Neerlandia. Jaargang 70

[p. 115]

De Nederlandse Cultuur en Europa
Prof. Dr. J.J. Poelhekke

hoogleraar aan de universiteit te Nijmegen

In het voorjaar van 1550 vaart de geboren Gentenaar Karel V, keizer van het Heilige Roomse Rijk, koning van Castilië, Aragón en al wat verder tot Spanje behoort, plus nog van Napels en Sicilië, als Bourgondisch hertog heer van alle, dan al zowat 17 Nederlanden, en bij dat alles ook nog heerser over een gloednieuw transatlantisch wereldrijk dat hij nimmer aanschouwd heeft, in 1550 dus vaart deze Karel van Gent weer eens de Rijn op van Keulen naar Mainz en dicteert dan in vijf vrije dagen zijn memoires.

Weinig boeiend en nog minder onthullend overigens; in een onpersoonlijke kroniektrant die wij geneigd zouden zijn telegramstijl te noemen, maar dat doet in casu niet ter zake. Evenmin ter zake doet dat hij ze citeerde in - niet zijn moeders - maar wel zijn moedertaal van Bourgondisch vorst, de taal van zo ongeveer het enige land dat altijd buiten zijn machtssfeer is gebleven, het hoofse Frans van zijn dagen. In het Franse origineel zijn die memoires overigens verloren gegaan en eveneens in de Latijnse en Spaanse vertaling. Wij bezitten ze alleen in een Portugese versie uit de 17e eeuw, waarvan het handschrift via Deventer in de Hamburgse ‘Stadtbibliothek’ is terecht gekomen, waar het zowat 100 jaar geleden door een Fransman werd opgedolven.

Voor de - althans in het politieke vlak - uniek-Europese figuur, die Karel V was, lijken deze lotgevallen van zijn memoires als het ware symbolisch, maar daarom is het niet dat ik ze hier ter sprake breng. In die door en door saaie en onpersoonlijke notities namelijk is er één ding dat mij bijzonder treft. Als ware hij de apostel Paulus, scandeert de vroeg verouderde keizer namelijk zijn leven naar gelang van zijn ontelbare reizen, zonder uitzondering ondernomen in de uitoefening van zijn verheven taak als drager van het hoogste wereldlijk gezag op aarde (een opvatting waar, zoals wij weten, Luther nog wel ‘in kon komen’, maar de pausen van die tijd veel moeilijker). Met een bijna troosteloze eentonigheid stoten wij dan ook in deze keizerlijke geheugenopfrissertjes steeds weer op de vermelding:

In dat en dat jaar arriveerde zijne Majesteit in...... en dan, naar het geval zich voordoet: in Duitsland, in Spanje, in Italië, Engeland, Frankrijk enz. en dit steeds met de vermelding voor de hoeveelste maal hij in het genoemde land ‘aankwam’. Op het ogenblik dat hij schrijft, althans dicteert, in 1550 dus, is dat aantal arrivementen: voor Duitsland 8 maal, voor Spanje 6 maal, voor Italië 7 maal; nogmaals enz.

Maar dan is er één ‘land’ waar nooit wordt ‘aangekomen’, het land namelijk waarheen de keizer tot dusverre 7 keer is ‘teruggekeerd’ en dat land is, of beter zijn de Nederlanden, waar hij immers het levenslicht had aanschouwd. Nu kunnen wij bij dat soort dingen niet voorzichtig genoeg zijn met affectieve beklemtoningen; het onderscheiden van de gekozen termen hoeft ten slotte niet meer te betekenen dan een voor mijn part ietwat schoolmeester-achtige preciesdoenerij, maar hoe ‘bourgondisch’ de keizer voelde weten wij ook van elders bijvoorbeeld uit zijn bijna chimerische pogingen het te loor gegane stamland zelf weer aan de Franse kroon te ontweldigen. Hoe dan ook, het door Karel zo zorgvuldig gemaakte onderscheid vind ik voor mij bijzonder boeiend; het doet mij denken aan de nobele combinatie van vaderlandsliefde en universaliteit die zo treffend onder woorden is gebracht door de sprookjesverteller H.C. Andersen, die namelijk ook dichter was o.a. van het door iedere Deen gekende gedicht: ‘Danmark mit Faedreland’, waarin wij de regels tegenkomen: ‘Der hag jeg hjemme’, ‘Der har jeg Rod’; ‘Derfra min Verden gaar’, dus letterlijk vertaald: Vandaaruit gaat mijn wereld.

