Neerlandia. Jaargang 72

[p. 129]

Enige achtergronden van het Woordenboek van de Nederlandse Taal
Adriaan Maas

Enige achtergronden van het Woordenboek

Inleiding

Over de geschiedenis van het Woordenboek is een dik boek te schrijven, zelfs als de auteur zich alleen zou beperken tot de Nederlandse taal.

Op de eerste plaats zou de voorgeschiedenis van het woordenboek de nodige aandacht opeisen; in de zestiende eeuw komt ongetwijfeld aan de orde: het Gentse Naembouck, de Nomenclator (1562), Schat der Nederduytschen Spraken (1573), Dictionarum (1574) of Etymologicum (1599).

Op de tweede plaats zou een omvangrijk hoofdstuk geschreven moeten worden over de dialektwoordenboeken. Men denke bijvoorbeeld alleen maar aan Gezelle's Loquela en de belangrijke Proeve van Bredaasch Taaleigen (1836) van J. Hoeufft. Op de derde plaats: de geschiedenis van enige standaardwoordenboeken, zoals Koenen, Van Dale, het W.N.T. zouden niet mogen ontbreken, integendeel.

Tenslotte kon er op de vierde plaats een en ander gezegd worden over speciale Woordenboeken, zoals bijvoorbeeld Paardekoopers A.B.N.-gids en De Vries' toponomisch woordenboek. In dit artikel zal in het kort iets gezegd worden van en over de twee grootste Nederlandse woordenboeken, namelijk Van Dale en het Woordenboeken van de Nederlandse Taal (W.N.T.). Merkwaardig is dat blijkens allerlei gesprekken veel mensen van het bestaan van het Woordenboek van de Nederlandse Taal niet op de hoogte zijn, terwijl het toch zo is dat dit werk, waaraan al meer dan honderd jaar gewerkt wordt, voor de studie van de Nederlandse taal een zeldzaam kostbaar werk is. Vergeleken met het W.N.T. is Van Dale maar een klein boekje. Van Dale is vanzelf beter bekend, omdat het veel makkelijker verkrijgbaar, hanteerbaar, en dagelijks bruikbaar is.

Van Dale

Johan Hendrik van Dale is in 1828 in Sluis (Zeeuws-Vlaanderen) geboren. Hij bezocht de openbare lagere school, en van dezelfde school werd hij naderhand hoofd. Nog later werd deze school de J.H. van Dale-school genoemd. Vanwege zijn zwakke gestel moest de jonge Van Dale vaak wekenlang thuis blijven;

[p. 130]

zijn boeken gaven hem dan troost en afleiding.

Allerlei levensbijzonderheden kennen wij uit het Levensberigt dat zijn vriend H. Janssen over hem heeft geschreven. Samen met deze dominee gaf hij een tijdschrift uit. Wegens zijn kennis van de taalkunde werd Van Dale enige keren aangezocht om mee te werken aan de totstandkoming van het Woordenboek van de Nederlandse Taal. Het viel hem echter moeilijk zijn geboortestreek te verlaten. Behalve taalgeleerde was hij ook historikus. Vele jaren was hij archivaris van Sluis. Op heemkundig gebied gaf hij een boekje uit over spreekwoorden en spreekwoordelijke uitdrukkingen. In 1872 stierf Van Dale aan de pokken. Hij was pas 44 jaar oud. Het tweede deel van het woordenboek, dat pas in handschrift gereed was, werd door zijn medewerker J. Manhave gereed gemaakt. Hierbij moeten we opmerken dat Van Dale niet de eigenlijke samensteller is geweest van het ‘Nieuw Woordenboek der Nederlandsche Taal’ zoals het woordenboek toen heette. De eerste uitgave is van I. Calisch (onderwijzer) en N. Calisch, die ook een ‘Nieuw volledig Engelsch-Nederlandsch en Nederlandsch-Engelsch Woordenboek’ samenstelden. Van Dale bewerkte en verbeterde deze uitgave.

De achtste druk van Van Dale's woordenboek (1958) is een bewerking van dr. C. Kruyskamp, die er een bijzonder interessante voorrede bij schreef.

De Van Dale van vandaag is een bijna volmaakt synchronisch woordenboek (een woordenboek van het huidige A.B.N.).

Tevens vindt u erin een uiteenzetting over de beginselen van de spelling der Nederlandse taal. Over die spelling bestaat en bestond, zoals we weten, geen eenstemmigheid. Een interessante bijzonderheid is voorts nog dat J. van Dale het ruim 200 bladzijden tellende ‘Zeeland. Een leesboek voor de volksschool’ schreef.

Het W.N.T.: Wat vooraf ging

Dat in de achttiende eeuw het gemis van een algemeen woordenboek voelbaar werd, blijkt uit de in september 1762 door Josua van Yperen geschreven bijdrage (in Tael- en Dichtkundige Bijdragen): Uitnoodiginge der liefhebbers en kenners van onze moedertale, tot het helpen toestellen van een oordeelkundig Nederduitsch woordenboek. Een lid van de in 1766 opgerichte maatschappij der Nederlandse Letterkunde, namelijk Ahasverus van den Berg, diende in 1769 een voorstel in om een woordenboek samen te stellen. In 1771 ontwierp men een ‘beredeneerd plan’, gevolgd in 1774 door een ‘nader ontwerp’. Door een gebrekkige coördinatie begon de zaak echter slecht te lopen, de ijver verslapte en tot overmaat van ramp mislukte in 1787 de poging een woordenlijst te laten drukken: ‘Alphabetische woordenlijst uit de voorhanden zijnde excerpten’.

