Neerlandia. Jaargang 71

[p. 39]

Weer een ‘nieuwe’ spelling

De redactie heeft gemeend aan de ‘nieuwe’ spelling aandacht te besteden. Zij brengt in deze aflevering twee beschouwingen, een van een tegenstander en een van een voorstander van deze ‘nieuwe’ spelling.

Mocht een lezer van oordeel zijn, dat hij of zij nog nieuwe argumenten pro of contra naar voren kunnen brengen, dan zal de redactie deze gaarne ontvangen en eventueel in Neerlandia plaatsen.

Na enige maanden wordt de discussie gesloten.

De redactie.

Enkele opmerkingen over het rapport der Nederlands-Belgische Commissie voor de spelling der bastaardwoorden
Mr. drs. G. van der Flier

De Regering is thans overgegaan tot het publiceren van het rapport van de z.g. Commissie-Wesselings, welke op 28 mei 1963 haar werkzaamheden aanving. In de korte tijd, waarin dit rapport in de openbaarheid is, heeft het al aanleiding gegeven tot een stroom van polemiek, gedeeltelijk ernstig, gedeeltelijk van het nogal lichte genre.

Het lijkt mij een goede zaak, dat de redactie van Neerlandia aan dit belangrijke vraagstuk ruime aandacht wil geven; ik stel het op hoge prijs, dat zij mij de gelegenheid geeft, het gesprek te openen. Hoewel ik mij in de engere zin des woords niet tot de deskundigen mag rekenen (wie kan dit wel?) voel ik mij toch enerzijds door mijn studie onder mensen als Geyl en De Vooys, anderzijds door mijn dagelijks handwerk, voortdurend bij deze vragen betrokken.

Ik wil mijn opmerkingen beginnen met een woord van waardering voor de ernst, waarmede de commissie haar bijzonder moeilijke en delicate taak heeft aangevat en volbracht. Hoewel zal blijken, dat ik op belangrijke punten een andere visie heb dan deze werkgroep, zal ik mij er wel voor hoeden, te vervallen in een polemiek van ‘hoe bestaat het’ en ‘heb je nou toch ooit?’. Ik heb het rapport enige malen rustig en geconcentreerd gelezen en ik ben onder de indruk gekomen van de ernst, die er uit spreekt. Men heeft geworsteld met de stof, men heeft beseft, dat er een voortdurende spanning is tussen traditie en vernieuwing, men heeft de moed gehad compromissen te sluiten. Ik wil nog een stap verder gaan: de bezwaren, die bij mij rijzen tegen verschillende punten van dit werkstuk kunnen voor een belangrijk deel worden teruggevoerd op bezwaren tegen de opdracht, die deze groep kreeg en niet tegen de

Wat zou prof. De Vries, - U weet wel, van ‘De Vries en Te Winkel’ - er van gezegd hebben?

[p. 40]

wijze, waarop zij zich aan een vrijwel onmogelijke taak wijdde.

Ik vind het een betreurenswaardige zaak, dat de commissie het onzalige begrippenpaar progressief-conservatief in haar beschouwingen heeft opgenomen. Wanneer ik b.v. blz. 8 van het voor mij liggende gecyclostyleerde rapport zie, dan wordt hierin tot vervelens toe de progressieve trom geroerd om de voorstellen der commissie te verdedigen. Zeker in onze Nederlandse verhoudingen is het gebruik van dit begrippenpaar een hachelijke zaak; een zekere koudwatervrees voor het woord ‘conservatief’ en een soms mallotige voorkeur voor het woord ‘progressief’ heeft beide woorden tot een soort fetisj gedegradeerd. Zelfs wanneer dit niet het geval ware en wij deze woorden sine ira et sine studio zouden kunnen gebruiken, zoals dat b.v. in Engeland geschiedt, zouden zij beter vermeden kunnen worden. Er is niemand mee gediend, wanneer de schijn wordt gewekt, of er een regelrecht verband bestaat tussen dit algemene vraagstuk en het politieke bedrijf van alle dagen.

