de laatste jaren ook wel een eenakterfestival georganiseerd.

Sinds 1965 worden culturele manifestaties georganiseerd door de Stichting Vlaams Festival Eindhoven. Deze manifestaties zijn voortgekomen uit een literair kontakt tussen dichters van het Vlaamse literair-culturele tijdschrift Trefpunt te Blankenberge en de Sociëteit Cultureel Contact te Eindhoven in 1964. In 1968 werd de naam Vlaams Festival omgedoopt in Zuid-Nederlandse Ontmoetingen. Binnen het kader van deze Ontmoetingen vinden jaarlijks culturele uitwisselingen plaats, maar ook economische congressen, sportdagen en journalistendagen. De culturele evenementen van de Ontmoetingen zijn geplaatst onder auspiciën van het Cultureel Verdrag en worden uit dien hoofde ook gesubsidieerd, zowel door de rijksoverheden in België en Nederland als door de lagere overheden. Provinciale Staten van Noord-Brabant zijn van plan er voor het seizoen 1968/1969 f 6.000, - subsidie voor te geven.

[p. 104]

De circa 30 culturele manifestaties van de Ontmoetingen bestrijken het gebied van tentoonstellingen (niet alleen van beeldende kunsten), festivalconcerten, films, cabaretvoorstellingen van Belgische en Nederlandse artiesten, literaire avonden, toneelvoorstellingen door beroepsgezelschappen, teachins voor jongere mensen en operavoorstellingen.

Literatuuropgave:

Over toneelvoorstellingen in het kader van de toneeluitwisseling zie aflevering nr. 21 (februari 1968) van Gedeeld Domein, Bulletin van de Algemene Conferentie der Nederlandse letteren (Nederlands secretariaat, Steenvoordelaan 370 te Rijswijk, Z.H.).

Een Nota over het Groot-Limburgs Toneel is gepubliceerd in Gedeeld Domein nr. 22 (december 1968).

Gegevens over de in ons land gespeelde Belgische toneelvoorstellingen en de toneelprodukties van de Nederlandse gezelschappen zijn te vinden in het Nederlands Theater Jaarboek van Luisa Treves, waarvan de laatste uitgave, nr. 17, over het seizoen 1967/1968, reeds enige tijd geleden verschenen is.

Over het Nederlandse Toneelbestel, de toneelvoorziening in ons land, aantal bezoekers en opbrengsten van uitkopen, vrije voorstellingen en halve uitkopen gedurende een ander afgelopen seizoen zie het rapport Cijfermateriaal Nederlands Beroepstoneel, een uitgave die samengesteld wordt door de afdeling Toneel en Letteren van het departement van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk; tegenhanger van dit cijfermatige rapport is de Statistiek van het toneel van het Centraal Bureau voor de Statistiek, uitgegeven bij de Staatsuitgeverij te Den Haag.

Tabel van het aantal voorstellingen, gespeeld in het kader van de toneeluitwisseling Nederland-België in de seizoenen 1964/1965 tot en met 1967/1968 alsmede een prognose voor het seizoen 1968/1969 (gebaseerd op het speelplan 1968/1969 van de Nederlandse gezelschappen):

aantal voorstellingen	1964	1965	1966	1967	1968
in België	1965	1966	1967	1968	1969
Nederlandse Comedie	1	1	1	1	1
Haagse Comedie	-	2	1	2	1
Nieuw Rotterdams Toneel	1	1	2	-	1
Theater	-	3	2	4	5
Ensemble/Globe	4	3	6	4	12
Centrum	7	10	15	17	18
Studio	1	8	6	8	6
	_____	_____	_____	_____	_____
totaal	14	28	33	36	44
in Nederland
K.N.S.	± 4	± 12	± 9	± 6
K.V.S.	± 5	± 7	± 11	± 4
	_____	_____	_____	_____
totaal	9	19	20	10