Met heel veel moeite wist de taalkundige Weiland de verzamelde papieren in zijn bezit te krijgen. Zijn nogal gebrekkig Taalkundig Woordenboek zag in de jaren tussen 1799 en 1811 het licht. Aan de regelmaat en eenparigheid van de op last van de Bataafse Republiek door Siegenbeek volbrachte regeling der spelling (1804) droeg Weilands werk ongetwijfeld veel bij. Lodewijk Napoleon, de man die het zo oprecht goed met ons meende, gaf opdracht een Hollandsch Woordenboek te vervaardigen. Er werd een commissie gesticht (Siegenbeek, Bilderdijk, Weiland, Van der Palm, Bussingh) die in 1809 verslag uitbracht. Weer werd begonnen. Moedig startte men met het aanleggen van een glossarium van archaïsmen, maar helaas haalde ook dit initiatief niets uit.

Na de bevrijding van 1813 werd de aandrang om te komen tot de samenstelling van een woordenboek steeds sterker, zodanig zelfs dat Mathijs de Vries van een volkswens kon spreken.

Na deze reeks ongelukkige pogingen, kan dan de beschrijving van de verwezenlijking van die volkswens beginnen. In 1849 kwam in Gent voor de eerste keer het Taal- en Letterkundig Congres bijeen. Na de afscheiding was het Frans in België voor het Vlaams een steeds grotere dreiging geworden. De Vlaamse leeuw (om het nog eens romantisch uit te drukken) moest gaan vechten en deed dat ook. Aan het front stonden in de voorste linies: Willems, Snellaert, Ledeganck en Conscience. De leuzen waren en bleven tot vandaag: ‘Herstel der Vlaamse taalrechten’ en ‘Eenheid van taal tussen Noord en Zuid’.

Het Woordenboek der Nederlandse Taal

Op de Nederlandse congressen, die hun ontstaan eigenlijk aan de Belgische taalstrijd danken, kwam de wenselijkheid van

[p. 131]

een woordenboek natuurlijk sterk tot uiting. Het tweede congres vond plaats in Amsterdam. Weer dreigde het gevaar van gebrek aan coördinatie, totdat Alberdingk Thijm aandrong op de benoeming van een woordenboekcommissie: drie Vlamingen (David, Snellaert, Van Duyse) en drie Nederlanders (Koenen, De Jager, De Vries). Op het volgende congres te Brussel bracht Mathijs de Vries verslag uit over het gedane werk: 90 pagina's. Het werk kwam nu op gang. Er werd een redaktie voor het W.N.T. benoemd.

Daarin hadden zitting: De Vries, David en Te Winkel. Op de vier congressen tussen 1854 en 1862 bracht De Vries telkens verslag uit over: hoe het aandragen van de bouwstoffen voor het woordenboek vorderde. Men voorzag echter een grote moeilijkheid, namelijk de spelling.

Bilderdijk bestreed de spelling van Siegenbeek vanaf 1823 steeds heftiger. De Vries, David en Te Winkel bestudeerden het ortografisch vraagstuk terdege. De resultaten van deze studie werden door Te Winkel te boek gesteld in Grondbeginselen der Nederlandsche Spelling, in 1865 herzien, terwijl in 1866 de Woordenlijst voor de Spelling verscheen.

Deze spelling werd in België meteen in 1865 ingevoerd, in Nederland werden de nieuwe regels pas in 1885 toegepast. Door deze spellingeenheid stonden Nederland en Vlaanderen weer wat dichter bij elkaar (een Duitser sprak zelfs van: ‘Die sprachliche Rückübung Belgiens’.). Na deze regeling van de spelling kon begonnen worden met de samenstelling van het W.N.T., waarvan in 1864 een eerste uitgave tot stand was gekomen, een heel klein deel van een enorm omvangrijk werk. De uitgave van het W.N.T. werd en wordt gesteund door de regeringen van België en Nederland. Aan dit woordenboek wordt dus al meer dan een eeuw gewerkt.

Elk jaar verschijnen er enige katerntjes. De huidige redaktie van het W.N.T. wordt gevormd door dr. C. Kruyskamp, F. de Tollenaere, N. Bakker, dr. A. Crena de longh. Sedert 1889 wordt de W.N.T.-redaktie bijgestaan door een commissie van bijstand, die momenteel voorgezeten wordt door mr. de Ranitz, burgemeester van Utrecht.

Een vijfentwintigtal duizenden kolommen tellende delen zijn gereed. Daarnaast zijn er bronnenlijsten. Bijzonder informatief over de begingeschiedenis van het W.N.T. is de inleiding die Mathijs de Vries schreef bij het eerste deel, dat in 1882 helemaal klaar kwam: 2078 pagina's van het W.N.T. waren toen gedrukt. Het W.N.T. is een taalmonument van uitzonderlijk formaat.