Neerlandia. Jaargang 72

[p. 6]

Algemeen-Nederlandse integratie

Het is dienstig in het eerste nummer van Neerlandia volgens de nieuwe opzet de problematiek van de algemeen-Nederlandse integratie, één van de twee grote doelstellingen die het blad wil bevorderen, in grote lijnen te schetsen.

Algemeen-Nederlandse integratie moet gezien worden als een onderdeel van een integratie-proces in een wijder verband en maakt deel uit van een ontwikkeling, waarbij sprake is van een langzame uitholling van de gedachte van de volstrekte staatssouvereiniteit en van de uitholling van die staatssouvereiniteit zelf. Ondanks het feit, dat wij op dit ogenblik als gevolg van de politiek van generaal De Gaulle een stilstand beleven in de evolutie van de Europese integratie, mogen we toch aannemen, dat er ook in Frankrijk geen sprake zal zijn van een terugval in het staatsnationalisme. We mogen aannemen, dat er - stel in het jaar 2000 - een Verenigd Europa tot stand zal zijn gekomen. Met de totstandkoming van een Verenigd Europa stelt zich de vraag, wat de positie van de Nederlandstalige gemeenschap, van de Nederlandse Cultuurgemeenschap in Europa en in de wereld zal zijn. We hebben in dit blad al vaker naar voren gebracht: gezien vanuit de positie van de Nederlandstalige gemeenschap in Europa zal een algemeen-Nederlandse integratie het antwoord dienen te zijn op een verdergaande Europese integratie.

Het andere verband waarin we de algemeen-Nederlandse integratie dienen te situeren, is de samenwerking in Benelux-verband. De sociaal- economische integratie in Benelux-verband zal in de toekomst geheel opgaan in een Europese integratie. Enkele jaren geleden beschouwden velen zelfs Benelux als volkomen achterhaald door de Europese eenwording. Nu is er, na het stokken van de Europese eenwording, geleidelijk weer wat meer aandacht gekomen voor de wenselijkheid van de uitbouw van Benelux. De Benelux-samenwerking

[p. 7]

wil in de praktijk natuurlijk vooral zeggen Nederlands-Belgische samenwerking, want Luxemburg is uiteraard in geen enkel opzicht een gelijkwaardige partner. Die opleving van de Beneluxgedachte zien we o.a. in het in de laatste tijd van vele zijden naar voren gebrachte verlangen, dat de regeringen naar het voorbeeld van de Europese integratie een Benelux-executieve in het leven roepen.

De algemeen-Nederlandse integratie, d.w.z. de integratie van de Nederlandstalige gewesten, moeten we zien als een onderdeel van de Benelux-integratie. Voorzover er sprake is van een integratie op sociaal-economisch gebied van Nederlandstalige gewesten over de grens heen, is dit een logisch gevolg van de Beneluxintegratie en in een wat langer perspectief van een Europese integratie. Eén van de belangrijkste gevolgen, die voorstanders van een Europese integratie verwachten van het wegvallen van de grensbelemmeringen, is een integratie van de grensgewesten en een herstel van de natuurlijke regio's. Eén van die natuurlijke regio's is het Beneluxmiddengebied, een volkomen Nederlandstalig gebied. In kringen, die zich bezighouden met de samenwerking in Beneluxverband, wordt dan ook terecht aan de integratie van dit Beneluxmiddengebied groot belang gehecht. Die integratie betreft alle terreinen van het maatschappelijk leven: de sociaal-economische ontwikkeling, de ruimtelijke ordening, waarop grote nadruk gelegd wordt, samenwerking op cultureel gebied en vooral ook op het terrein van het onderwijs. De behoeften, de mogelijkheden en ook de moeilijkheden in deze integratie van grensgewesten zien we duidelijk in Zeeuws-Vlaanderen, in de plannen die gemaakt zijn voor een gemeenschappelijke ontwikkeling van de kanaalzone Gent-Terneuzen. Ze worden ook geïllustreerd in het initiatief om in Zuid-West-Brabant, bij Putte, te komen tot een permanent overleg en een permanente samenwerking van gemeenten aan weerszijden van de grens op het terrein van de ruimtelijke ordening, van de gemeentelijke diensten (als de brandweer), op het terrein van het onderwijs. Bij elk punt van samenwerking is de moeilijkheid, dat men belemmerd wordt door rijks- en provinciale regelingen. Een geslaagd voorbeeld van integratie over de grenzen heen op cultureel terrein is het Groot Limburgs toneel. Het was misschien wat gemakkelijker om op dit terrein tot een samenwerking te komen, al waren er enkele problemen op subsidiegebied.

