Neerlandia. Jaargang 70

Reisindrukken uit een zomers Zuidelijk Afrika
P. Korthuys

De A-bark in het embleem van het A.N.V. vertoont het kleinste van de drie zeilen; het is symbolisch voor de plaats die de A in ons verbond inneemt. Toch, bij een reis door Zuid-Afrika komt men sterk onder de indruk van de verwantschap van de A met de N en de V, die er nog alijd onder het Zuidafrikaans sprekende deel der bevolking bestaat, ontdaan van romantiek, als realiteit.

Maar de grote afstand is wel een der voornaamste oorzaken dat die verwantschap over en weer zo weinig wordt ervaren. Toen ik op een maandag in november Schiphol had verlaten, trof het mij weer, hoe weinig uren er nodig zijn om de Middellandse Zee te bereiken en hoeveel, tenminste tien, om daarna op de Jan Smits-‘lughawe’ bij Johannesburg de Zuidafrikaanse grond onder de voeten te krijgen, en dat met een jet-vliegtuig. En ook in andere opzichten ligt de A zo ver van de N en de V af.

De vluggere verbindingen maken gelukkig de contacten gemakkelijker en veelvuldiger en er dient ook onder onze leden alles aan gedaan te worden om over en weer de ontmoetingen en bezoeken te bevorderen. Ook ten dienste van wederzijdse kennis en beter onderling begrip.

Een warme zonnige, maar te droge zomer begunstigde mijn bezoek. Daar, aan de andere kant van de evenaar was de lente juist voorbij, terwijl hier in Europa de herfst ten einde liep. De zon loopt niet van links naar rechts door het zuiden, maar van rechts (natuurlijk ook uit oost), door noord, naar links. In Durban aan de oostkust zie je haar uit de Indische oceaan opkomen, als je er tenminste vroeg bij bent in dit seizoen. En niet alleen de natuurlijke dingen zijn er anders, vaak tegengesteld aan die in Europa. Je zou het als symbool kunnen zien van alles wat zo anders is, en wat dus niet van Europees, maar van Afrikaans gezichtspunt uit moet worden beschouwd.

Mijn belangstelling ging vooral uit naar sociologische en culturele ontwikkelingen. Nadat ik van 1954-1959 als attaché voor pers- en culturele zaken bij de Nederlandse ambassade land en volk (vele volken) had leren kennen, ben ik geboeid gebleven door Zuid-Afrika. Het werkzaam zijn aan het Afrika-Studie Centrum te Leiden gedurende drie jaar gaf mij gelegenheid tot studie van het gehele continent en Zuid-Afrika's bijzondere plaats daarin.

Na zes jaar opnieuw rondreizend werd ik te sterker getroffen door de merkwaardige gang der geschiedenis die hier, verder zuidelijk dan waar ook in de wereld, met uitzondering slechts van zuidelijk Australië, een aftakking van de Europese cultuurstroom heen heeft geleid, oorspronkelijk uit Nederland, later door Franse, Engelse, Duitse en andere bronnen versterkt.

[p. 9]

[...]ngo-dansers in Transker

En dat in een werelddeel van zo geheel ander karakter. dat alleen aan zijn noordelijke kusten langs ‘de oude wereldzee’ door Europa was beroerd.

De ontmoeting van deze ‘westerse’ cultuur met die van Afrika zelf was de laatste jaren verder gegaan en ik kreeg de indruk dat het acculturatieproces van de vele verschillende Bantoestammen en bevolkingsgroepen - contact, botsing, aanpassing - in Zuid-Afrika wel het krachtigste werkt van alle Afrikaanse landen. Een ontwikkeling die wel bijzonder moeilijke problemen stelt voor alle groepen maar het meest voor hen die leiding moeten geven. Gelukkig kunnen zij steunen op de studie die op ieder gebied met grote toegewijdheid al sinds jaren aan de gang is.

Ik had gelegenheid verschillende universiteiten te bezoeken. De Witwatersrand-universiteit te Johannesburg, die van Pretoria, van Kaapstad, Durban het kleurlingenuniversiteitscollege van Belville bij Kaapstad, de Bantoeuniversiteit in Turfloop, Noord-Transvaal (bij Pietersburg) en de ‘moederuniversiteit’, die van Zuid-Afrika, waar schriftelijk onderwijs wordt gegeven aan de velen die verspreid over Zuid-Afrika (en ook daarbuiten) wonen, o.a. veel Bantoe-onderwijzers. Hoewel de colleges al waren afgelopen en de grote zomervakanties zouden beginnen, kon ik toch verschillende gesprekken voeren en vele oude vrienden begroeten, zoals de rectoren prof. S. Pauw van de universiteit van Zuid-Afrika, waar ik ook prof. Wilfried de Pauw (Vlaming die vroeger in Kongo werkte) ontmoette, sympathiek gezind t.o.v. het A.N.V.; prof. J.P. Duminy, vroeger in Pretoria, thans rector van de Kaapse universiteit; dr. E.G. Malherbe, tot eind dec. 1965 nog rector in Durban, beide laatstgenoemden onafhankelijke geesten die vrijmoedig kritiek geven op hetgeen niet strookt met de universitaire vrijheden; prof. J.G. Meiring, groot idealist die met gloed het bestaansrecht verdedigt van het universiteitscollege voor kleurlingen waarvan hij rector is, op verschillende gronden die niets of weinig met discriminatie te maken hebben en zo vele meer.

