Neerlandia. Jaargang 73

[p. 71]

Universiteit zonder grenzen
Prof. dr. J.L. Wieërs

directeur Economische Hogeschool Limburg, Hasselt

In Nederland zowel als in België is uitbreiding van het wetenschappelijk onderwijs volop aan de orde. De steeds snellere verdubbeling van het aantal studenten maakt dit vraagstuk trouwens erg dringend. In Nederland komen steden en streken in het geweer om de achtste medische faculteit op hun grondgebied te krijgen, in België wordt druk gemanipuleerd rond de nieuwe ‘wet op universitaire expansie’ (proeft u de vertaling?) welke eerlang voor de Kamer moet komen. Opmerkenswaard is dat het parallellisme zich nog verder uitstrekt: in beide landen vindt men de gegadigden voor nieuwe universitaire instellingen in de eerder perifere gewesten, en in beide landen worden bezwaren tegen nieuwe inplantingen vooral door bestaande instellingen geformuleerd.

Nog een ander punt van overeenkomst is merkwaardig. Sinds de tweede wereldoorlog worden Benelux en Europa als streefdoelen vooropgezet. De collectie belijdenissen van geloof in samenwerking, die men over deze periode kan samenstellen, is indrukwekkend zowel naar omvang als naar gloed van overtuiging.

Bevreemdend is dan toch wel dat, zowel in Nederland als in België, de projecten voor uitbreiding van het wetenschappelijk onderwijs op het officiële niveau vrijwel uitsluitend in de enge dimensie van het staatsnationalisme bekeken worden.

Terwijl men in het kader van de groeiende eenheid van Europa verwachten mag dat politieke en economische grenzen meer en meer zullen vervagen, zullen culturele grenzen in het Europa van morgen vrijwel onverminderd hun betekenis houden.

Cultuur, waarvan de taal een belangrijk element vormt, is immers van veel fundamenteler betekenis voor de persoon dan allerlei vrij recente indelingen in staten. Wanneer eenzelfde cultuurgebied zich over verscheidene staten

[p. 72]

uitstrekt, biedt het in belang verminderen van politieke en economische grenzen dan ook ruimere mogelijkheden voor de integratie op cultureel gebied.

Een universiteit heeft ongetwijfeld een internationale dimensie, maar behoort tevens tot een bepaalde cultuur, een bepaald cultuurgebied. Het perspectief dat door de uitbouw van Europa en de voltooiing van de Benelux aan de culturele integratie van Rijksnederland en het noorden van België wordt geboden, mag ons wetenschappelijk onderwijs dan ook niet onberoerd laten. En dit temeer omdat, in het eengemaakte Europa, de Nederlandse cultuur een minderheidspositie gaat innemen tussen andere, ‘meerbevolkte’ culturen en hierdoor duidelijke risico's loopt. Zoals de inrichting van Nederlandstalig universitair onderwijs door de Vlaamse Beweging in de eerste helft van deze eeuw noodzakelijk werd geacht voor het behoud van de Nederlandse cultuur in België, zo wordt de stevige uitbouw van het Nederlands universitair onderwijs - maar dan op Beneluxschaal bekeken - nu en voor de toekomst van beslissende betekenis voor het in stand houden van de Nederlandse cultuur in Europa.

Het lijkt ons dan ook aangewezen hieruit de logische conclusies te trekken, en zowel de planning van het universitair onderwijs als de taakverdeling tussen de verschillende instellingen eindelijk eens op de maat van heel het Nederlandse cultuurgebied te gaan bekijken. Gelijkschakeling van de toelatingsvoorwaarden, ekwivalentie van de diploma's en vrij verkeer van de gediplomeerden hebben trouwens bewerkt dat een dergelijke globale visie ook praktisch zinvol is. Daarbij komt nog dat zowel in Nederland als in België de uitgaven voor wetenschappelijk onderwijs een zodanige belasting voor de economie gaan vormen, dat een volstrekt rationele aanwending van de beschikbare middelen niet kan ontweken worden. In een dynamisch perspectief is het onverantwoord hierbij de versleten politieke grenzen nog als hinderpalen voor zulke rationele planning te blijven aanvaarden.

