Neerlandia. Jaargang 72

[p. 271]

Die Nederlandse werkcommissie as wegwyser vir Afrikaans
C.J.M. Nienaber

(Referaat gelewer deur prof. C.J.M. Nienaber op 17 mei 1968 in Durban voor die Natalse Werkgemeenskap van die S.A. Akademie vir Wetenskap en Kuns.)

Navolging is 'n baie algemene leerproses - nie net vir individue nie, maar ook vir groepe. Trouens, selfs vir volkere.

Basies is daar twee maniere van navolging, naamlik die klakkelose en die aangepaste manier.

Dit is vir die aangepaste navolging - of noem dit toepassing - wat ek vanaand wil pleit. Ek wil u probeer prikkel om visioene van 'n bepaalde aard te sien, en om daardie visioene naarstiglik tot werklikhede te probeer omskep. Dit gaan om die verafrikaansing van 'n navolgenswaardige Nederlandse voorbeeld.

Met my inleiding voer ek u die huidige Afrikaanse denkklimaat binne, nl. nie net laer trek nie, nie net die verbete beskerming - met elke tikseltjie tot ons beskikking - van ons besittinge op eie bodem nie. Eerder wil ek u aanmoedig om in die teken van ons nuwe aansporingskreet, nl. uitwaartse beweging, met elke tikseltjie tot ons beskikking, Afrikaans uit ons eie bodem vandaan, tot ver oor ons landgrense heen, die wêreld in te dra - tot in die verste uithoeke, net waar hy hom enigsins kan vestig: al is dit dan maar slegs as 'n broeikasplantjie. Solank hy maar net orals, waar dit enigsins moontlik is, kan groei.

Dit kan geskied op voorbeeld van die Nederlandse uitwaartse beweging, soos dit veraanskoulik geword het o.a. in die sg. ‘Werkcommissie van Hoogleraren in de Nederlandistiek aan Buitenlandse Universiteiten’.

Een van die eerste ooreenkomste tussen die ontwikkelde Nederlandse en die ontwikkelbare Afrikaanse uitwaartse handhawingsbeginsel is die omvang van die twee kulture binne die wêreldbestel. Nederland geld as 'n klein landjie; die Afrikaners geld as 'n klein volkie. Nederland beslaan maar net sowat twee-derdes van die Kruger Wildtuin, en kan dus naastenby zestig keer inpas binne die Republiek en Suidwes-Afrika tesame. Aan die anderkant, terwyl die minder as twee miljoen Afrikaners se taal hoofsaaklik beperk is tot die suidpunt van Afrika, is daar net in Wes-Europa alleen oor die agtien miljoen Nederlandssprekendes. Boonop word Nederlands nie slegs in die Suid-Afrikaanse skole en universiteite aan die lewe gehou nie - hoewel soms met teenstand - maar ook aan talle universiteite binne drie

[p. 272]

en twintig afsonderlike lande. In Duitsland was daar bv. in 1964 een en veertig dosente van die Nederlandse taal, letterkunde en/of kultuur aan universiteite aktief besig om Nederlands oor die landgrense heen te dra en daar te vestig. Verder was daar o.a. vyftien in die Verenigde State en vyf selfs in Rusland besig met die onderrig van Nederlands op universiteitsvlak. Ook nog buite Wes-Europa, tot in Argentinië, Australië, Indonesië, Japan, Kanada en Maleisië het Nederlands 'n universiteitsvak geword. Tans word ‘insypeling’ in o.a. enkele Sjinese universiteite beoog.

Hierdie handhawingsdrang van Nederland, deur Nederlands na buite uit te dra en daar te vestig - in weerwil van 'n toenemende tendens tot internasionalisering, waardeur die wêreldtale soos Engels en Frans al hoe meer afstuur op 'n tale-nivellering en gevolglike terugdring van die kleiner tale tot binne hulle ‘huishoudelike’ gebied - is 'n handhawingsdrang wat eweneens hier by ons aangewakker moet word.

Die voorzitter van die reeds vermelde Werkcommissie, prof. dr. W. Thys, het ter inleiding tot die Verslag van het Colloquium van Hoogleraren en Lectoren in de Nederlandistiek aan Buitenlandse Universiteiten, in September 1964 in Brussel verwys na ‘het besef dat de aanwezigheid van onze taal en cultuur in het buitenland noodzakelijk is om de toekomst van onze gemeenschap te vrijwaren’.

