Neerlandia. Jaargang 71

Vlaams toneel in Frans-Vlaanderen

Niettegenstaande vele hinderpalen en moeilijkheden heeft het volkse bewustzijn zich in Frans- of Zuid-Vlaanderen kunnen handhaven bij meer Frans-Vlamingen dan men op het eerste gezicht geneigd is te veronderstellen omdat dit bewustzijn vaak in het Frans, de kultuurtaal ook in La Flandre, wordt vertolkt.

Wegens het ontbreken van Nederlands onderwijs, kranten, radio en t.v. is de volkstaal in Zuid-Vlaanderen een uitsluitend gesproken taal geworden, een der vele dialekten van het Nederlands. Om die reden is het dat toneelwerken, die in de jongste tijd door Westvlaamse groepen in Zuid-Vlaanderen opgevoerd worden, in het dialekt van de streek zijn bewerkt. In het onderwijs daarentegen, dat nu opnieuw in enkele scholen wordt gegeven, leert men het A.B.N. aan. De bedoeling van hen die ginds toneel brengen is wel, als de culturele opstanding van Zuid-Vlaanderen normaal mag verlopen, dat men van de levende (maar verarmde) gewesttaal vertrekkend tot bekendheid met en gebruik van het Nederlands komt.

Om er het taalbewustzijn te ondersteunen en weer te doen opleven, hebben sinds de laatste oorlog verschillende Westvlaamse groepen toneel gebracht in vele van de 92 Zuidvlaamse gemeenten waar nu nog Nederlands wordt gesproken. Hun aktie ligt aldus in het verlengde van de kunstavonden, die door Pro Westlandia in 1912, 1913 en 1914 in Frans-Vlaanderen werden georganiseerd en van de toneelopvoering die tussen de twee oorlogen door Zuid-Vlamingen zelf werden gegeven (o.a. te Eke, St.-Winoksbergen, De Moeren).

De spits werd afgebeten door ‘De Verbroedering’ uit Westouter, die met het ‘Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen’ sinds het toneelseizoen 1954-'55 elk jaar iedere keer met een nieuw toneelstuk meermalen op verscheidene plaatsen in Zuid-Vlaanderen is opgetreden. Sinds 1959 wordt het goede voorbeeld af en toe gevolgd door ‘Voor Outer en Heerd’ uit Alveringen en sinds 1965-'66 door de toneelgroep ‘Milac’ uit Vlamertinge. Ook ‘De Vredezonen’ uit Wielsbeke en ‘De jonge Troostverwachters’ uit Roesbrugge-Haringe gaven reeds vertoningen in Frans-Vlaanderen.

De aktie van die edelmoedige toneelverenigingen, welke volkomen baatloos gebeurt, heeft duizenden uit de Westhoek het besef bijgebracht dat hun taal een middel tot schepping van schoonheid kan zijn en er meteen veel toe kan bijdragen.

Aan Milac Vlamertinge heb ik in Neerlandia van juni jl. een bijdrage gewijd. Laat ik deze maal volstaan met in herinnering te brengen dat in het seizoen 1965-1966 opgetreden werd te Bambeke (27 maart 1966) met ‘De langste nacht’ van Donald Debruyne. Gedurende het seizoen 1966-'67 werd een tweede stuk van Debruyne ‘Afscheid’, weer in regie van Cyriel Hahn, opgevoerd te Steenvoorde (29-1), Boeschepe (5-3), Winnezeele (12-3), Killem 2-4), Hondschoote (9-4), Bambeke (16-4), De Moeren (23-4).

Ook in het komende toneelseizoen zal Milac Vlamertinge met ‘Geld is troef’ van D. Debruyne ‘over de schreve’ trekken naar Killem en Houtkerke in 1967 en naar Ekelsbeke, Boeschepe, Bambeke, St.-Jans-Cappel en Winnezele in 1968.

