Neerlandia. Jaargang 73

[p. 93]

Het land van Waas en Oost-Zeeuws-Vlaanderen in de branding....
W. Melis

Benelux moet hier worden waargemaakt

Het land van Waas is de landstreek die gelegen is tussen de Schelde de Durme en de Nederlandse grens. In het Westen ligt de grens van het Waasland en het Meetjesland op ongeveer 10 km ten Oosten van het kanaal Gent-Terneuzen. Aardrijkskundig bestaat het uit een steeds breder wordende strook polder op de linkeroever van de Schelde en verder het hoog- of houtland, dat de voortzetting is van de Vlaamse zandvlakte. Polders en hoogland lopen allebei voort in Zeeuws-Vlaanderen, dat met het Waasland een natuurlijk geheel vormt.

Historisch was het land van Waas, samen met Zeeuws-Vlaanderen, een vrij excentrisch deel van het graafschap Vlaanderen, dat op de linker oever van de Schelde, tegenover Antwerpen, een vesting had gemaakt, ‘het Vlaams Hoofd’.

In de middeleeuwen bleek het gewest vrij onherbergzaam te zijn geweest, want Willem die de Madoc maecte en die hier zijn Reinaartverhaal situeert:

‘Daer maecte hi hem te Vlaendren waert
Ende quam in Waes int soete lant.’

(v. 2256-57)

noemt het ‘eene woestine’.

De Waaslanders hebben deze drooggelegde schorren en moerassen en onvruchtbare gronden door hun onverdroten werk herschapen in wat men in de 17e eeuw noemde ‘de Lusthof van Vlaanderen’.

Voor een ieder die aandachtig de kaart van onze landen bekijkt, moet het echter duidelijk worden dat dit gewest, samen met Oost-Zeeuws Vlaanderen geroepen was om, gelegen in de boezem van Europa's mooiste en meest-

[p. 94]

bevaren stroom en in het midden van Westeuropa, een brandpunt te zijn van handel en industrie.

Dat beide gewesten gedurende al die tijd onberoerd en ongemoeid zijn blijven liggen is hoofdzakelijk te wijten aan het bestaan van een grens, waardoor een natuurlijk geheel verbroken en verdeeld werd gehouden. Indien er in de 17e eeuw niet de strategie was geweest van Alexander Farnese en die van Prins Maurits, die na 1585 de Scheldedelta in handen van de Staatsen wilde houden, dan was er ook nooit die onnatuurlijke grens gekomen, die zelfs dorpsgemeenschappen langs weerszijden ervan heeft doen uiteenvallen.

Tengevolge van de grens werden onze gewesten, gezien vanuit Brussel en 's-Gravenhage, excentrisch gelegen randgebieden, tot waar de belangstelling van de centrale besturen zich in het verleden alleen uitstrekte omdat zij in de loop der tijden steeds een zeker strategisch belang bleven behouden. Ingesloten tussen de Schelde, de Durme en de grens bleef het Waasland alleen toegankelijk vanuit Gent, terwijl Zeeuws-Vlaanderen vanuit Nederland slechts bereikbaar was langs de veren over de Westerschelde, of over België. Tijdens de oorlog 1914-1918 werd de Belgisch - Nederlandse grens hermetisch afgegrendeld en de economische politiek die na deze oorlog en ook later in alle Europese landen werd gevoerd, heeft deze afgrendeling nooit weer ongedaan gemaakt en het scheidend karakter der grens bestendigd. Zelfs na twintig jaar Benelux-politiek is de grens er nog steeds en zijn er belangrijke gemeenten die geen enkele grensoverschrijdende weg hebben.

Eén man heeft het mogelijke toekomstbeeld van deze contreien duidelijk voor ogen gestaan tijdens de korte periode in onze geschiedenis, toen die onnatuurlijke grens werd opgeheven: Koning Willem I, die het kanaal liet graven tussen Gent en Terneuzen en die daardoor de poort openzette naar een vernieuwde welvaart.

Meer dan een eeuw lang heeft men hier gestreden tegen het isolement en voor de ontsluiting van het gewest. Het eerste probleem was er één van infrastrukturele aard: er moesten verbindingen worden tot stand gebracht in de richting van Antwerpen en Brussel.

In 1932 kwam de eerste tunnel tot stand te Antwerpen en in 1960 de eerste eigentijdse wegverbinding met Brussel. Reeds onmiddellijk na de jongste wereldoorlog bleek de Antwerpse oeververbinding onvoldoende voor het steeds groeiend wegverkeer tussen Nederland, Noord-Duitsland en het Antwerpse havengebied enerzijds, Oost- en West-Vlaanderen en het Franse Noorden anderdeels. Ook werd ernaar gestreefd om de spoorverbinding tussen de twee grootste Vlaamse steden Antwerpen en Gent nu eindelijk door te trrekken onder de Schelde naar de rechteroever, als doublure van de geplande E 3-autoweg.