Daarmee het prof. Thys by implikasie 'n lansie gebreek ook vir Afrikaans, want histories is Nederlands en Afrikaans onlosmakelik aan mekaar verbind. Die Afrikaanse taal, letterkunde en kultuur het trouens 'n eie rigting ingeslaan, maar dit bly derhalwe geneties verwant aan, of inbegrepe by, die Nederlandse taal, letterkunde en kultuur.

Net waar daar Afrikaans onderrig word, kom die dosent van Afrikaans telkens en telkens maar weer onverbiddelik uit by Nederlands. Die omgekeerde is ook waar. Net waar daar Nederlands onderrig word, kom die dosent van Nederlands telkens en telkens maar weer onverbiddelik uit by Afrikaans - selfs as hy dit liewers sou wou verswyg. Nederlandse letterkundige leerboeke bevat byvoorbeeld soms enkele Afrikaanse gedigte, verhale en fragmente - hoewel nie altyd van die beste nie. (Dit is, terloops, 'n voorbeeld wat ons meer algemeen kan navolg in die samenstelling van ons kursusse in Afrikaans: dat die werkboeke sedert die vroegste standers (schoolklassen) minstens brokkies Nederlands moet bevat. Selfs bv. die sangdosente behoort Nederlandse liedjies meer algemeen in te sluit.)

Ek wil dus in die eerste plek pleit vir toegespitste aandag op maniere om Afrikaans onder die sowat agtien miljoen Nederlandssprekendes in te dra, nie net binne Nederland en België nie, maar ook daarbuite. Ons moet daarvoor sorg: Net waar Nederlands is of gaan, daar moet Afrikaans by wees: sowel op skool as aan die universiteit. Minstens moet behou word wat ons het aan ‘saamgaan’, maar veel meer moet ons kan saampraat waar ons nog nie gehoor word nie.

Probleme soos die uiteengroei tussen Nederlander en Afrikaner, die onwil om te verkeer in mekaar se geselskap - hoe belangrik dit ookal mag wees - voorlopig buite rekening gelaat.

Dit is egter ter sake om in hierdie stadium ons waardering uit te spreek vir bv. die veelvuldige bedrywighede van die Departement van Inligting en van bestaande ambassades in en buite Nederland en België. 'n Groot stap vooruit was die aanstelling van kulturele attachés. Maar hulle taak is te groot om een-een behartig te word. Daarom moet hulle bygestaan word

[p. 273]

deur lede van 'n Departement Afrikaans met een of meer personeellede aan minstens die grootste - maar liefs alle - universiteite van Nederland en België. Dit is geen dolle wensdroom nie. Dit is oorwoë nugterheid. Hierdie departemente met 'n wisselende personeelbesetting en met 'n wisselende taakstelling kan dien as uitstralingshaarde, uitdraers van die Afrikaanse kultuur.

Die sentrum en die samenstelling van die betrokke universiteit - waar Afrikaans 'n groter of geringer vastrapplek kry as 'n selfstandige of ondergeskikte entiteit - sal by voorbaat die uitstralingsmoontlikhede beperk of verruim. By elke universiteit sal die invloedsfeer van Afrikaans m.a.w. noodwendig ánders moet wees - maar, solank dit daar is.

In hierdie verband dink 'n mens aan 'n konkrete voorbeeld: die leerstoel aan die Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam, en eng daarmee verbonde die Van Riebeeckhuis, wat die biblioteek en kantore van die N.Z.A.V. huisves. Sedert die terugkoms, meer as vyf jaar gelede, van prof. Merwe Scholtz, wat prof. N.P. van Wyk Louw opgevolg het, is dié leerstoel nog onbeset, en word o.a. die fasiliteite, wat die Van Riebeeckhuis by Keizersgracht 141 bied, nie ten volle benut nie. Dit is die plig van elke Afrikaner wat glo aan die nut van 'n uitwaartse beweging om toe te sien dat dáárdie professoraat - en liefs ook een aan die Vrije Universiteit, trouens, soos ek reeds voorgestel het, aan minstens soveel Nederlandse en Belgiese universiteite moontlik - so gou doenlik beset word.

Tydens die Simposium van die N.Z.A.V. (14.11.1964, vgl. Verslag, bl. 12) is verklaar: ‘In Leiden wordt het Afrikaans voor enkele studenten als doctoraal bijvak gedoceerd. In Utrecht wordt in het kader van de candidaatsstudie als onderdeel van de Nederlandse literatuurgeschiedenis kennis van en overzicht van de Afrikaanse letterkunde en lectuur van een vijftal werken gevraagd, terwijl ook in de doctoraalstudie een Afrikaans literair-historisch werk wordt bestudeerd.’