Van de algemeen-Nederlandse integratie is de culturele integratie het kernpunt, ten eerste omdat wat in Europees verband uiteindelijk het meest onze eigen identiteit zal bepalen onze eigen taal en cultuur zal zijn, ten tweede, omdat de culturele integratie van de Nederlandstalige gewesten ten dele haar eigen problematiek met zich meebrengt, die niet geheel dezelfde is als die van de Benelux- en van de Europese integratie.

Beneluxintegratie en algemeen-Nederlandse integratie lopen gedeeltelijk in elkaar over. Hoe bepaalde noodzakelijke regelingen tot stand komen, in het kader van het Beneluxoverleg of in het kader van een speciaal Nederlands-Vlaamsoverleg is van minder belang. De regeling van mei 1966, waarbij de Nederlandse regering onderwijsbevoegdheid toekent aan houders van Belgische universitaire diploma's is een Nederlands-Belgische regeling, die dus ook geldt voor het Franse taalgebied - wanneer volgt een soortgelijke Belgische maatregel? -, maar de verdere consequenties van deze regeling zullen zich vooral doen gevoelen op het vlak van de Nederlands-Vlaamse samenwerking.

[p. 8]

[p. 9]

Wat zijn nu de kernproblemen bij de culturele integratie van Nederland en Vlaanderen? We zullen alle problemen steeds onder drie gezichtspunten moeten bekijken. Ze zijn van structurele aard, voorzover het de maatschappelijke instellingen - zowel particulier als die van de overheid - betreffen, ze zijn politiek omdat de regeringen beslissingen zullen moeten treffen op het terrein van de samenwerking en omdat ze ook nauw samenhangen met het politieke klimaat en met de politieke structuur in beide landen, ze betreffen het menselijk verkeer over de grens heen en de samenwerking van individuen, omdat geen enkele integratie wezenlijke betekenis heeft als ze niet de mensen nauwer met elkaar in contact brengt. We zullen thans nagaan welke terreinen het belangrijkste zijn voor een culturele integratie van Nederland en Vlaanderen.

In de eerste plaats het terrein van het onderwijs. Op het terrein van het hoger onderwijs wordt er tot dusver een en ander gedaan aan uitwisseling van studenten, aan uitwisseling van hoogleraren en waren er enkele gemeenschappelijke ondernemingen op wetenschappelijk terrein. Al jaren lang zijn de hoger-onderwijsdiploma's gelijkwaardig verklaard, maar een andere consequentie dan dat men met een Nederlands candidaatsexamen een Belgisch licenciaatsexamen kon behalen of met een Belgisch licenciaatsexamen promoveren aan een Nederlandse universiteit was er niet. Nu is het dan zover, dat die gelijkwaardigheid van de diploma's ook een verdere maatschappelijke consequentie krijgt door de toekenning van de effectus civilis, althans op het terrein van het middelbaar onderwijs. Al moet door de Belgische regering nog steeds een dergelijke maatregel genomen worden, de effectus civilis vormt op zichzelf nauwelijks een probleem. Wat wel een probleem vormt, dat zijn de structuren van het hoger onderwijs in beide landen. Het zal juist in twee taalkundig gescheiden delen van eenzelfde taalgebied nodig zijn om de programma's van het hoger onderwijs meer op elkaar af te stemmen. In hoeverre dit een vraagstuk is, dat opgelost kan worden door een grotere autonomie van de universiteiten of dat een culturele autonomie van Vlaanderen, ook op onderwijsgebied, hiervoor noodzakelijk is, ofwel dat ook aan beide voorwaarden voldaan moet zijn, willen wij hier in het midden laten. Wij komen op dit vraagstuk in de toekomst nog wel uitvoerig terug. Voorlopig verwijzen wij naar de rede, die prof. Verhulst over dit onderwerp gehouden heeft op het 37ste Nederlands Congres, waarvan het verslagboek binnenkort zal verschijnen.