Het wetenschappelijk of universitair onderwijs dient dus in een breed algemeen-Nederlands kader bekeken te worden. Een dergelijke visie heeft voor een aantal universiteiten en hogescholen een specifieke betekenis, zoals o.m. uit hetgeen volgt zal blijken.

Wie zich de kaart van het Nederlands cultuurgebied, van de Waddenzee tot de taalgrens, voor ogen stelt en hierop dan de aanwezige instellingen voor universitair onderwijs projecteert, kan hieruit een aantal vaststellingen afleiden die betekenisvol zijn voor de verdere uitbouw van het wetenschappelijk onderwijs in het Nederlands cultuurgebied.

Een eerste vaststelling is dat de spreiding van de instellingen zowat over heel dit gebied is verdeeld; tegenover de monopoliesituatie van vijf eeuwen geleden van de Leuvense universiteit, de oudste van de Nederlanden, moet er nu met een aantal gelijksoortige instellingen gerekend worden. De versterking van de reële betekenis van de taalgrens, en dit zeker op het vlak van het onderwijs, heeft zelfs tot gevolg dat Leuven een perifere positie heeft gekregen en dat de normale recruteringszone van 50 km. voor Leuven tot een goede halve cirkel is gereduceerd; zij het dan een halve cirkel waarbinnen ruim twee miljoen mensen leven.

Projecteert men rond al de vestigingsplaatsen van wetenschappelijk onderwijs deze cirkel met een 50-km-straal, dan blijkt dat voor sommige instellingen

[p. 73]

[p. 74]

- die te Antwerpen, te Eindhoven en te Tilburg, en in lichte mate ook die te Gent - het onmogelijk is hun volle rekruteringsgebied te realiseren indien, binnen hetzelfde cultuurgebied, de politieke grens tussen Nederland en België door het in stand houden van allerlei hinderlijke bepalingen omtrent de studietoelagen, de academische titels, en de effectus civilis van de academische diploma's kunstmatig betekenis wordt gegeven op cultureel en wetenschappelijk gebied.

De cirkels rond de verschillende vestigingsplaatsen overdekken bijna heel het Nederlandse cultuurgebied. Dit betekent dat de jongeren uit vrijwel heel ons taalgebied binnen een afstand van ten hoogste 50 km van hun woonplaats een instelling voor universitair onderwijs kunnen vinden. In sommige streken, met name de randstad Holland met inbegrip van de provincie Utrecht, en het gebied dat tussen Anwerpen, Leuven, Brussel en Gent gelegen is, hebben de jongeren binnen deze 50-km-afstand zelfs de keuze tussen drie, vier of meer verschillende plaatsen om hogere studies te gaan volgen. Enkele streken echter hebben geen enkele instelling van wetenschappelijk onderwijs in hun omgeving: een strook bestaande uit de westkust van de provincies Friesland en Overijsel en het zuiden van Drente, en het gebied gevormd door een groot deel van Belgisch Limburg en het zuiden van Nederlands Limburg. Voor dit laatste gebied dat een bevolking van méér dan een miljoen zielen omvat, lijkt het overschatten van het belang van de politieke grenzen de culturele uitbouw duidelijk gehinderd te hebben.

Voor wat echter de eigenlijke universiteiten betreft, waar het gamma van opleidingsmogelijkheden ruimer is en waar sommige opleidingen zelfs feitelijk gemonopoliseerd zijn (geneeskunde, natuurwetenschappen, letteren, psychologie), blijkt dat deze in overwegende mate in het westelijk deel van het Nederlands cultuurgebied zijn ingeplant en daar in soms zeer sterke mate elkaars verzorgingszones overlappen. Aan de oostelijke kant daarentegen vinden wij alleen de universiteiten van Groningen en Nijmegen. Ook heel het centrale deel, dat als Benelux-Middengebied wordt betiteld, heeft weliswaar enkele (eerder jonge) instellingen voor wetenschappelijk onderwijs, nl. te Antwerpen, Eindhoven en Tilburg, maar beschikt over geen enkele universiteit en mist hierdoor een aantal culturele en wetenschappelijke ontplooiingsmogelijkheden.