Een volgende opmerking betreft het feit van de ‘zozeer gewenste rust op het gebied der spelling’. Het ‘ingaan in de rust’ was een der voornaamste motieven, welke de Nederlandse minister en zijn Belgische ambtgenoot in 1963 bewogen, de commissie haar opdracht te geven. Wanneer wij zien, hoeveel er in de nu verstreken dertig jaren al ‘gesleuteld’ is aan de officiële spelling, dan gaat men inderdaad verlangen naar rust, maar men wordt geconfronteerd met de vraag, of wij wel op de goede weg zijn om deze rust te bereiken. Nu weet ik, dat men deze vraag vrij gemakkelijk kan beantwoorden met de opmerkingen die een der commissieleden daarover gaf: eigenlijk zijn al deze incidentele maatregelen van Marchant af tot en met de commissie Wesselings slechts onderdelen van één operatie; de overgang van De Vries en te Winkel naar een vereenvoudigde spelling, ongeveer volgens de ideeën van Kollewijn en de zijnen.

Ik zou mij hierbij een paar vragen willen veroorloven. Is de commissie niet té veel uitgegaan van de behoeften of wensen van de school - en dan in het bijzonder van de lagere school - en heeft zij zich wel voldoende afgevraagd hoe de maatschappij op deze zaken reageert. Ik neem gaarne aan, dat het bijbrengen aan schoolkinderen van de spelling, die zou resulteren uit een ongewijzigd aanvaarden van deze voorstellen, niet meer moeite zou geven, dan het bijbrengen van de spelling, die thans geldt; of het veel minder moeite zou geven betwijfel ik. Maar het lijkt mij hoogst onwaarschijnlijk, dat een spelling als thans voorgesteld, nog werkelijk het geestelijk eigendom zal worden van de hele generatie die thans ons maatschappijbeeld bepaalt. En dit is niet een zaak, die men kan afdoen met een algemene opmerking in de zin van: die generatie sterft toch af, het wordt van jaar tot jaar beter. Ik word er in mijn werk dagelijks mee geconfronteerd, dat zelfs de maatregelen van 1947 en 1954 nog niet goed verteerd zijn. Wanneer ik b.v. vergelijk de concepten, die mij vóór 1948 van dag tot dag werden voorgelegd en die, welke thans in een bonte parade aan mij voorbij trekken, dan word ik getroffen door een verminderde zekerheid in het taalgebruik en in de spelling.

Dit vindt zijn oorzaak niet in een vermeende teruggang van de kwaliteit van mijn collega's, medewerkers en ondergeschikten; daarvan is - gelukkig - geen sprake. Maar wel is het duidelijk, dat het zich eigen maken van een spelling een zaak is, die een grote inspanning vraagt, een inspanning die de meesten zich na hun schooltijd niet meer of nolens volens ten hoogste éénmaal willen bieden. Laat mij dit met een ervaring uit de praktijk mogen illustreren: tengevolge van de onzekerheid, die is ontstaan bij de generatie, welke nu leiding geeft, is de bewaking van het taalgebruik voor een belangrijk deel in commissie gegeven aan de secretaresses, hoofden van typekamers enz.; de leidinggevende functionarissen ‘geloven het wel’, omdat zij zelf de zekerheid missen.

Wanneer ik nu de overtuiging had, dat de voorstellen dezer commissie zo algemeen acceptabel en zo transparant waren, dat iedereen zou moeten zeggen, ‘ja, dat is het, nu hebben we het gevonden’, dan zou ik om der wille van de rust de hersengymnastiek willen beoefenen, die een dergelijke overgang vraagt. Helaas is hiervan geen sprake; de commissie beseft dit zelf en wanneer men de stemmen hoort, die nu al opgaan in de hoek van de zich wetenschappelijk noemende groep, dan beseft men wel, dat ook deze voorstellen slechts een ‘halte op verzoek’ kunnen vormen, maar geen station (ik zeg niet eindstation, want dat is er niet bij een levende taal).