Het heeft heel wat voeten in de aarde gehad om én Antwerpen én de bevoegde ministeriële departementen ervan te overtuigen, dat het nodig was als tweede vaste oeververbinding een tunnel te voorzien, die ter zelfder tijd ook een koker zou hebben voor de spoorverbinding. Die tunnel ligt er nu en zal over enkele dagen, samen met de eerste vakken van de E 3, voor het verkeer worden opengesteld.

[p. 95]

Scheldehavenuitbreiding Linkeroever
Algemene overzichtskaart met ontwerpen van toegangssluizen en kanalen haven en industriezones.

[p. 96]

Ook is men sinds enkele jaren begonnen aan het bouwen van een autoweg, die Antwerpen met Zeebrugge moet verbinden, via Zelzate. Deze weg is klaargekomen vanuit Antwerpen over een lengte van 20 km en vormt thans reeds een degelijke verbinding met Hulst en Oost-Zeeuwsl-Vlaanderen.

In het Ontwerp-gewestplan voor het land van Waas wordt verder nog een nieuwe weg voorzien, die Brussel en Mechelen over een nieuwe Scheldebrug ten Zuiden van Temse over Sint Niklaas met Hulst en Terneuzen zal verbinden en ook een autoweg van Brussel via Asse, Dendermonde en Lokeren naar Axel.

Verder worden in een min of meer verwijderde toekomst nog twee vaste oeververbindingen voorzien tussen het land van Waas en de Antwerpse wal: een tunnel op ongeveer 20 km ten Noorden van Antwerpen, ter hoogte van Liefkenshoek-Lillo en in de verlenging van de reeds uitgevoerde tunnel onder het kanaaldok, waardoor een directe verbinding wordt geschapen met de geplande zoomweg )Antwerpen - Bergen-op-Zoom - Rotterdam), en een tunnel of brug tussen Kruibeke en Hoboken, ten Zuiden van Antwerpen, op het tracé van de grote ring rondom Antwerpen, die ook op de linkeroever zal worden doorgetrokken.

Inmiddels wordt er gewerkt aan de spoorlijn 59 (Antwerpen-Gent) voor haar nieuwe bestemming uit te rusten, electriciteit en dubbelsporig, en Sint Niklaas te voorzien van moderne spoorwegaccommodatie.

Wanneer men in Nederland nu ook vasthoudt aan het plan de vaste oeververbinding over de Westerschelde ongeveer ter hoogte van Perkpolder-Kruiningen te bouwen, dan worden Oost-Zeeuws-Vlaanderen en het Waasland in werkelijkheid de draaischijf van Westeuropa op het kruispunt van de wegen die Scandinavië - Nederland en West-Duitsland met Frankrijk en het Iberisch schiereiland en ook met de tunnel naar Engeland zullen verbinden.

Het zal dus wel te wijten zijn aan historische achtergronden en misschien ook aan historisch-gegroeide complexen, dat de Antwerpenaren er nooit aan gedacht hebben haveninstallaties te bouwen op de linker-Schelde-oever. Antwerpen lag in het hertogdom Brabant en aan de overkant was het Vlaanderen.

Antwerpen is een van de weinige havensteden, die zich niet langs de beide oevers van de rivier hebben ontwikkeld. Zelfs nadat twee Wase gemeenten en de gehele Burgerwaard bij de gemeente Antwerpen werden gevoegd, bij het tot stand komen van de eerste Scheldetunnel bleef de linkeroever voor de doorsnee-Antwerpenaar een vreemd begrip.

Gedurende vele tientallen jaren hebben vooruitstrevende Wazenaars hun streek deelachtig willen maken aan de weldaden van de Schelde. Maar de vele plannen die werden ontworpen bleven onberoerd in de kartons liggen. Antwerpen bouwde zijn haven steeds verder in noordelijke richting uit...

Tot de Nederlandse grens in die richting bereikt was en de gehele rechteroever tussen de Kruisschans en de nieuwe Zandvlietsluis in enkele jaren was uitverkocht aan een half dozijn gegadigden, die er hun gigantische industrieën hebben neergezet.

Toen ontdekte men te Antwerpen, dat de Schelde ook een linkeroever had en dat ook de 7000 ha Wase polders voor industrievestiging aan diep vaarwater geschikt konden worden gemaakt en dat ook daar haveninstallaties konden worden gevestigd.

[p. 97]

Men zag alleen in Antwerpen niet dat dit gebied veel eenvoudiger en veel beter met de Westerschelde in verbinding kon worden gebracht met een zeekanaal dat zou uitmonden ter hoogte van Baalhoek, dwars door het verdronken land van Saeftinghe, dan door een zeesluis ten Zuiden of ten Noorden van Doel, op Belgisch grondgebied.