Tussen de overstelpende massa literatuur over Karel V bevindt zich ook een tiendelige ‘Histoire du règne de Charles V en Belgique’ en een in saaiheid daarmee wedijverende, maar ten minste slechts ééndelige ‘Regering van Karel V in de Noordelijke Nederlanden’. (Gelukkig hebben wij ook de mooie boeken van Jane de Iongh over de Habsburgse Regentessen). Maar met dat al leeft hij naar mijn beste weten niet of nauwelijks in het fameuze volksbewustzijn voort als de Nederlander bovenop de top van de wereldpiramide, die hij toch tenslotte was. De - verre van onamusante - ruzie (geleerdenruzie dan natuurlijk) over zijn universele versus nationale aspecten heeft zich afgespeeld tussen Duitsers en Spanjaarden, voornamelijk naar aanleiding van het mooie boek van Brandi Kaiser Karl V, waarin hij namelijk, naar het

[p. 116]

heet, niet Spaans genoeg voor de dag komt. Wij kunnen hier natuurlijk op die polemiek niet ingaan, maar een enkel woord wil ik wel even zeggen over het hispaniseringsproces - zij het dan zeker niet van algehele hispanisering - dat Karel onmiskenbaar heeft doorgemaakt, en waarvan de hedendaagse Spanjaarden zo veel ophef maken (o.a. met het argument dat hij immers Spanje heeft gekozen om er zijn laatste levensjaren door te brengen en er zijn gebeente te deponeren).

Dit hispaniseringsproces heeft zich voornamelijk afgespeeld in de jaren 1523-1530, maar als wij nagaan wat voor Spanjaarden de keizer in die jaren in zijn naaste omgeving had, dan blijkt dat een zeer groot deel daarvan - inclusief niemand minder dan de groot inquisiteur van die jaren - overtuigde en enthousiaste volgelingen waren van een andere Nederlander, Erasmus van Rotterdam, die wij zonder veel gevaar voor overdrijving in de eerste decenniën waarin Karel van Gent driekwart van de Westerse wereld regeerde, de ongekroonde koning van het intellectuele leven mogen noemen. En daarbij doet zich dan het merkwaardige geval voor dat in wellicht geen enkel land zijn invloed meer baanbrekend is geweest dan in Spanje, die in onze dagen wel eens verwaarloosde, maar toch zo uitermate belangrijke component van onze Europese en Westerse beschaving.

Maar dit ter zijde; wat ik dus beweerde is dat wij in onze dagen keizer Karel niet heel speciaal als een Nederlander ervaren, maar wie dat zeer overwegend wel deden, waren niet allen 's mans tijdgenoten alom in de wereld, maar, ik durf zelfs poneren, ook nog ettelijke eeuwen lang hun afstammelingen. En dit dan wel met dien verstande, dat de door de figuur van de keizer-koning gewekte overweldigende indruk nog tijden lang als het ware bleef afstralen op zijn geboorteland.

De formulering doet misschien wat vaag aan, maar helaas is de zaak zelf nu eenmaal rijkelijk vaag. Waar het op neerkomt is dit: Wij weten allen dat de oude Nederlanden thans geen politieke eenheid vormen, maar dat zij verdeeld zijn over een zuidelijk en een noordelijk koninkrijk, waarvan het een de oude gezamenlijke aanduiding op zijn humanisten-latijns - België dus -



het andere in zijn vaderlandse vorm - Nederland - als benaming voert. (Ik voor mij vind het, terloops gezegd, bijzonder jammer dat onze taal, de lingua belgica, niet ook Belgisch is komen te heten; daardoor hadden heel wat misverstanden voorkomen kunnen worden.)