‘Voor Outer en Heerd’ uit Alverdingem bij Veurne maakte in het toneelseizoen 1959-1960 een toernee door Frans-Vlaanderen met ‘Durf leven’ naar Jan Gorissen door Louis Dutoo omgezet in het dialekt van het Veurne-Ambachtse. Opgetreden werd in Steenvoorde, Hondschoote, Herzele, De Moeren (200 aanwezigen op 680 mensen!), Houtkerke. Te Hondschoote moest op 8 november 1959 zelfs tweemaal gespeeld worden en de Avro-t.v. wijdde er een reportage aan op 13 jan. 1960. Te Ekelsbeke werd dit stuk gebracht op 2 okt. 1960. N.a.v. de Vlaamse Heemdag te Eke gaf deze kring een opvoering van ‘Bietje’ van Maurits Sabbe op 7 mei 1967 en op 5 november jl. te Buysscheure n.a.v. de familiebijeenkomst der familie Vangrevelinghen wiens voorzaat Tisje Tasje is, de Frans-Vlaamse ‘Uilenspiegel’ (1767-1842).

[p. 177]

Flor Barbry als André in zijn toneelstuk ‘Kerstavond’
cliché ‘Ons Erfdeel’

‘De Vredezonen’ uit Wielsbeke gingen op 22 jan. 1961 zelfs naar Rijsel waar ze ‘De blijde begraving van Klakke Verdoest’ van Gaston Martens opvoerden.

‘De jonge Troostverwachters’ uit Roesbrugge-Haringe speelden ‘Karel De Blauwer’ van Jules Leroy in bewerking van Romain Depuydt in 1961 te Abele (29-1), Killem (5-3), De Moeren (12-3), Steenvoorde (26-3), in 1962 te Ekelsbeke (4-3), St. Jans-Cappel 18-3) en te Houtkerke (25-3). Vele van deze gegevens vonden wij verspreid in ‘Ons Erfdeel’.

Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen

Uit ‘De verbroedering Westouter’ geboren op Kerstmis 1954 zette het ‘Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen’ op 16 januari 1955 zijn eerste stappen over de Zwarte Berg naar het prachtige dal, waar Sint Jans Cappel geborgen ligt, om er ‘En waar de sterre bleef stille staan’ van Felix Timmermans in Zuidvlaamse bewerking van de Westvlaming Joris Declercq (Joos Uytendaele) te spelen. In de annalen van de toneeelgroep staat geschreven: ‘We schrokken ons bijna dood van de uitbundige reaktie van het publiek dat deze levensuiting enthoesiast toejuichte. De Westouterse burgemeester Emiel Hardeman, voorzitter van “De Verbroedering” kreeg de tranen in de ogen dat zijn kerstekind zo warm onthaald werd en Sint-Jozef-de-lange verloor zijn kloefen in de beek al dansend van vreugde. De natuurelementen zelf speelden met simbolen: er waaide een wind en er striemde een regen die de wateren van de beek buiten de bedding bracht. Zelf het elektrisch licht gaf plaats aan de natuurlijke vlam op de kaars’.

Bisschoppen en prelaten, ministers en burgemeesters, letterkundigen, componisten en bovenal de gewone man hebben sindsdien stil of uitbundig, monkelend of schaterlachend, ingetogen en met betraand gezicht, het spel bekeken en de sappige taal van het volkstoneel voor Frans-Vlaanderen beluisterd.

Elf toneelseizoenen aan één stuk, vrijwel zondag na zondag, spijts soms enorme materiële moeilijkheden hebben de idealisten van Westouter onder de regie van Flor Barbry standgehouden. In die elf jaar hebben ze meer dan 200 vertoningen in Frans-Vlaanderen gegeven. Voor hun twaalfde seizoen voorzien ze meer dan een dozijn opvoeringen in de Franse Westhoek.

Qui non diligit manet in morte... Wie niet liefheeft is dood. Wie Frans-Vlaanderen niet liefheeft doet geen enkele inspanning voor wat sommigen, die van veraf oordelen, een utopie noemen: het behoud van onze taal en cultuur in Noord-Frankrijk.

Het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen heeft in de laatste jaren voor de Nederlandse cultuurgemeenschap een volgehouden prestatie geleverd, die onschatbaar is.