De verbinding via Baalhoek (of eventueel door een kanaal dat zou uitmonden ten Westen van de kop van Ossenisse) heeft voor de Waaslandhaven het grote voordeel, dat de vaarroute aanmerkelijk korter wordt en dat zowel het nauw van Bath als de drempel van Zandvliet, die de toegang tot de haven van Antwerpen aanzienlijk belemmeren, worden uitgeschakeld.

Dat grote voordeel had men in het Waasland wel gezien en zeer spoedig, toen de plannen voor het bouwen van een nieuwe haven in het land van Waas vorm en gestalte kregen, traden de heer De Saeger, Minister van Openbare Werken en de verantwoordelijke ambtenaren van zijn departement het standpunt bij, dat moest worden getracht met Nederland overeenstemming te bereiken over een toegangssluis en kanaal naar het nieuwe havengebied op Nederlands grondgebied.

In ruil voor een Nederlandse consensus, zou België bereid worden gevonden een oude Nederlandse wens in vervulling te laten gaan: de indijking van de 3000 ha schorren van Saeftinge, die ook voor Nederland een prachtig industrieterrein zouden betekenen.

Naar verluidt wordt er én over het principe én eventueel over de modaliteiten van dit project tussen de beide regeringen onderhandeld.

Het is duidelijk dat dit reusachtig projekt, wanneer het zal verwezenlijkt worden, niet alleen het aanschijn van het Waasland maar ook dat van Oost-Zeeuws-Vlaanderen, te enemaal zal veranderen. Indien daarenboven van Zeeuwse zijde ook nog het geprojecteerde industriegebied ten Oosten van Terneuzen tot stand wordt gebracht en ook een van de plannen wordt aangehouden om van Zeebrugge een grote diepzeehaven te maken, toegankelijk voor tankers van 200.000 ton, dan wordt, rekening gehouden met de industriële ontwikkeling in de kanaalzône tussen Gent en Terneuzen en die op de Antwerpse rechteroever, het Westerscheldebekken één der belangrijkste economische groeipolen in Westeuropa.

Daartoe is in de eerste plaats nodig dat al deze projecten gezien worden in het raam van een groot geheel: de Gouden Delta, die niet eindigt te Vlissingen en in het Reimerswaalgebied, maar die voortloopt over de Westerschelde en over de Belgisch-Nederlandse grens. Het gehele Westerscheldebekken, met alles wat daarbij hoort: Antwerpen, het Waasland, Gent en Zeebrugge, maken deel uit van de Gouden Delta.

En om die te valoriseren, ten bate van ‘het gemeine vaderlandt’, is het nodig dat de middeleeuwse naijver en concurrentiegeest die nu nog steeds bestaat tussen Antwerpen en Gent en Brugge, (en ik spreek opzettelijk niet over de dito naijver tussen de Nederlandse havensteden) met wortel en tak uitgeroeid worden en in de plaats daarvan in België en in Nederland een nationale havenpolitiek gevoerd wordt, gecoördineerd in een Beneluxhavenpolitiek, waarin op een planmatige wijze ernaar gestreefd wordt om elk onderdeel tot zijn recht te laten komen.

Wel weten wij dat het hemd nog steeds nader is dan de rok, maar waarom

[p. 98]

zou Antwerpen zich verzetten tegen het uitbouwen van een groots-opgezette diepzee-haven te Zeebrugge, wanneer het vaststaat dat de Westerschelde praktisch niet toegankelijk kan worden gemaakt voor schepen van meer dan 80.000 ton.

Men heeft enkele jaren geleden mooie woorden gesproken over de industriële ontwikkeling tussen Gent en Terneuzen, alsof er geen grens bestond. Van die harmonieuse ontwikkeling hebben wij in de praktijk nog niet veel zien terecht komen.

In het Waasland en Oost-Zeeuws-Vlaanderen moet dat beslist anders gebeuren.

Bij gelegenheid van de Benelux-Regionale Contactdag, die een jaar geleden te Sint Niklaas werd gehouden, sprak Minister De Saeger in dat verband om hier minstens te komen tot eenzelfde grondpolitiek in het toekomstige haven- en industriegebied dat schrijlings over de grens zal liggen. Hij gewaagde zelfs van mogelijke internationale tussengemeentelijke samenwerking met het oog op dit grondgebied.

Het wil ons inderdaad voorkomen, dat bij deze verwezenlijking een stuk échte Benelux uit de alluviale gronden van de Schelde kan worden gestampt, - op de plaats zelve waar de scheiding zich in 1585 heeft voltrokken, - daar waar men na 25 jaar gemodder er te Brussel en Den Haag nog niet in geslaagd is van de te Londen groots-opgezette Benelux iets anders te maken dan een stukje technocratie.

Daarvoor zijn nodig een dosis fantasie, veel eenheidsdrang en goede wil.