Het probleem van de integratie van het hoger onderwijs stelt zich in alle omvang in de grensgewesten. En het probleem stelt zich op dit ogenblik. Immers, nu moeten beslissingen genomen worden, zowel in Nederland als in België, over de uitbreiding van het hoger onderwijs. Als er in Nederlands-Limburg en in Belgisch-Limburg hoger onderwijs moet komen, dan is de in alle opzichten beste oplossing de stichting van een inter-Limburgse universiteit. Ook hierop komen we in de nabije toekomst nog uitvoerig terug. Maar ook de Technische Hogeschool te Eindhoven, de Economische Hogeschool te Tilburg en het universitaire onderwijs te Antwerpen hebben taken, die niet aan de grens ophouden. De universitaire planning zal in de grensgewesten gezamenlijk moeten geschieden. Het is heus niet nodig een eenheidssysteem voor het hoger onderwijs in het leven te roepen, het is zelfs niet wenselijk, maar wel dient er zoveel overeenstemming in de programma's te zijn, dat er geen al te grote discrepantie optreedt, zoals nu nog steeds het geval is. Een

[p. 10]

zekere integratie van onderwijsprogramma's zou een onbegonnen zaak zijn als beide partners hun eigen onderwijssysteem voortreffelijk zouden vinden. Gelukkig is dit niet het geval. In Nederland wordt gestreefd naar een verkorting van de studieduur, zodat deze in de buurt van de Belgische zal komen te liggen, en doet men meer aan studiebegeleiding. In België streeft men ernaar het hoger onderwijs wat minder schools op te zetten. Een probleem, dat overigens gemakkelijk opgelost kan worden, is dat van de beurzen. Door een eenvoudige maatregel kan men beurzen, toegekend in het ene land, ook geldig verklaren voor studie in het andere land.

Op het terrein van het middelbaar onderwijs is reeds geruime tijd geleden vastgesteld, welke Belgische diploma's in Nederland toegang geven tot het hoger onderwijs, en omgekeerd. Voor het middelbaar onderwijs is het van belang, dat men - in ruimere mate dan tot dusver het geval is geweest - komt tot een gezamenlijke bestudering van methodieken. Jaren geleden heeft de Nederlands-Belgische commissie voor het cultureel akkoord al eens het initiatief genomen tot een onderlinge vergelijking van de schoolboeken voor aardrijkskunde en geschiedenis. Dit zal ook voor andere vakken gedaan moeten worden. Maar wat vooral van belang is, dat is een uitwisseling op grote schaal van leerlingen én van leerkrachten. Hetzelfde geldt voor het lager onderwijs. Zou het vreemd zijn om ieder jaar tweehonderd Nederlandse onderwijzers gedurende een jaar voor een Vlaamse klas te zetten en tweehonderd Vlaamse onderwijzers voor een Nederlandse klas? Niets zou bevorderlijker zijn voor een versteviging van de menselijke betrekkingen over de grens heen.

De meeste aandacht gaat thans nog uit naar de culturele samenwerking in de meer engere zin op het gebied van de letterkunde, van de filosofie - de gezamenlijke spellingsregelingen! - en van de kunsten, en naar een samenwerking op sociaal-cultureel vlak. Wij mogen hier herinneren aan de nota van de gemengde commissie ter uitvoering van het Nederlands-Belgisch cultureel akkoord, onder de titel ‘de Nederlands-Belgische culturele samenwerking in de naaste toekomst’. Deze nota dateert van 1962. Het is ons niet bekend, of aan de aanbevelingen in deze nota gedaan, al veel aandacht besteed is van de zijde van de regeringen.

De samenwerking op het terrein van de Nederlandse letterkunde vindt gestalte in de jaarlijkse Conferentie der Nederlandse Letteren, met diverse secties. Op het terrein van radio en televisie is er een toenemende samenwerking en ook co-produktie. Het terrein waar men het meest openstaat voor de gedachte van een algemeen-Nederlandse integratie, is wellicht dat van het volksontwikkelingswerk. Men denkt hier reeds in de termen van gemeenschappelijke opleidingen, vooral kaderopleidingen, en gemeenschappelijke projecten. Dit volksontwikkelingswerk speelt zich af in een typische Nederlands-Vlaamse context. Ook hier is de samenwerking in de grensgewesten van groot belang. De samenwerking op dit terrein is dus vooral een structurele kwestie, d.w.z. dat gelijksoortige organisaties met elkaar samenwerken en tot gemeenschappelijke projecten komen, maar vooral ook dat er gemeenschappelijke instellingen ontstaan, die voor de partners aan weerszijden van de grens werken.