‘Het opruimen van het dialekt zou de volledige verfransing van ons volk betekend hebben. Op de wijze van het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen moet men dus de Frans-Vlamingen helpen en steunen om het dialekt te waarderen en in stand te houden, zo niet, dan ondergraaft men het eigen huis. Als dit levende fundament van de natuurlijke taal der Frans-Vlamingen bewaard blijft, dan blijft ook de kans bestaan dat men het dak van de Algemene Nederlandse cultuurraad zal kunnen optimmeren. Naarmate het Nederlands onderwijs in Frans-Vlaanderen uitbreiding neemt, naarmate de betrekking met Vlaanderen en Nederland menigvuldiger wordt, zullen ook de mogelijkheden voor het A.B.N. groter worden. Inmiddels verdient het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen onze grootste aanmoediging, onze steun en onze erkentelijkheid’, aldus Luc Verbeke, in Neerlandia mei 1965.

Het Vlaams in Zuid-Vlaanderen verviel niet door de wapenen. Het Vlaams mag niet vervallen door innerlijke vermolming; er moet geschreven en gespeeld worden om de Frans-Vlamingen van heden te boeien en geleidelijk op te voeren naar zuiver Nederlands. Dit te willen beleven is een utopie wellicht, maar aldus G. Walschap in ‘Ons Erfdeel’: ‘Wij moeten vooraf beklemtonen dat de Nederlandse letterkunde, precies zoals onze beschaving, een uiterst kort verleden heeft en een onafzienbare toekomst. Zo kort als ze leven, zo kwetsbaar ook zijn talen en zo snel veranderen ze. Wij Vlamingen, die met twee generaties van intellektuelen, met nauwelijks tien procent van ons volk, hebben voorkomen dat Vlaanderen nog deze eeuw Frans zou spreken van Hamont tot Knokke, wij zijn ons bewust van een “strijd voor het leven” onder de talen zoals onder de soorten (...). Dat betekent dat het lot van elke taal volledig in handen ligt van elke generatie, zoals elke ketting volledig afhangt van elke schakel’.

[p. 178]

Meer dan 200 opvoeringen

Na ‘De sterre’ van Timmermans (14 ×) volgde (in 1956-'57) ‘Leentje uit het Hemelrijk’ (7 ×) van Gaston Martens. Het seizoen daarna ‘Menschen lyk wyder’ (Kinderen van ons volk) van Antoon Coolen (41 ×). Voor de première hiervan op 15 december 1957 was de salle paroissiale te Steenvoorde overvol. ‘M'en hier de zalen nog niet vele zo plompendevol ezien’ zei Z.E.H. deken kan. J. Verdonck. ‘'t Is entwat waarvan e mensch epakt is en zyn herte toeësnoerd. En in 't Vlamsche van Steenvoorde... in nuze schone zoete geblomde Vlamsche tale die eigentlyk nus moedertale is’.

Jaar na jaar bracht het Westouter Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen een nieuw toneelwerk ‘over de schreve’ (over de Belgisch-Franse grens): ‘De vier jaargetijden’ van Antoon Coolen (26 ×), ‘Leontientje’ van Felix Timmermans (17 ×).

Na de winter van 1962 was het gezelschap van Barbry sinds 1955 105 maal opgetreden in zalen van Zuid-Vlaanderen. We rekenen de vele openluchtzomeropvoeringen ‘Leentje uit het Hemelrijk’ in diverse gemeenten niet mee. Met ‘Uitvaart’ van de Engelsman Sutton Vane, net als de vorige toneelstukken in het Frans-Vlaamse dialekt door Barbry, werd in het seizoen 1962-'63 vijftien maal opgetreden.

Met ‘De Harlekijn’ van Barbry zelf kwam men in 1963-'64 16 maal voor het voetlicht (te Boeschepe zelfs met een namiddag- en een avondvoorstelling). Barbry zou nog drie andere toneelspelen schrijven: ‘In attendant’ met 17 opvoeringen in 1964-'65, waarvan in Hondschoote en Boeschepe twee op dezelfde zondag, ‘Kerstavond’ met 18 opvoeringen in 1965-'66 waarvan tweemaal in Sint-Jans Cappel en Boeschepe en ‘Begin met Eva’ met 10 opvoeringen in 1966-'67.