Van belang vir ons is eerstens dat daar sónder bemoeiing van Afrikaanse kant ook aan die universiteite van Leiden en Utrecht wél aan die studie van Afrikaans darem iets gedoen word. Tweedens word 'n behoefte eers geskep en bevredig juis as die fasiliteite op 'n hoë vlak beskikbaar gestel word. Daarvan het die gemeentelijke universiteit van Amsterdam tydens die hoogleraarskap van o.a. Van Wyk Louw en Van der Merwe Scholtz onteenseglike bewyse gelewer.

Wat België betref, lees ons in die gemelde Simposiumverslag (bl. 12-13) ‘Het Afrikaans wordt er wel “ernstiger” genomen dan in Nederland (...) Pas na een wijziging van het studieprogramma in de algemene Germaanse filologie, die ophanden is, komt er misschien een mogelijkheid volwaardige leerstoelen en/of lectoraten voor het Afrikaans in Leuven en Gent in te stellen’.

Ook hiér word geleenthede geskep, of bestaan reeds die geleenthede, sónder dat daar uit Suid-Afrika iets ter uitbreiding verrig word.

Waar kom die geld vandaan vir hierdie leerstoele en/of lektorate - ook vir dié wat ek nog gaan noem? Dit is de verantwoordelikheid van die staat om leiding te neem, liefs op aanbeveling, ná 'n deeglike ondersoek, van die Akademie - desgewens in oorleg met ons kulturele attachés in bv. Nederland, België en Duitsland.

Daar kan nie verwag word van die betrokke universiteite om op eie houtjie

[p. 274]

die leerstoele in te stel en te onderhou nie. Dit is trouens dwarsdeur die wêreld algemeen gebruiklik om spesiale leerstoele te skep en te finansier. In ons eie land het ons talle derglike gevalle. Daar is bv. die leerstoele vir Nederlandse Kultuurgeskiedenis aan die Universiteite van Pretoria én Kaapstad.

So 'n instelling kan, by wyse van spreke, beskou word as die skep van poste vir kulturele attachés, maar dan verbonde aan universiteite i.p.v. ambassades.

Net die opbou van 'n Afrikaanse biblioteek binne 'n bepaalde universiteitsverband kan van onskatbare waarde wees - eveneens van 'n onkontroleerbare ‘beleggingswaarde’. Hierop en op ander bedenkinge gee die konkrete geval Van Riebeeckhuis afdoende antwoorde.

Naas Afrikaanse departemente aan die Nederlandse en die Belgiese universiteite moet Afrikaans - as Baba Kangaroetjie in die buidel van Moeder Kangaroe - elke universiteit of inrigting binnekom waar Nederlands binnedring. Dit is bv. bekend dat Nederlandse dosente, soos prof. dr. P. Brachin (wat ons land onlangs besoek het kragtens die kultuurverdrag Nederland-Suid-Afrika), in sy lesings oor Nederlands aan die Sorbonne, ook aan Afrikaans aandag skenk, veral aan ons jongste poësie. Deur 'n klein bietjie beplanning en bemoeiing kan Afrikaans sáám met Nederlands órals inglip.

Van buitengewone belang is in dié verband die doelstelling wat die voorsitter van die Werkcommissie in die genoemde inleiding tot die Verslag van het Colloquium benadruk het met die oog op die uitdra van Nederlands oor die landsgrense heen: ‘Elke buitenlandse universiteit die een centrum heeft voor de studie van de Duitse en Engelse taal- en letterkunde, zal het zich als haar plicht dienen aan te rekenen ook aandacht te besteden aan het Nederlands, de belangrijkste Germaanse taal na het Engels en het Duits. Als wij de gelegenheid en de middelen krijgen om ons gedurende enige tijd hierop te concentreren, dan kan de situatie van het Nederlands in het buitenland er over een vijfentwintigtal jaren geheel anders uitzien.’

Siedaar, Moeder Kangaroe met Baba Kangaroe en al!

By die Derde Colloquium in Den Haag, September 1967, het talle buitelandse dosente van Nederlands my gevra om illustrasiemateriaal van Afrikaans. Hulle sou so graag die studente Afrikaans wou laat sien èn laat hoor. Maar hulle fondse is te beperk om naas bv. Nederlandse boeke en bandopnames ook nog Afrikaanse voorbeelde aan te koop.