Nu kan men mij tegenwerpen, dat deze ellende teruggaat op het feit, dat bij de vorige aanpassingen niet radicaal is doorgestoten naar een spellingsvorm, zoals die jarenlang was gepropageerd door de ‘Vereniging tot vereenvoudiging onzer spelling’. Ik aanvaard dit argument tot op zekere hoogte. Inderdaad was de ‘spelling Kollewijn’ om haar nog maar eens zo te noemen, een tamelijk logisch sluitend geheel met een duidelijke basis in de algemeen gebruikte beschaafde taal van haar tijd; dat kan van de spelling 1947/1954 niet zonder meer gezegd worden. Maar ik meen, dat de ‘Vereniging’ zichzelf, nadat een belangrijk deel van haar wensen waren vervuld, terecht heeft opgeheven, in het besef, dat een ‘unconditional surrender’ meestal niet het beste slot van een strijd vormt.

Ik kom hier tot een volgend bezwaar. Het substraat waarop degenen, die geijverd hebben voor vernieuwing onzer spelling, hun gebouw optrokken, was het algemeen beschaafd Nederlands A.B.N. Hun streven was, aan hen die Nederlands spraken, een spelling te geven, die de gesproken taal van dit deel der taalgebruikers in het woordbeeld zo goed mogelijk weergaf, waarbij men wel besefte, dat aan een zekere mate van stylering en uniformering niet te ontkomen was.

Wanneer ik het rapport der commissie bestudeer, dan

[p. 41]

zie ik, dat men met een zekere wijziging in de terminologie, deze basis nog aanvaardt. Bij haar vérgaande voorstellen ten aanzien van de bastaarwoorden blijkt echter, dat de commissie zo nu en dan uitgaat van een spraakgebruik, dat op gespannen voet staat met het A.B.N.; ik noem slechts: sjampetter, sjiek, sjokolade. Eenzelfde spanning valt waar te nemen in haar voorstel B 37, waar N.B. wordt voorgesteld de s, om redenen van uitspraak te handhaven in woorden waar het A.B.N. duidelijk een z uitspreekt: excursie, universiteit, fusilleren.

Veel sterker spreekt dit bezwaar echter in de voorstellen van hoofdstuk III A, betreffende de tussenletters in samenstellingen: spellingen als ‘heldedaad’, eeuweoud’, ‘geestedom’ - ik noem er slechts enkele uit een grote voorraad - wortelen niet in de beschaafde taal, die thans in Nederland gesproken wordt. Ik weet, dat hier nuances zijn, dat er woorden zijn, waarbij twijfel op zijn plaats is, maar het beeld, dat uit deze paragrafen naar voren komt, wijkt af van het beschaafde taalgebruik, dat wij anno 1967 kennen.

Ik geloof echter, dat wij hier zijn aangeland bij een van de kernvragen van deze hele materie. Kort en duidelijk gezegd: ik betwijfel ten sterkste, of wij anno 1967 nog zo rechtlijnig van een A.B.N. uit kunnen redeneren en construeren, als dat b.v. in de jaren 1930 het geval was, toen ik bij De Vooys op de collegebanken zat. Wanneer ik tracht mij te realiseren, wat in de nu ruim veertig jaren, waarin ik min of meer bewust met onze taal leef, in dit opzicht is veranderd, dan zie ik in grote lijnen deze ontwikkeling: het gebruik van de echte dialecten is kwantitatief teruggegaan; voorzover zij nog bestaan, zijn ze aan zware slijtage onderhevig; over het gehele gebied van het land wordt in toenemende mate het algemeen beschaafd Nederlands gesproken, dat echter minder ‘vormvast’ is dan het A.B.N. uit de dagen van De Vooys c.s.; naast dit A.B.N. zien wij een andere algemeen verbreide taalvorm opkomen, die ik misschien het best kan karakteriseren als A.P.N., algemeen plat-Nederlands; men komt het in bijna alle provincies tegen. Het lijkt mij niet uitgesloten, dat de verhouding van deze twee communicatiemedia in de komende jaren een onderwerp van aanhoudende zorg zal zijn voor allen die het goed menen met onze taal. Deze ontwikkeling, die ik slechts uitermate oppervlakkig even aanstipte, brengt echter mede, dat het onmogelijk zal zijn, de vraagstukken die met de spelling samenhangen alleen maar te benaderen uit de sfeer van het ‘zijn’; na een lange omweg komen we weer uit bij de behoefte aan een norm. Wanneer men tot dit inzicht is gekomen, staat men echter tevens voor de levensgrote vraag, of het geraden is nu min of meer incidenteel, maar wel ingrijpend te gaan wijzigen in ons taalbeeld. Bij het bestuderen van deze stukken werd ik telkens herinnerd aan het nog altijd actuele werk van Von Savigny ‘Vom Beruf unsrer Zeit für Gesetzgebung und Rechtswissenschaft’; wil men codificeren, dan moet de ontwikkeling een duidelijk stadium bereikt hebben en men moet zelf klaarheid hebben over de vragen ‘waar sta ik’ en ‘waarheen wil ik’. Het antwoord op deze vraag kan niet door een aantal deskundigen alleen gegeven worden, hoe toegewijd en hoe voorzichtig zij ook opereren.

