Neerlandia. Jaargang 70

[p. 82]

Nederlands en Zuidafrikaans

De betrekkingen tussen de Nederlandse en de Zuidafrikaanse taal waaraan in ons vorige nummer uitvoerig aandacht werd gewijd, blijkt ook in Zuid-Afrika een onderwerp te zijn, dat velen bezig houdt. Wij laten hier twee schrijvers aan het woord, dr. P.C. Schoonees, onlangs in Nederland op bezoek, en de heer Rosenthal. Beide stukken nemen wij over, het eerste in zijn geheel, uit ‘Die Burger’ van 31 maart 1966, het andere gedeeltelijk uit dit Kaapse blad van 2 april.

Onder de titel:

Skei Afrikaans en Nederlands tot behoud van albei

schrijft DR. P.C. SCHOONEES als volgt:

‘Na aanleiding van 'n onlangse artikel op hierdie bladsy oor die Nederlandse boek in Suid-Afrika haal ek aan uit 'n stuk wat ek in 1927 vir Die Huisgenoot geskryf het:

Die ideale posisie sou dus wees: (a) 'n voorlopige inleiding tot die Nederlandse letterkunde deur middel van 'n reeks aantreklikke kinderboeke in st. VI; (b) die invoer van Nederlands as derde taal in plaas van Duits of Latyn op die middelbare skool: gevolg deur (c) 'n intensiewe studie van Nederlands aan die universiteit.

As hierdie program prakties uitvoerbaar blyk, dan meen ek dat ons binne enkele jare sal ontdek dat Nederlands ons magtige bondgenoot is in die stryd teen die voortkankerende taalverbastering wat tans’ - en ook nog in 1966 - ‘soos 'n ongeneeslike siekte vreet aan die tere weefsels van ons taal.’ (Herdruk in my bundel Verskeidenhede, bl. 123).

Hierdie voorstel het destyds weinig ondersteuning ontvang. Ons outoriteite was tevrede met 'n blote leeskennis van Nederlands wat bevorder moes word deur een eksamenboek by die Junior Sertifikaat en twee by Matriek.

Hierdie kompromis berus op die gedagte dat Afrikaans en Nederlands in wese twee vorme van een taal is - 'n standpunt wat alleen op taalhistoriese grond verdedigbaar is.

Onder hierdie stelsel het die Nederlandse boek 'n doodhou gekry deur die onoordeelkundige keuse van voorgeskrewe boeke soos Van Maurik se Krates en ander prulle van tienderangse skrywers of deur boeke soos die Camera Obscura wat 'n mens alleen deeglik kan waardeer as jy die Hollandse toestande in Nederland self leer ken het. Baie onderwysers sal kan getuig hoe hulle wanhopig geworstel het om die Afrikaanse kind iets te laat begryp van Staring se gedigte - 'n skrywer wat selfs 'n Nederlandse leerling moeilik vind.

Ek sou nog baie meer voorbeelde kan aanhaal uit die 35 jaar wat ek voor Matriekklasse gestaan het. 'n Latere ondersoeker, selfs van die eksamenboek van ons universiteite, sal ongetwyfeld kan bevestig dat die on doorwinlike afkeer van die Nederlandse boek grotendeels te wyte is aan die gehate eksamenboek.

Selfs teen 1922 het ons universiteite nog eenvoudig geen kennis geneem van die opbloei van die Nederlandse letterkunde na 1880 nie en voortgegaan om minderwaardige boeke voor te skryf, soms is tot die ander uiterste oorgegaan en verwag dat 'n Matriekleerling Vondel moes waardeer!

Slegs by hoë uitsondering is 'n boek gekies wat werklik binne die begripsvermoë van die Afrikaanse leerling was en hom ook letterkundige genot kon verskaf.

Toe ek enige jare gelede saamroeper was van die S.A. Akademie se kommissie oor Meer Nederlands het uit antwoorde op 'n enquête geblyk hoe die huidige stelsel byna eenparig afgekeur is en tewens hoe amptenare in hoë posisies selfs gemeen het dat ons Nederlands heeltemal oorboord moes gooi. Dit sou interessant wees as u die bevindinge van die Akademie se kommissie kon publiseer.