Op de vele droeve oorzaken van de politieke splijting behoeven wij hier niet in te gaan, maar wat wel ter zake doet, is dat die splijting zich voordeed reeds vrij kort na de dagen van keizer Karel. Maar, moeten wij er dan nog bijdenken, pas Karel zelf, - en dan eerst in de tweede helft van zijn regering - had al die Nederlandse gewesten onder zijn scepter verenigd, en daarna bleven zij dus niet meer dan een paar decenniën lang onder een en hetzelfde bewind verenigd. Wat wij nu echter waarnemen, is het merkwaardige verschijnsel dat ondanks een zo kortstondige eenheid in politicis, ondanks het ontbreken van zo iets als natuurlijke grenzen, ondanks zelfs de tweetaligheid, die de Nederlanden van Karel V nog eeuwenlang in de ogen van de Europese buitenwereld als een gegeven eenheid zouden gelden, een eenheid die wij gemakshalve maar een geografische zullen noemen, immers, waar wij haar voornamelijk vinden is bij de indeling van atlassen en dat soort dingen en met name ook in allerlei min of meer aardrijkskundige tractaten die de wereld aan deze landen beliefde te wijden. Aan deze landen, als geheel dan wel te verstaan, en een van de wetenswaardigheden die erover verteld worden, is juist dat zij door verschillende soevereinen ‘bezeten worden’, het Noorden door de Heren Staten, het Zuiden door de Spaanse koning (later door de keizer) en, in een geval als dat van het graafschap Vlaanderen, ook nog een stukje door de koning van Frankrijk. Maar de eenheid van dat graafschap prevaleert, juist zoals wij ook het edele Brabant als één geheel behandeld vinden, met vermelding dat het noordelijk stuk door de Staten is ingepikt. Deze wijze van de zaken presenteren - waarvan ik meer dan één voorbeeld zou kunnen aanhalen - kan wellicht wat vreemd aandoen, maar ik geloof dat wij dit wel op het conto mogen schrijven van het concept van soevereine staten als opperst bestaande waarde in het ondermaanse, zoals wij dat geërfd hebben van onze voorganger de 19e eeuw, en dat waarachtig het nodige aan bloed en tranen (plus aan ijzer en zweet) gekost heeft. Versta mij goed: Het ingevoegd zijn - beter met een Duits woord Zugehörigkeit - in of tot een staatsverband, is ongetwijfeld iets veel te ingrijpends, zoal niet doorslaggevends in een mensenbestaan, dan dat wij rustig kunnen zeggen ‘het zit maar aan de buitenkant’, maar dat neemt naar mijn gevoel niet weg dat ook die statolatrie niet anders is - of eenmaal zal blijken te zijn geweest - dan een tijdverschijnsel. En daarom behoeven wij in onze denkgewoonten er zeker niet meer tol aan te betalen dan nodig is, zoals m.i. bijvoorbeeld gebeurt wanneer men spreekt van ‘de twee Kempens’. Nu kan men desnoods zeggen ‘de twee Limburgen’, want dat zijn administratieve eenheden (van huis uit geen van beide heel erg Limburgs), maar er is naar mijn beste weten maar één

[p. 117]

Kempen. Alleen is daar jammer genoeg wel eens ooit een politieke grens, maar nooit een ‘internationale’ spoorlijn doorheengetrokken, die het vege bestaan heeft kunnen rekken.