Een laatste opmerking geldt de voorstellen die de commissie doet met betrekking tot de z.g. bastaardwoorden. Hoewel ik op dit punt de scherpste critiek heb, ben ik tegelijkertijd geneigd het rapport te dezer zake met uiterste clementie te behandelen. De opdracht, die aan de commissie gegeven werd, was zodanig geformuleerd, dat zij min of meer gedwongen werd in de richting van het thans gedane voorstel. Ik zie er bewust vanaf, paragraaf voor paragraaf te gaan malen en zeven; ik wil mij beperken tot de grote lijn, die in dit voorstel valt te ontdekken. Voor al die woorden, die al voor een deel aan ons Nederlandse ‘foneemsysteem’ zijn aangepast, stelt de commissie voor een spelling in te voeren, die aangepast is aan die van de overige Nederlandse woordenschat. De grondwet die haar hierbij heeft geregeerd is het fonologisch beginsel: in een fonologische spelling wordt elk foneem voorgesteld door één afzonderlijk teken (blz. 2 van het rapport, gecyclostyleerde uitgave). Het ware de moeite waard, na te gaan, welk gezag de commissie en haar opdrachtgever dit beginsel als een wet heeft opgedrongen; een mooi onderwerp voor een dissertatie! Het wonderlijke is nu, dat dit met kracht beleden beginsel, met grote zwier weer over boord wordt gezet, wanneer de spelling van de ‘vol-Nederlandse’ woordenschat aan de orde is. Even na de door mij aangehaalde passage over het fonologisch beginsel geeft de commissie zelf te kennen, dat de spelling van zuiver Nederlandse woorden niet consequent fonologisch is; verderop in haar rapport distancieert zij zich van een mogelijke consequente regeling van de spelling i/ie met de voortreffelijke opmerking, dat een dergelijke verandering ‘een volledige breuk (zou) betekenen met de Nederlandse schrijftraditie van de middeleeuwen af’. Men wrijft zich dan de ogen uit en stamelt: maar is de voorgestelde wijziging ten aanzien van de bastaardwoorden dan niet een even duidelijke breuk met een eeuwenoude traditie?

Nu kan ik mij voorstellen, dat men zoveel winst zou zien in een dergelijke breuk, dat men deze ingrijpende operatie maar voor lief zou willen nemen. Wanneer ik de voorstellen bestudeer, dan zie ik slechts geringe mogelijkheden voor winst en daarnaast een groot verlies. De mogelijkheden van winst zijn zeer beperkt, omdat een groot deel der bedoelde woorden nog altijd niet in het Nederlands ‘foneem-systeem’ passen. De commissie heeft zich, in haar loffelijke zorgvuldigheid over het algemeen onthouden van voorstellen om dergelijke woorden of uitgangen te vernederlandsen; zij zag b.v. af van het invoeren van de uitgang ‘aadje’ voor ‘age’ waarmede vorige geslachten nog wel eens experimenteerden. Het resultaat is echter, dat hele reeksen van woorden een zó hybridische spelling krijgen, dat het een

[p. 42]

heidense toer zal zijn, dit althans aan de niet meer schoolplichtige taalgebruikers bij te brengen.