De volgende Fransvlaamse gemeenten werden meer keren door de Verbroedering bezocht: Abele, Arneke, Boeschepe, Bollezeele, Caestre, De Moeren, Eecke, Ekelsbeke, Eringem, Godewaerdsvelde, Haesebrouck, Herzeele, Hondschoote, Houtkerke, Meteren, Morbeke, Rijsel, Rexpoede, Sint-Jan-Cappel, Steenvoorde, Warhem.

In oktober 1967 begon het Volkstoneel voor Frans-Vlaanderen aan zijn twaalfde seizoen. Op het programma: ‘De Regenmaker’ van de Amerikaan N.R. Nash, in Fransvlaamse vertaling van Flor Barbry.

Evenals in de vroegere bewerkingen van de toneelstukken van G. Martens, A. Coolen, F. Timmermans en Sulton Vane en als in zijn eigen toneeloeuvre heeft Barbry ook ‘De Regenmaker’ van Richard Nash bewerkt in die zin, dat het ook een demonstratie brengt van de Vlaamse aard en zeden. Amerikaanse invloeden en toestanden werden vervangen door Vlaamse. Het gebeuren speelt zich trouwens af op een hofstede aan de Frans-Belgische grens te Belle. Barbry doet deze winter minstens 19 gemeenten aan in Frans-Vlaanderen. Zoals steeds wordt in West-Vlaanderen ingespeeld. Dit gebeurde deze keer op 29 en 30 oktober te Westouter zelf. Naar oude gewoonte waagt het Volkstoneel zich slechts in Frankrijk als alle onvolkomenheden, die bij een première aan het licht komen, weggewerkt zijn. Barbry staat er immers op dat de door de Franse t.v. inzake toneel verwende Fransvlaamse kijkers niets kunnen aanmerken inzake regie of spel.

Op 5 november begon de Fransvlaamse toernee te Sint-Jans-Cappel. Vervolgens op 11 nov. te Godewaerdsvelde, op 19 nov. te Caestre, op 3 dec. te Hondschoote, op 10 dec. te Ekelsbeke, op 17 dec. te Boeschepe, op 28 jan. om 15 uur matinee te Rijsel. Komen dan nog aan de beurt: Morbeke, Rexpoede, Warhem, De Moeren, Houtkerke en bijna zeker te Steenvoorde en zelfs te Belle en Bambeke waar Het Volkstoneel nog nooit te gast was.

Vrijwel altijd speelde de groep voor zalen die weken van te voren uitverkocht waren. Na iedere opvoering, na ieder ‘Vlaams bad’ waren de toeschouwers opnieuw zichzelf geworden: Vlaams in hun spreken en in hun voelen. ‘Je meugt het zaalfste spilletje doen in 't frènsch, je gô nuus gin zuk èn effect hèn. Je kunt dat ôl è zo niet zeggen in 't frènsch’. Hun eigen taal greep die mensen aan in hun diepste wezen. Toen na een opvoering van ‘Mènschen lyk wyder’ Mgr. Vermeersch het publiek in Haezebrouck toesprak in 't Frans, scandeerde men uit de zaal: En flamand, in 't Vlèmsch! Al de mensen kwamen Frans pratend binnen, ze verlieten de zalen al Vlèmsch koutend.

Idealisten gevraagd, steun en geld

Trots al dit zichtbaar enthousiasme was er moed toe nodig om keer op keer de dekors en de primitieve lichtinstallatie over de grens te sleuren, om de elektrische leidingen aan te passen, enz.. Maar de voornaamste vereisten bleven aanwezig: een grote dosis liefde voor ons volk in Frans-Vlaanderen, een bijna bovenmenselijk geloof in de levenskracht van onze taal en cultuur ‘over de schreve’ en een niet wankelbare trouw.