Merkwaardig is nog, dat de integriteit van onze gewesten boven de politieke verdeeldheid uit niet alleen erkend bleef worden door geïnteresseerde buitenlanders, maar, waar het pas gaf, ook door onze eigen voorouders in het buitenland. Onze studenten in Padua bijvoorbeeld, waarvan ik de inschrijvingen tussen 1550 en 1700 heb nagegaan (dat zijn er voor de medici alleen meer dan 500) geven ons, wat dat betreft, aardig uitsluitsel. Blijkbaar bracht die inschrijving voor de jongelui nog wel eens enkele moeilijkheden met zich mee. In de wandeling - de Italiaanse wandeling van hun dagen - werden zij ongetwijfeld met het gangbare parsprototo aangeduid als ‘fiamminghi’, maar zo'n universitaire inschrijving moest nu een keer in het Latijn gebeuren. Dan kwam dus als verzamelnaam alleen maar ‘Belga’ in aanmerking, maar merkwaardigerwijze dienen van de vijfhonderdzoveel slechts een goede 60 studenten zich als zodanig aan. Voor het grootste deel lieden uit het huidige Zuidelijke koninkrijk, maar toch ook ruim 20 onderdanen van de Heren Staten. (De laatste die ik ben tegengekomen is een zekere Wicher Pott uit Groningen die in 1686, te boek wil staan als Groninga-Belgus maar liefst). Terloops gezegd: Batavus wordt alleen gebruikt door Hollanders, en als ik Hollander zeg, dan bedoel ik: mensen uit het nobele graafschap Holland, geen Utrechters, Geldersen, Groningers enz. Het merendeel van onze studenten wist er niets beters op te bedenken dan de naam van hun vaderstad op te geven en daaraan toegevoegd die van hun gewest; heel vaak samengevoegd in allerlei uitermate zonderlinge Latijnse woordgewrochten, zoals de Veteraquinobatavus, Zirizeo-Zelandus, Boemelgelrus enz. Maar waar het mij om te doen is: ook bij dergelijke opgaven wordt volkomen verwaarloosd tot welke soevereine hoogheid de vaderstad van de inschrijving behoort. Zo goed als de Flandri uit Gent en Brugge vinden wij er uit Sluis, dat dan al Staats, of uit Duinkerken dat dan Frans is. En hetzelfde zien wij ook op nog veel ruimere schaal bij de Brabanti (een veel frequentere vorm dan Brabantini) die wat dat betreft zowel de verovering van Breda en van Den Bosch door Frederik Hendrik, als zelfs de vrede van Munster totaal ignoreren.

Kortom die Nederlanden waarmee Europa zich geconfronteerd zag, waren eigenlijk iets onvatbaars, maar ze waren (en ze zijn) er, dus die confrontatie is er van oudsher geweest. En laat ons nu nog even stilstaan bij die confrontatie, of liever bij haar hoogtepunten die een blijvende indruk op de buitenwereld hebben gemaakt, waarbij we dan wel even zo vrij mogen zijn Batavus Droogstoppel en Fientje Beulemans voor intern gebruik achterbaks te houden. Globaal gesproken meen ik te mogen constateren dat tot dusverre driemaal in de wereldgeschiedenis deze goede landen een rol van het eerste plan hebben gespeeld en merkwaardigerwijze is het dan telkenmale een ander gewest dat als protagonist optreedt. Wij weten het allemaal: in de late Middeleeuwen - dus juist vóór de Bourgondische eenwording - de steedse grootheid van Brugge en Gent, slechts geevenaard door enkele Italiaanse tijdgenoten. Dan, in de dagen van Karel V, met een kleine verschuiving naar het oosten, de centrale as Brussel - de hoofd- en residentiestad -, Mechelen - de stad van Margareta en van de grote Raad - culminerend in de handelsmetropool bij uitstek van de toenmalige wereld, het supreme Antwerpen, waar dan de sinjorigheid nog hoegenaamd geen dierbaar-komische associaties oproept. Diegenen onder U die reeds kennis hebben genomen van de New Cambridge Modern History zullen waarschijnlijk met genoegen gezien hebben dat in het tweede deel een afzonderlijk hoofdstuk voorkomt, getiteld ‘the greatness of Antwerp’.