Om enkele sprekende voorbeelden te noemen: kassière, nesessaire, kamoeflage, sentrifuge. Het hele beeld, dat ons uit deze pagina's tegenkomt toont duidelijk aan, dat de commissie zelf gehinkt heeft op twee gedachten - ook niet anders kon -; het resultaat is echter, dat er een voorstel ligt, dat niemand bevredigen zal.

Erger dan deze gederfde winst vind ik echter het directe verlies, dat wij zouden lijden, wanneer deze voorstellen onverhoopt kracht van wet zouden krijgen.

De talloze woordvormen van Latijnse, Franse, Griekse afkomst die onze taal kent, zouden voor het merendeel op een Procrustusbed worden gelegd, om ze daardoor iets makkelijker schrijfbaar te maken voor hen, die ze zelden gebruiken. Ik stel dit bewust zo paradoxaal.

Ik ben n.l. overtuigd, dat de geringe winst, die men wellicht bij het lager onderwijs zou behalen, volledig wegvalt tegen het verlies dat wij zullen lijden door deze bewuste afwending van culturen en taalgebieden die tot op de huidige dag onze eigen cultuur mede voeden en vormen. Juist in een tijd als de onze, waarin voortgezet onderwijs in snel toenemende mate door zeer brede lagen van onze bevolking wordt genoten, hetgeen betekent toegang tot de Franse en Engelse taalgebieden, maakt het een dwaze indruk, dat men een spelling voorstelt, die ons min of meer op een eiland plaatst.

Ik werd tijdens de bestudering dezer stukken telkens herinnerd aan de Zweedse spelling, die overigens in bepaalde opzichten nog wel een beetje verder gaat dan deze voorstellen; tijdens mijn verblijven in dat land kreeg ik vaak de indruk, of ik op een eiland leefde, en dat niet alleen vanwege de Sont en het linkshoudende verkeer!

Ik ben werkelijk bezorgd, wanneer ik mij tracht te realiseren, welk een schizophrene zaak het wordt, wanneer wij straks onze kleinkinderen een spelling moeten gaan bijbrengen, die volkomen breekt met onze traditie en die zij zelf na zes of zeven jaren liefst zo gauw mogelijk moeten vergeten, willen zij met hun Engelse, Franse en Latijnse lessen geen figuur slaan. Uit dit gedeelte der voorstellen komt mij een provincialisme tegen, dat ik temeer vrees omdat ik weet, hoe sterk het aansluit bij enkele andere tendenties van onze hedendaagse Nederlandse maatschappij. Ik meen, dat wij de komende generatie een dienst bewijzen, wanneer wij haar behoeden voor deze binnenhuisarchitectuur; dat dit medebrengt, dat gedeeltelijk zal moeten worden teruggekomen op de regels van 1954 kan nauwelijks een bezwaar hebben. Willen wij werkelijk meedoen in Europa, zoals wij zo gaarne beweren, dan zal dat ook uit onze eigen taal moeten blijken.

Ik heb mij willens en wetens onthouden van enige toespeling op werkelijke of vermeende Hollands/Vlaamse tegenstellingen; ik meen, dat dit de zaak alleen maar zou kunnen vertroebelen.

Ten aanzien van het voorstel in zijn geheel, zie ik slechts twee reële mogelijkheden:

1e.	Men aanvaardt de thans gebruikte spelling, past die hier en daar aan, vereenvoudigt haar op bepaalde punten, erkent de vreemde elementen in onze taal en sluit de affaire dan voor de komende b.v. dertig jaren.
2e.	Men handhaaft de huidige spelling zonder meer, maar men benoemt tegelijkertijd een niet omvangrijke, maar breed samengestelde werkgroep, die opdracht krijgt over b.v. tien jaren rapport uit te brengen over het taalgebruik in Nederland en België; dit vooral gezien tegen de achtergrond van de snel toenemende algemene ontwikkeling en de intenser wordende internationale contacten.
	In een dergelijk rapport zouden dan enige suggesties kunnen worden gedaan over de gewenste ontwikkeling van de geschreven Nederlandse taal in de komende halve eeuw.