Nog sterker as in 1929 voel ek oortuig dat ons Afrikaans en Nederlands as twee selfstandige tale moet behandel in ons eksamenstelsel. As oorgangsmaatreël in die beginjare van Afrikaans kan die huidige stelsel miskien van nut gewees het, maar in 1966 het dit definitief geen die minste reg van bestaan nie.

In die plek van die oppervlakkige leeskennis moet daar kom intensiewe studie, want alleen langs hierdie weg kom 'n mens tot opregte en suiwere waardering.

'n Klein klompie geestdriftiges wat werklik die Nederlandse letterkunde ken, sal vir ons kultuur meer beteken as 'n skare wat hulle vaagweg herinner dat hulle darem ook 'n paar Hollandse boeke jare gelede gelees het.

Ek herhaal wat ek in 1929 gesê het:

‘As ons steun kan kry by die magtige letterkunde van ons Nederlandse voorouers en hul nasate, wat deur stamverwantskap nog nou aan ons verbonde is, dan sou dit immers die opperste dwaasheid wees om hierdie ryke bron van kultuur te veronagsaam as gevolg van 'n kleinsielige, nasionale verwaandheid.’

Om historiese en taalkundige redes is die studie van die Nederlandse taal en letterkunde vir ons eenvoudig onontbeerlik. En die skeiding van die twee tale sal ook nog hierdie voordeel meebring: dit sal die Afrikaans B.A.-student meer tyd en 'n groter kans gee om sy moedertaal korrek te leer praat en skryf - iets wat hy onder die huidige stelsel beswaarlik regkry.’

Vertaling van enkele Zuidafrikaanse woorden.

doodhou - dodelijke houw; hoë - hoge; hierdie - deze; klompie - groepje, aantal; nou - nauw; B.A. - Bachelor of arts; rekry - recht krijgt, een - één.

De heer Eric Rosenthal verzocht in ‘Die Burger’ van 2 april plaats voor zijn ontboezemingen, die wij hier ten dele overnemen.

Hij zegt:

‘Miskien sal ek ook toegelaat word om deel te neem aan die bespreking oor die agteruitgang van Nederlands in Suid-Afrika, nie omdat ek 'n kenner van die taalkunde, 'n boekhandelaar of 'n voorstander van die Nederlandse kultuur is nie, maar omdat ek een van die duisende Suid-Afrikaners is wat hierdie taal nog op skool geleer het.

Dit is met 'n ligte gevoel van skok dat ek skielik besef dit is nou presies 45 jaar gelede dat ek aan die einde van 1921 vir die Matriekeksamen geslaag het. Maar dié datum is ook belangrik om 'n ander rede want dit was die laaste jaar waarin kandidate kon kies tussen Hooghollands, soos dit altyd genoem is, en Afrikaans. Die volgende jaar het hulle geen keuse meer gehad nie.

[p. 83]

Ek kan die bespreking wat ek met my vader gehad het vóór ek na die St. John's College in Johannesburg is, nog goed onthou. Op 'n vraag oor watter een van die twee tale ek moes neem, was sy antwoord: ‘Kies Hooghollands. Dit besit 'n pragtige letterkunde, terwyl daar in Afrikaans nog maar baie min geskryf is.’

De leerboeken die de heer Rosenthal gebruikte waren geschreven door C.J. van Rijn in Kaapstad. Over hem vertelt hij:

‘Mnr. Van Rijn ook 'n Hollander, was eers n'onderwyser, maar mettertyd het hy hom in 'n baie lonender rigting begeef. Vir langer as 'n geslag het hy hom toegelê op boeke oor Hooghollands vir gebruik op skool. Sy groot mededinger was Hubertus Elffers, stigter van die Rustica-pers wat vandag nog in Kaapstad floreer.

Naas Taaloefeningen en Styloefeningen was Van Rijn ook verantwoordelik vir 'n magdom Hooghollandse grammatika- en woordeboeke, spelling- en leesboeke waarvan hy sulke fantastiese hoeveelhede verkoop het dat toe hy baie jare later dood is - en dit nadat Afrikaans reeds lank die belangrikste taal geword het - hy nog 'n fortuin van R 160,000 nagelaat het!