En dan het derde glansnummer, het glansnummer Holland, dat zich afspeelt na het politiek uiteenvallen van deze landen. Op de betekenis van ook dat onderdeel in de ontwikkeling van de Europese mensheid behoef ik hier niet in te gaan, maar waarop ik wel even de nadruk moet leggen, is die omstandigheid dat het zich afspeelde juist na en in de nauwste samenhang met dat uiteenvallen van het Nederlandse landencomplex, zodat er in binnenzowel als buitenland, een heilloze verwarring kon ontstaan wat betreft de Nederlandse stam (om met Geyl, dit niet geheel bevredigende woord gemakshalve maar even te gebruiken). Zomin als, naar ik aanneem, enig zinnig mens, zal ik ontkennen dat in een eeuw als de 17e, die wij als nageslacht believen uit te dossen met goudglans, door het gewest Holland het Nederlanderschap in zijn hoogste potentie belichaamd werd, en, de zaken zo staande, was een hoge mate van hollandocentrisme begrijpelijk, voor mijn part zelfs onvermijdelijk. Maar bepaald niet nodig en ook niet gewenst is het, naar mijn gevoel, nog eeuwen na dato als hoofdschotel van de nationale mythe een Hollandistische conceptie van het lieve Vaderland op te dienen.

De, hier durf ik wel zeggen, tragiek van de geschiedenis heeft gewild dat dit hollandocentrisme - reddeloos verweven met theocratische pretenties van extreem-calvinistische huize waarvan de regenten zelf in de laatste plaats gediend waren evenmin als de stadhouders in het Huis van Oranje - juist in het nauwste causale verband staat met de splijting van het oude Nederlandse conglomeraat. Als in theorie gelijke bondgenoten in hetzelfde staatsverband had Holland zes van de Nederlandse gewesten naast zich, die samen 41% van het federale budget opbrachten tegen Hollands eigen 59%. En alweer: men moet het kunnen begrijpen, hoezeer ook betreuren, dat het gewest geen verdere kleine bondgenoten erbij wenste en dat het met name Antwerpen in knechtschap erbuiten wilde laten. De zoons van Willem de

[p. 118]

Zwijger kregen dan ook nimmer werkelijk de kans het oorspronkelijke programma uit te voeren, het Spaanse bewind te verdrijven uit alle Nederlandse, althans uit alle Nederlandstalige gewesten en aan dat deel van Brabant - het steeds als eerste in rang erkende hertogdom - dat zij wel veroverden, werd tegen alle recht en billijkheid de status van soeverein en zelfbeschikkend lid der Unie onthouden. (Vandaar dat ik altijd enigszins moeite heb met het klakkeloos aanvaarden van de opvatting dat ons huidig Noord-Nederlands Koninkrijk via de Bataafse Republiek de voortzetter is van de Republiek van de Zeven. Ik zie die Republiek liever als één bij uitstek boeiende staatkundige formatie die zich binnen de Nederlanden heeft voorgedaan.)

Waar wij dus, huiselijk uitgedrukt, mee zitten - althans tot voor zeer kort mee zaten - te houden is het verschijnsel Hollandisme als een soort hypotheek die men zich niet als zodanig bewust is, aangezien men - afgezien nog van de steeds zorgvuldig weggemoffelde geestelijke rente - eenvoudig niet op de gedachte kwam dat zij nog ooit zou kunnen worden afgelost. En dit, terwijl zij in feite al tijden lang wordt afgelost, zodat er eigenlijk niet zo heel veel meer van ‘staat’. De vergelijking is misschien niet zo voor de hand liggend, want het meest in het oog lopende element, het taalverschil, ontbreekt (gelukkig!), maar in wezen is dat gefascineerd zijn door Holland in het Noordelijke Koninkrijk een analoog verschijnsel aan het Frans praten door wat zich nette mensen achtte in Brabant en Vlaanderen bezuiden de politieke grenzen van 1648 en 1830. En wij weten allemaal hoe weinig er van die hypotheek nog ‘staat’!

Hiermee ben ik toegekomen aan het heden en dus moet ik eindigen, want een historicus mag niet de profeet uithangen. Tot de hedendaagse geschiedenis behoort echter, als deugddoend element de Europese integratie en daarbij is met onze staat van Europese dienst het element van deze landen, een numeriek niet overwegend, maar naar aard en geschapenheid een door en door volwaardig element, waarbij redelijkerwijze meer op kwaliteit gelet kan worden, dan op quantiteit. Maar die kwaliteit dan zonder enigerlei, zij het nog zo historisch verklaarbare, voor mijn part venerabele spinnewebben.