Wij willen hier niet ingaan op het vraagstuk van de gemeenschappelijke culturele werking in het buitenland. Deze betreft de verbreiding van de Ne-

[p. 11]

derlandse kunst en literatuur, ze betreft vooral het onderwijs van de Nederlandse taal in het buitenland, in de eerste plaats aan de universiteiten. Wij zullen nog gelegenheid genoeg krijgen om in dit blad hierop terug te komen, vooral op het werk van de werkcommissie van hoogleraren en lectoren in de Neerlandistiek aan buitenlandse universiteiten.

Enkele woorden over de politieke zijde van het vraagstuk. Indien de dragers van de politieke macht zich niet interesseren voor een algemeen-Nederlandse integratie, kunnen we deze wel uit ons hoofd zetten. Op dit ogenblik staan we met de politieke wil tot een algemeen-Nederlandse integratie nog niet zo heel ver. Het zal nodig zijn, dat politieke partijen over de grenzen heen tot een overleg komen over de culturele integratie, maar vooral zal nodig zijn dat er ook op dit terrein organen komen voor gemeenschappelijk overleg, voor het nemen van beslissingen en voor het uitvoeren van beslissingen. Een activering van de Beneluxraad is ook op dit punt belangrijk. In België hangt de politieke wilsvorming om te komen tot een culturele integratie van Nederland en Vlaanderen toch vooral ook samen met het streven voor het Vlaamse gedeelte een werkelijke culturele autonomie tot stand te brengen, zo niet een verder strekkende autonomie.

Als toporgaan voor een Nederlandse integratie zou, zoals reeds voorgesteld is in de hierboven genoemde nota van de gemengde commissie voor het Belgisch-Nederlands akkoord, op de laatste twee Nederlandse congressen en bij andere manifestaties, een Raad voor de Nederlandse cultuur - eventueel Nederlands instituut te noemen - in het leven geroepen moeten worden. Deze Raad of dit instituut zou tevens de uitstraling van de Nederlandse cultuur in den vreemde onder zijn hoede moeten nemen. Wij komen hierop later in dit blad nog uitvoerig terug. Op den duur zal er een soort executieve, in samenhang met een Benelux-executieve en daar tegenaan leunend, tot stand moeten komen. Onder en naast de overheidslichamen zullen gemeenschappelijke instellingen voor het werk op het particuliere vlak moeten ontstaan. De tijd is hiervoor rijp. Hiervoor werd ook met name de stichting voor de Culturele Integratie van Noord en Zuid, waarin de Bestendige Commissie voor de Nederlandse congressen is opgegaan, opgericht. Het betreft hier een samenwerking van een dertigtal verenigingen en instellingen, met als belangrijkste punt het in leven roepen van een vast bureau voor dienstverlening in de sector van de culturele, meer speciaal de sociaal-culturele samenwerking. Het gaat er nu om de financiën voor een dergelijk bureau te vinden.

Tot slot willen we de vraag stellen, of er iets van een Nederlands eenheidsbesef ontstaan zal, dat Nederlanders en Vlamingen omvat, d.w.z. een eenheidsbesef dat aanwezig zal zijn bij meer dan een kleine minderheid. Dat eenheidsbesef is nu nog zeer gering, laten we het niet ontkennen. De politieke wil tot een integratie van Nederland en Vlaanderen zal er, althans in Nederland, vooral zijn, in zoverre een Nederlandse integratie ligt in het verlengde van een Benelux- en een Europese integratie, hier logisch bij aansluit. Een grotere samenhorigheid zal een gevolg zijn van een dergelijke integratie. Gemeenschappelijke instellingen en een gemeenschappelijke structuur zullen een gemeenschapsgevoel scheppen. In de geschiedenis is dit doorgaans het geval. Op de lange duur hoeven we niet pessimistisch te zijn.

W.