Naas suiwer opvoedkundige boeke het Van Rijn ook boeke geskryf ter bevordering van die sogenaamde Vereenvoudigde Nederlands met sy “vereenvoudigde spelling”, wat ingevoer is om die ontwikkeling van Afrikaans te probeer stuit. Een van sy boeke was “Het Zeer Naauwe Verband tusschen het Afrikaansch en Nederlandsch”. Hierin het hy bewys dat Afrikaans inderdaad gegrond is op die spreektaal van 17de-eeuse Nederlands.

Een van my hoofbesware indertyd teen die onderrig van Nederlands, en een wat selfs vandag nog nie heeltemal sy geldigheid verloor het nie, was die swak gehalte van die meeste voorgeskrewe boeke.

Ek kan nog sommige van hulle onthou: 'n toneelstuk met die titel Om de Kroon van Frankrijk, ook Jan Masseur en Een Menseleven. Laasgenoemde is geskryf deur Justus van Maurik, wat ook bekend was om sy voortreflike sigare. Eers later het ons in aanraking gekom met die verruklike Hildebrand en ander Nederlandse klassieke.

'n Mens is geneig om te vergeet dat mededingende uitgewers soos Juta, Maskew Miller, Van Schaik, De Bussy, Duseau en verskeie ander ook 'n groot aantal Nederlandse skoolboeke uitgegee het. Soos Afrikaans veld gewen het, het hulle dit al moeiliker gevind om dié boeke van die hand te sit, totdat die tyd gekom het toe duisende kopieë van 'n uitstekende woordeboek in die “vereenvoudigde spelling” deur dr. W.J. Viljoen vir papierpap gebruik moes word.

Ek self het 'n kopie van Van Dale se groot woordeboek van 2,000 bladsye, wat indertyd 'n hele paar pond gekos het, vir 20c gekoop.

Persoonlik is ek baie bly daaroor dat ek nog die geleentheid gehad het om Nederlands op skool te leer, want ek het agterna geen moeilikheid ondervind om Afrikaans baas te raak nie. Vandag verbaas ek my dikwels oor die moeilikheid wat so baie jonger Afrikaners ondervind om Nederlands te leer, wat per slot van rekening 'n stamverwante taal is. As geskiedkundige het 'n kennis van Nederlands my dubbel goed te pas gekom, want al die ouer dokumente van die Kaap, sowel as dié van Transvaal en selfs die vroee Natal, is in Nederlands.

'n Klompie jare gelede wou ek afskrifte laat maak van 'n groot aantal uittreksels uit dokumente in die Kaapse Argief. Die een tikster na die ander het nie kans gesien om die werk aan te pak nie. Dit was eers nadat ek met die Nederlandse konsulaat in verbinding was dat ek 'n dame, self 'n Nederlander gevind het wat in staat was om dit te doen!

Min oefening het veroorsaak dat ek Nederlands nie meer so vlot kan skryf nie - ek vind dit nou veral lastig om te besluit by watter selfstandige naamwoorde gebruik 'n mens de en by watter het - maar ek ondervind hoegenaamd geen moeilikheid om dit te lees nie. En ek kan Afrikaners wat dié taal nog nooit aangepak het nie, daarvan verseker dat hulle baie plesier in die lewe mis, afgesien van die praktiese waarde wat dit besit.’

Vertaling van enkele Zuidafrikaanse woorden.

Matriekeksamen - eindex. middelbare school; Magdom - hoop, massa; R - rand, f 5, -; gewen - gewonnen; van die hand te sit - van de hand te zetten; vroeë - vroeger; min - weinig; watter - wat voor, welke.

Men ziet hoe de belangsteiling voor Nederlands in Zuid-Afrika nog leeft. En hoe grote schade daaraan is gedaan door domme keuze van Nederlandse boeken die voor de eindexamens werden voorgeschreven. Nóg is men in dit opzicht niet ‘modern’ genoeg.

P.K.