Nu het hoger onderwijs beschouwd wordt als een essentieel deel van de culturele maar tevens ook van de economische en sociale infrastructuur, nu de gelijke kansen op hoger onderwijs in de democratische opvatting zijn ingebouwd als een sociaal imperatief, nu zowel het regionaal als het Europees belang de mobilisatie van alle talenten eisen, kan men moeilijk anders verwachten dan dat, in het kader van een alomvattend en geïntegreerd beleid van ruimtelijke ordening, dit vacuum door de stichting van één of meer nieuwe universiteiten en andere instellingen voor wetenschappelijk onderwijs op relatief korte termijn zal worden opgevuld. En dit met des te meer zekerheid daar het hier juist om die streken gaat, die in heel het Nederlands cultuurgebied demografisch de meest gezonde structuur vertonen. Men kan hierbij alleen maar hopen dat een dergelijk beleid op grond van een degelijke planning en in een de voorbijgestreefde nationale grenzen overbruggend perspectief gevoerd wordt.

In het geheel van de universitaire kaart van het Nederlands cultuurgebied vormt Limburg een speciaal geval. Limburg, d.w.z. de Belgische provincie

[p. 75]

en het zuidelijk deel van de Nederlandse provincie. Het gaat hier over een gebied dat enorme problemen kent door het verdwijnen van de tot voor kort dominerende mijnindustrie enerzijds en de snelle groei van zijn beroepsbevolking anderzijds, zodat zich de opgaven van herstructurering en van economische ontwikkeling gelijktijdig stellen. Het gaat over een gebied dat zowel voor Brussel als Den Haag lange tijd een verafgelegen randgebied was waaraan niet zoveel aandacht en zorg besteed werd.

In dit gebied wordt, om een eerlijke kans op welvaart te krijgen en om ten volle zijn ligging - die van nationaal randgewest snel naar centraal gewest in Europa evolueert - te valoriseren, de eis voor wetenschappelijk onderwijs gesteld. Een eis die men zowel te Hasselt als te Maastricht formuleert. Een eerste aanzet werd reeds gemaakt: in 1964 startte te Hasselt het Postuniversitair Centrum Limburg, dat sindsdien uitgroeide tot een Centrum met velerlei postakademiale en post-graduate programma's waaraan momenteel al 500 academici deelnemen. In september I.I. stak, op dezelfde plaats, de Economische Hogeschool Limburg van wal met 115 eerstejaarsstudenten. In mijn academische openingsrede mocht ik dan stellen: ‘Deze hogeschool is wel eens betiteld als de universiteit zonder grenzen. Wij staan inderdaad speciaal open voor Nederlands Limburg, een provincie met dezelfde volksaard, dezelfde economische culturele en onderwijskundige problemen. Apart zijn deze provincies steeds randgewest, samen liggen zij op het centrale punt in het grote economische krachtcentrum van West-Europa, de vierhoek tussen Amsterdam - Londen, Parijs en Keulen. Het is gewoon een eis van rationaliteit dat beide Limburgen samengaan. Wanneer men de kaart bekijkt waarop het universitaire onderwijs van Europa is uitgestippeld, dan blijkt duidelijk dat hier een hiaat ligt, een witte vlek, een onverkend gebied. Deze witte vlek is essentieel te wijten aan de grens die ons scheidt. Voor de wetenschap mogen echter geen grenzen bestaan. In het Nederlands cultuurgebied kunnen wij ons trouwens niet de luxe veroorloven culturele grenzen in stand te houden. Samen met Nederlands Limburg willen wij werken aan de opvulling van het vacuum van wetenschappelijk onderwijs in dit gebied.’