De Frans-Vlamingen zijn het waard. Als je met de gewone man spreekt voel je hoe geleidelijk aan de verfransing de eigen aard aanvreet, maar ook hoe het vuur blijft smeulen onder de as. De toneelopvoeringen van de Westvlaamse idealisten vermogen het een kortstondige gloed te geven, kortstondig maar intens genoeg om het vuur brandend te houden. Het toneel vermocht en vermag het een vreugdevolle en warme vlam op te wekken uit de as. En dit niet bij een handvol intellektuelen, maar bij een massa volk. En het gebeurt niet zelden dat, na de vertoning in de bistro bij een picon... of drie, in Frans-Vlaanderen onze oude Vlaamse volksliederen weer opklinken uit de mond van een volk dat ze eeuwen bewaard heeft.

De mensen ontdekken, dank zij deze toneelopvoeringen, weer de rijkdom en de soepelheid van hun taal, zelfs

[p. 179]

in dialektische vorm en in hen groeit een verlangen om ze weer als cultuurtaal te kunnen hanteren. De vrije Nederlandse cursussen in de Westhoek zijn een rechtstreeks gevolg van de toneelopvoeringen, die een vernieuwde belangstelling voor de eigen taal opwekken.

Barbry en de zijnen die een derde van hun zondagen besteden - zo we schreven opofferen zouden ze het ons kwalijk nemen - kennen de mensen van de Westhoek. En omdat ze naast idealisten ook kunstenaars zijn, vermogen ze een vaak onbeheerst enthousiasme bij de Frans-Vlamingen te verwekken, opgetogen als de mensen zijn omdat ze hun taal op de planken horen in hun atmosfeer en hun dagelijkse levensstijl.

Maar ‘De Verbroedering’ alleen kan het niet rooien. Meer groepen moeten het idealisme opbrengen om aan dit pionierswerk mee te werken. En ze hebben steun nodig. Waarop wachten de Belgische en Nederlandse regeringen om het voorbeeld van de provincie West-Vlaanderen te volgen en financieel te steunen?

Suggesties

Mogen we hier resumeren wat A. Demedts in de rand schreef in ‘Ons Erfdeel’, 8 jg. nr. 2:

‘Het moet mogelijk zijn ieder jaar dertig opvoeringen te verzorgen, waarvan enkele 's zomers in openlucht. Dat veronderstelt een groter aantal groepen die in Frans-Vlaanderen willen en kunnen spelen. Het moet zelfs nu reeds mogelijk zijn in Frans-Vlaanderen zelf een toneelgroep op te richten. Daartoe is iemand nodig met grote hoedanigheden. Een man die idealisme met werkelijkheidszin, bekendheid met de plaatselijke toestanden en vriendschap voor de mensen in zich verenigt. Om dit plan te verwezenlijken zijn 50.000 Fr of f 3.700, - nodig.’

Wij zouden er zelfs durven aan toevoegen dat de tijd nu al rijp is om een eksperiment te wagen, als er geld voor gevonden kan worden en idealisme bij hen die het moeten uitvoeren. Naar onze mening zou een of andere toneelgroep uit Vlaanderen of Nederland - we denken aan ‘Arena’ uit Rotterdam, die in de zomer van 1961 en aan het ‘Zeeuws Volkstoneel’ dat in januari 1962 ‘De gecroonde Leersse’ van de Duinkerkenaar Michiel De Swaen opvoerden, aan ‘Teater Antigone’ uit Kortrijk met ‘Dossier Bakelandt’ van Fred Germonprez bijvoorbeeld - het nu mogen aandurven in gewoon A.B.N. in Frans-Vlaanderen op te treden. Of het zal inslaan durven ook wij niet voorspellen al hebben we goede hoop. Maar ging het beroemde Vlaamse Volkstoneel na de eerste wereldoorlog niet met sukses in Parijs spelen? En moet sukses verzekerd zijn vóór men eraan durft beginnen? De Zwijger wist het al: Men moet niet zeker zijn van de overwinning om de strijd aan te durven.

A. Lammertyn.

Flor Barbry als Suskewiet in ‘En waar de sterre bleef stille staan’ van F. Timmermans.