Neerlandia. Jaargang 70

[p. 130]

Het Genootschap Onze Taal
Dr. J. Veering

Het Genootschap Onze Taal heeft nog geen leeftijd om aan een groots opgezet jubileum te denken. Maar, aan de andere kant, een bescheiden recht van beroep op een zekere mate van volwassenheid kan aan de vijfendertigjarige niet ontzegd worden. Het geeft een maandblad uit dat nu in een oplaag van ruim twaalfduizend verschijnt en het organiseert sedert 1955 tweejaarlijkse congressen die door vele honderden bezocht worden.

Het is in mei 1931 gesticht door de redacteur van het Algemeen Handelsblad, C.K. Elout (1870-1947) en de Amsterdamse koopman P.C. Smit jr. (1879-1948). Elout had in een tweetal artikelen gewaarschuwd tegen de invloed van het Duits op het Nederlands (de jaren dertig!) en Smit had daarop gereageerd door het voorstel om een genootschap op te richten dat zich tegen die invloed zou gaan verweren. Het moest een vereniging zijn die - zoals Smit dat uitdrukte - ‘zich toelegt op het beoefenen van zuiver Nederlandsch door de leden, een onderonsje dus’. Het idee van Elout en Smit bleek vruchtbaar te zijn. Blijken van instemming kwamen vooral van de mensen uit de handel, de industrie en de pers.

Reeds in de oprichtingsvergadering kwam de vraag aan de orde, wie bij beslissingen over goed of fout Nederlands nu eigenlijk recht van spreken had. De oprichters wilden tot geen enkele prijs aan het genootschap het karakter van een lekenkring ontnemen, maar zij begrepen toch dat met de deskundigheid van de leiding de zaak zou staan of vallen. Zij vonden een middenweg in de Raad van Deskundigen, een commissie van hoogleraren in de Nederlandse taalkunde. Aan het optimisme van Smit en aan zijn overredingskracht is het te danken geweest dat deze Raad tot stand is gekomen.

In de jaren vóór 1940 verschenen in het maandblad Onze Taal geregeld lijsten van germanismen, die door de Raad veroordeeld waren. Ook in andere kwesties vroeg Smit, de motor van het genootschap, de Raad om advies.

Smit was geen scherpslijper. Hij bezat als leek een verbazingwekkende kennis van de neerlandistiek en naarmate hij langer ‘omging’ met allerlei subtiele taalkwesties, werd zijn oordeel steeds voorzichtiger. Hij wist dat men met een beslissing ‘Fout! Taalbederf!’ wel de lachers en de klagers op zijn hand kon krijgen, maar had ook ervaren dat een snelle vorm van recht spreken in taalkwesties maar al te vaak grote onrechtvaardigheden tot gevolg had.

Het echte ‘onderons’-karakter van het genootschap kon na 1950 niet meer gehandhaafd worden; daarvoor was het aantal leden te groot geworden. Verbindingen met de Belgische Vereniging voor Beschaafde Omgangstaaal kwamen tot stand. De uitgave van het maandblad en de administratie van de leden konden niet langer meer het werk zijn van een paar vrijwilligers, die er - hoe geestdriftig ook! - hun weinige vrije avonduren aan wilden geven. Er kwam een uitgever, een redacteur, een bureau. Toch wilde het genootschap een vereniging van leken blijven. Van het begin af streefde men ernaar vooral die beroepen in het bestuur te doen vertegenwoordigen, die van invloed geacht konden worden op het openbare taalgebruik. Dat is grotendeels gelukt.

Het bestuur bereikt - afgezien van de jaarvergadering en de congressen - de leden uitsluitend via het maandblad Onze Taal, voor het eerst verschenen in maart 1932. Het blad wordt met opzet klein van omvang gehouden: er gaat al genoeg drukwerk ongelezen naar de prullenmand, een minuut of tien voor het ‘blaadje’ van Onze Taal kan er altijd wel af.

Zo zijn er in de afgelopen vijfendertig jaar enige duizenden woorden en uitdrukkingen in het maandblad behandeld. Er is gewikt en gewogen of ‘iets mag’, of

[p. 131]

‘iets niet mag’ dan wel of ‘het allebei mag’ ... Natuurlijk worden daarbij ook verkeerde beslissingen genomen, fouten gemaakt, maar dat brengt het karakter van het genootschap nu eenmaal met zich mee. Een strikt zakelijk taalblad zou voor algemeen lekengebruik niet aantrekkelijk zijn.

De gewone taalgebruiker wil heus wel een beschrijving, een verklaring, maar er moet niet te veel taalhistorische of structurele geleerdheid bij. Hij wil een praktische norm, een vaste lijn, een advies. Het blad moet de lezers ook de gelegenheid geven om hun opinie kenbaar te maken. Wie weet, is er toch nog een zakelijke gedachtenwisseling mogelijk, die alle partijen tot tevredenheid stemt.

Naast voorlichting moet Onze Taal vooral zo vlug en zo precies mogelijk praktische adviezen geven. Er komen honderden vragen jaarlijks bij het bureau van Onze Taal (Parkstraat 32, Den Haag) binnen. Kan er geen absolute uitspraak over ‘goed’ of ‘fout’ komen, dan moet Onze Taal de vrager duidelijk maken wat de achtergronden van de taalkwestie zijn, zodat deze zelf een beslissing kan nemen voor zijn speciale geval.