'n Lys van alle dosente Nederlands dwarsdeur die wêreld is bekend. Kan ons dan nie daarvoor sorg dat aan hulle minstens 'n beperkte voorraad illustrasiemateriaal besorg word nie? Kan ons nie ook die voorbeeld volg van o.a. die Britse, Franse en Nederlandse regerings nie? Laasgenoemde skenk bv. boeke ter waarde van R 60 aan elke universiteit buite Nederland, net waar Nederlands doseer word. (Desnoods kan dit beskou word as 'n bydrae uit die fondse van die Departement Inligting.) Allerlei aanvullings hierby is moontlik, soos die gratis toesending van o.a. Panorama en South African Digest aan elke universiteit waar Afrikaans in 'n minder of meerder mate doseer word. Spogpublikasiés (publikaties om mee te ‘spog’, te pronken) soos, sê maar, D.J. Opperman se Gees van die Wingerd, of Human en Rousseau se werk oor Suid-Afrikaanse kuns, kan meer publisiteitswaarde hê as bv. 'n hele reisende geselskap wat Afrikaans in die buiteland met 'n reeks lesings moet gaan probeer bevorder - teen 'n geringer uitgawe.

[p. 275]

Maar dan moet ons nie alleen maar ver oor landgrense heen kyk nie. Hier vlak by ons is bv. die Universiteite van Rhodesië en Roma - om enkeles te noem. Vir hierdie universiteite geld haas alles wat ek betoog het vir universiteite waar daar Nederlands doseer word. Daarop hoef ons nie in besonderhede in te gaan nie.

En nog nader aan ons: Doen ons genoeg om Afrikaans in te dra binne die skole, kolleges en ander opvoedingsinrigtings van ons andertalige landgenote? Of moet hulle in 'n hoë mate volstaan met die verpligte voorgeskrewe werk(e) in Afrikaans?

Binne die tydsbestek wat aan my toegestaan is, kan ek nie langer en uitvoeriger betoog en pleit nie. Dit was ook nie die bedoeling om met hierdie klein referaat pasklaar oplossings vir u aan te bied nie. Ek wou hoogstens vir u probleembewus maak, enkele moontlike oplossings in die vooruitsig stel - en dan veral wou ek u prikkel tot selfstandige denke, en die sien van grootse visioene ter behoud van Afrikaans binne 'n internasionaliserende en 'n ons al hoe vyandiger wordende wêreld. Die sg. uitwaartse beweging moet word: 'n inwaartse beweging - in onder die andere tot ver buite ons landgrense.

Naskrif

Die Natalse werkgemeenskap van die S.A. Akademie het eenparig besluit om hier die referaat, waarmee hulle hulle volkome vereenselwig, deur te stuur aan die Akademieraad vir oorweging.

Intussen het in Ons Erfdeel, jg. II, no. 2, Desember 1967 reeds die volgende uitspraak van prof. dr. W. Thys verskyn na aanleiding van die Derde Colloquium van die Werkcommissie:

‘De talrijk opgekomen Zuidafrikaanse delegatie heeft, zonder hierop ook maar éénmaal de aandacht te vestigen, bij ons allen het bewustzijn versterkt dat wij, hoe dan ook, de banden met de vorm van onze taal zoals die in Zuid-Afrika leeft, moeten verstevigen en vermenigvuldigen. De beste en de meest apolitieke politiek is daarbij ongetwijfeld de aandacht en de steun die wij verlenen aan de buitenlanden, dus ook aan de Zuidafrikaanse universiteiten die de studie van onze taal, onze literatuur en onze beschavingsgeschiedenis op hun programma hebben staan, en die de veiligste waarborg bieden voor de uitstraling van onze kultuur in de wereld.

En als een volwaardige tegenhanger hiervan zou het moederland (Nederland en België) voor een betere vertegenwoordiging van de Zuidafrikaanse taalen letterkunde aan onze universiteiten dienen te zorgen. Het mag in dit verband wel een te betreuren toestand worden genoemd dat bv. geen enkele Belgische universiteit in of zelfs buiten het kader van haar Neerlandistische instituten een fakultatieve of vrije kursus in de Zuidafrikaanse taal en letterkunde op haar programma heeft. Onze jonge Neerlandisten kunnen gemakkelijk tot de doctorsgraad opklimmen zonder ook maar één enkele Zuidafrikaanse auteur te hebben leren kennen. Telkens wanneer wij nogal gemakkelijk, en soms wel eens terecht, de steen werpen naar Duitse en andere buitenlandse centra voor Germanistiek, voor de onverschilligheid of de onwetendheid die er met betrekking tot het Nederlands blijkt te bestaan, dan mogen wij ook daaraan wel eens denken.’