Een rationele uitbouw van het wetenschappelijk onderwijs voor het Nederlands cultuurgebied vergt inderdaad deze samenwerking: het zou oerbelachelijk zijn indien in het jaar 1985, wanneer de Europese integratie nog veel meer levende werkelijkheid is geworden, er zich op een afstand van hooguit 25 km, twee universiteiten zouden bevinden, beiden Nederlandstalig. Samenwerking en de keuze van een voor gans Limburg centrale ligging dringen zich derhalve op.

Het voorbeeld, dat Nederland en België met de ene Limburgse universiteit inzake daadwerkelijke wil tot samenwerking zouden kunnen stellen, kan dan verder uitgebouwd worden door de samenwerking tussen alle Nederlandse universiteiten en hogescholen te realiseren. Voor de basisopleiding is het steeds duidelijker dat de instellingen voor wetenschappelijk onderwijs een sterk regionale functie vervullen; rationele planning vergt hier een systematische opvulling van de open plekken in het universitaire netwerk. Voor gespecialiseerde opleidingen - waarvoor het aantal studenten klein is, evenals voor postgraduate-opleidingen die hoge investeringen in mankracht en apparatuur vragen en waarvoor geschikte professoren toch eerder zeldzaam zijn, is taakverdeling geboden. Elke instelling voor wetenschappelijk onderzoek zou, om aan de eis van rationaliteit en efficiëntie te beantwoorden, een

[p. 76]

[p. 77]

welbepaald deel van deze gespecialiseerde opleiding en navorsing verzorgen moeten. Iedere universiteit of hogeschool zou op dit niveau niet een deel van het Nederlandse cultuurgebied moeten verzorgen voor alle specialiteiten, maar wel, in complementariteit met de andere instellingen, heel dit cultuurgebied voor een deel van het uitgebreide gamma van specialiteiten en postgraduate opleidingen.

Dit veronderstelt echter als conditio sine qua non dat alle Nederlandstalige universiteiten en hogescholen, of zij nu in Nederland of in België gelegen zijn, samenkomen en in onderling beraad en overleg een taakverdeling tot stand brengen inzake het postgraduaat. Dat zij allen dus zich bewust worden van hun schakelfunctie, en van het feit dat het behoud en de bloei van de Nederlandse cultuur en van de Nederlandse cultuurgemeenschap maximaal slechts gediend worden indien zij zich losmaken van elk particularisme en de open samenwerking nastreven.

Hetgeen hierboven naar voren werd gebracht, kan gevoelig bevorderd worden door in de nabije toekomst de volle aandacht te geven aan een aantal punten die rechtstreeks met deze integratie in verband staan. Bij wijze van voorbeeld lijkt het ons nuttig enkele van deze punten even aan te stippen.

De organisatiestructuur van de Belgische universiteiten verschilt nogal van die van de universiteiten in Nederland. Nu deze organisatiestructuur toch op de helling staat, zowel in België als in Nederland, moet de aanpassing aan nieuwe eisen meteen inhouden dat een grotere overeenstemming tussen het noorden en het zuiden in dit opzicht gerealiseerd wordt. Zeer belangrijk lijkt het ons dat men hierbij een totale eenvormigheid van titels en functies nastreeft, maar dan niet enkel qua terminologie maar vooral inhoudelijk. Nu is het inderdaad zo dat bij contacten heel wat moeilijkheden en verwarring rijzen, omdat men weliswaar dezelfde termen gebruikt, maar de door die term aangeduide functie een andere inhoud heeft. De term ‘prorector’ is hiervoor een flagrant voorbeeld; zijn betekenis is anders te Gent dan te Leuven, en te Delft heeft hij nog weer een andere betekenis. Ditzelfde geldt voor o.m. volgende termen en benamingen: Academische Raad, curator, algemeen beheerder, vice-rector, docent, lector, assistent, kliniek, enz. Het cultiveren van meer taalgevoel in de echte zin van het woord is hier wel een noodzakelijke vereiste, wil men de bestaande begripsverwarring uitschakelen.