Een misvatting over het Genootschap Onze Taal is, dat het als hoofddoel zou hebben: de uitbanning van alle vreemde woorden. Het zou in ons land het laatste bolwerk van het purisme zijn. Ieder die zich wat meer dan oppervlakkig met moderne taalverschijnselen bezig houdt, weet dat een zuivering, zoals onze zestiende- en zeventiende-eeuwse taalbouwers die bedreven, in onze tijd volstrekt onmogelijk zou zijn. Onze Taal tracht de taalgebruiker enig inzicht bij te brengen in de waarde en de functie van het vreemde woord. Het principe ‘geen vreemd woord als je het met een eigen woord kunt zegggen’ is als stijlvoorschrift aanvaardbaar en nuttig, maar de praktijk leert, dat men soms desondanks beter het vreemde woord kan nemen dan het eigene. Onze Taal wijst er wel telkens op, dat er gevallen zijn waarin het vreemde woord schade kan berokkenen, daar het een goed bruikbaar Nederlands woord verjaagt, gevallen waarin een Nederlands woord voor het algemene gebruik een dienst betekent aan het publiek, en gevallen waarin het vreemde woord hinderlijk is en zelfs blamerend voor de gebruiker.

Klachten over ‘taalbederf’, ‘taalverval’ en over gebrek aan taalbeheersing zijn aan de orde van de dag. Ze zijn echter niet nieuw en wie de vakbladen uit het buitenland bijhoudt, weet dat ze geenszins tot ons taalgebied beperkt blijven. Klachten zijn, zoals prof. Heeroma dat eens uitdrukte, een normaal begeleidingsverschijnsel van iedere taalcultuur. Er worden, helaas, ook wel eens volkomen ongerechtvaardigde klachten geuit; men stelt de zaken dan te somber voor. Nederland is heus niet hèt land bij uitstek van het taalverval. Het onderwijs in onze taal is heus niet zo slecht als sommigen dat voorstellen, integendeel! Trouwens wat is taalverval precies? Taal is een uitermate ingewikkeld verschijnsel: ook de Nederlandse taal groeit, verandert, stoot dode dingen af en neemt nieuw leven op.

Er zijn mensen die te allen tijde absolute regels omtrent goed en fout taalgebruik verlangen: iets wat de ene keer fout is, kan de andere keer niet goed zijn. Zij houden er geen rekening mee dat een taal in allerlei omstandigheden gebruikt moet worden en dat de taalgemeenschap zelf in vele opzichten ongelijksoortig is, bijvoorbeeld wat leeftijd, afkomst, woonplaats, ontwikkeling betreft. Taalregels zijn de formuleringen van de taalgewoonten. Voor het grootste deel bieden ze geen enkele moeilijkheid: in normale omstandigheden zal geen volgroeide taalgebruiker twijfelen over de verleden tijd van roepen. Het gaat echter vrijwel altijd om de gevallen in het grensgebied waar nog geen scherpe lijn tussen ‘aanvaardbaar’ en ‘onaanvaardbaar’ getrokken kan worden. Degenen die ook in dit grensgebied een absolute uitspraak over ‘fout’ en ‘goed’ wensen, zijn blind voor de veelzijdigheid van de maatschappij en van de taal die het communicatie-instrument van deze maatschappij is. Onze Taal ijvert voor ‘taalverzorging’ ook om een soort nationaal motief omdat men de eigen taal kan beschouwen als een nationaal symbool. Door zijn taal is de Nederlander onderscheiden van andere beschavingen. Het is de moeite waard, deze taal te cultiveren, nooit uit afkeer van datgene wat ons omringt, maar uit verantwoordelijkheidsgevoel ten opzichte van het eigene, het verworvene. Daarom moet er een zekere eenheid en regel in het taalgebruik komen, tenminste waar dat mogelijk en noodzakelijk blijkt; zonder die orde zou de samenhang in de nationale taalcultuur verloren kunnen gaan. Met vraagstukken van binnen- of buitenlandse ‘taalpolitiek’ houdt het genootschap zich echter niet bezig; het is zijn terrein niet. Het wil zich beperken tot ‘taalverzorging’ en laat het brede gebied van de ‘taalpolitiek’ over aan degenen die daaraan behoefte hebben en daarin deskundig zijn.

Noch het maandblad Onze Taal, noch de taalcongressen van het genootschap zijn louter bestemd voor vakspecialisten. Het genootschap is een vereniging van leken, van ‘liefhebbers’ onder taalwetenschappelijke leiding. Juist de leken kunnen zo onbevangen en origineel in hun oordeel zijn als het praktische taalkwesties betreft. En dáármee heeft Onze Taal het meest te maken. Moet achter ‘wij delen U mede’ een komma? Wat is het Nederlands voor ‘operational research’? Is het ‘crematie’ of ‘verassing’? En (zonder overdrijving) vele, vele honderden andere vragen. De leek ontmoet dagelijks praktische taalkwesties. Hij kent het conflict tussen ‘wat eigenlijk zou moeten’ en ‘wat toch anders gedaan wordt’. Wat hij in geestdrift of ergernis verzamelt, heeft grote waarde voor de vakman. Er zijn gebieden in het taalgebruik, die de vakman nu eenmaal niet kán kennen. Zonder de kundige hulp van de leek kan de vakman in deze kwesties geen oplossing vinden.

Het is de grote verdienste geweest van de beide stichters, Elout en Smit, de noodzaak van de samenwerking tussen leek en vakman te erkennen en daaruit de consequenties te trekken. Hun visie is nog steeds de basis van het werk van Onze Taal.