Wat betreft de professoren en de wetenschappelijke staf kan het reeds aarzelend begonnen proces van uitwisseling en samenwerking doelbewust en grootscheeps tot ontplooiing gebracht worden. Het verruimen van de Nederlandstalige wetenschappelijke tijdschriften, eventueel via samensmelting, tot algemeen-Nederlandse publikaties, zou in dit verband een belangrijk winstpunt zijn. De vraag mag wel gesteld worden of de Academische Raad van Nederland, die als overlegcentrum en adviesorgaan vertegenwoordigers van alle instellingen voor wetenschappelijk onderwijs groepeert, niet verruimd zou kunnen worden met afgevaardigden van de Nederlandstalige instellingen uit België, wellicht in een eerste faze als observatoren?

Sinds vele jaren verschijnt in Nederland het tijdschrift ‘Universiteit en Hogeschool’, waarop alle professoren en leden van de wetenschappelijke staven via hun instelling geabonneerd zijn. Dit tijdschrift behandelt, in een zeer open geest, allerlei problemen van het wetenschappelijk onderwijs.

[p. 78]

Uitbreiding van de redactie naar België toe, en doorvoeren van eenzelfde systeem van collectieve abonnering, zou, menen wij, de psychologische barrière tussen het wetenschappelijk onderwijs van boven en beneden de Belgisch-Nederlandse grens reeds op korte tijd gevoelig kunnen verlagen.

Zou er niet naar gestreefd kunnen worden dat, bij de behandeling van heel wat vakken (geschiedenis, diverse rechtsvakken, letterkunde, enz.) het benaderen van deze stof meer in de richting van de groeiende culturele integratie zou ontwikkeld worden?

Is het niet het overwegen waard om de in België nog gebruikte academische graad van ‘licentiaat’ in de toekomst om te dopen tot ‘doctorandus’? Buiten de Romaanse wereld is de titel ‘licentiaat’ immers onbekend, en zowel de aantrekking van studenten als de tewerkstelling van afgestudeerden uit het andere deel van het cultuurgebied zou op heel wat minder psychologische weerstand stuiten indien een uniformiteit in de benaming van de diploma's kon gerealiseerd worden.

Zou het tenslotte niet mogelijk zijn om, toch zeker voor wat de instellingen voor wetenschappelijk onderwijs betreft die in de nabijheid van de staatsgrens liggen, ook in de curatoria personen op te nemen uit het nabuurland, zodat in alle geledingen van de universitaire gemeenschap de integratie tot uiting zou komen?

De nieuwe Economische Hogeschool Limburg heeft doelbewust al vele van deze mogelijkheden in praktijk omgezet: Nederlanders zetelen in het Curatorium, er zijn Nederlandse hoogleraren, er zijn Nederlandse studenten. In structuur en terminologie werd nauw aangesloten bij de gebruiken in Nederland. Het programma is, zoveel als mogelijk, op de integratie-gedachte afgestemd. De eerste stap is dus gezet, en verdere stappen kunnen nu volgen. Zou het mogelijk zijn, nu in Nederland een positieve beslissing voor de achtste medische faculteit in Limburg verwacht wordt, deze beslissing meteen ook duidelijk naar één enkele ‘universiteit zouder grenzen’ voor gans Limburg te richten?

‘Samen willen wij werken aan de opvulling van het vacuum van wete schappelijk onderwijs in dit gebied. Ik zeg het prof. Wieërs gaarne na, in de verwachting of liever in de overtuiging dat wat in de laatst geciteerde passage onder woorden is gebracht, ook in Nederland en zeker in Nederlands Limburg zeer velen uit het hart gegrepen is. Maar ik voeg er tevens aan toe dat de realisering van gemeenschappelijke verlangens praktische consequenties heeft voor beide partijen. De liefde kan, in dit opzicht, niet van één kant komen’ (Dr. J.G.H. Tans).