Zowel het ‘universiteitskollege van die noorde’ (Yunibesiti Kholeji ya leboa) voor Bantoes als dat voor kleurlingen (gemengdbloedigen) is toegerust met de moderne collegezalen, laboratoria, bibliotheken en studentenverblijven waarop menige Nederlandse universiteit jaloers zou zijn. Zuid-Afrika besteedt veel geld en aandacht aan de wetenschap en het ‘speur-’ of ‘navors’-werk (wat wij in Nederland ‘research’ noemen!).

Ook de Indiër-gemeenschap - nakomelingen van de mensen uit India, die in de vorige eeuw naar Natal kwamen - die vooral in Durban is geconcentreerd, heeft zijn eigen scholen. Het was een Indisch zakenman die mij daar door de Indische wijken voerde en enkele grote textielbedrijven toonde, welke daar door Indiërs worden geleid met Indische arbeiders en Indische vrouwen in sarong en kabaja. Ondanks bezwaren die de Indische zakenlui en intellectuelen tegen verschillende bepalingen hebben, talen zij - en trouwens ook de Indische middenstanders en werklui - er niet naar, terug te keren naar India. Ook zij behoren tot Zuid-Afrika, als een afzonderlijke en nijvere bevolkingsgroep, die het in dit subtropische klimaat langs de Oceaan best kan vinden.

De goudstad Johannesburg, het San Francisco van Zuid-Afrika, bood als vroeger een bijzonder levendige aanblik. Hier ontmoet het gejaagde Europese zakenleven de rustiger gang van de Bantoe. De blanke vrouwen in moderne zomerjaponnen passeren de doorgaans gezette Bantoevrouwen met een kind in een doek op de rug en grote pakken in evenwicht op het hoofd. Hier wordt het goud gewonnen, verhandeld en uitgegeven. Op de beurs waar men van een balustrade af de handel kan gadeslaan, komen de draden uit binnen- en buitenland bijeen en komen de koersen van de mijn-, industrie-, scheepvaart- en bankaandelen tot stand.

Zowel hier als in de andere steden waar ik kwam: Pretoria, Bloemfontein, Kaapstad, Durban, Oost-Londen, Stellenbosch, Windhoek (Z.W.-Afrika), Oemtata (Transkei), gaat het leven der verschillende bevolkingsgroepen in handel en bedrijf in goede samenwerking zijn gang. En toch blijft ieder in zijn levenskring van zo geheel verscheiden aard en stijl, al is er inwerking, acculturatie.

Uiterlijk hebben veel Bantoes de Westerse mode overgenomen: veel vrouwen en meisjes gaan Europees gekleed, met nylonkousen en Westerse versierselen, veel mannen in colbert, overhemd en das, doorgaans ook met hoed of pet. Maar in wezen blijft het grote onderscheid in cultuur, niveau, traditie en gewoonte, zelfs bij de ontwikkelden. Verschillenden hunner spreken behalve hun moedertaal, Engels en Zuid-Afrikaans. En sommigen leren op de onderwijscolleges zelfs ook Nederlands. De kennis en het gebruik daarvan onder de blanken gaan overigens snel achteruit nu het Zuid-Afrikaans zich steeds verder als eigen taal ontwikkelt.

Dat laatste is ook wel een van de redenen waarom het A.N.V. in Bloemfontein en Pretoria zijn afdelingen niet langer in leven kon houden. Kaapstad handhaaft nog zijn oude traditie; de afdeling daar is zelfs de grootste in ledental van al onze afdelingen. Ook in dit opzicht zou meer contact bijzonder gunstig kunnen zijn. Of wellicht een nieuwe vorm en nieuwe taken van ons Verbond?

[p. 10]

In Kaapstad zag ik ook twee goede vrienden van het A.N.V. terug: mevr. en prof. M. Bokhorst, directeur van het Kunstmuseum, mevr. en dr. Mariën, de Belgische consul-generaal, in Stellenbosch, mevr. en dr. Jan Bouws, de musicoloog.

In Pretoria heb ik ten huize van dr. F.C.L. Bosman, gewezen secretaris van de Zuidafrikaanse Academie met hem, dr. Jan Ploeger en dr. W.H.J. Punt, de energieke directeur van de Stigting Simon van der Stel (tot behoud van oude cultuurmonumenten en gebouwen), uren gesproken. Allen zijn zij van harte bereid de betrekkingen met het Verbond levend te houden. Maar voor heroprichting van de Pretoriase afdeling zagen zij nog geen mogelijkheid evenmin als het oud-hoofdbestuurslid R. Kroes, die verleden jaar naar Pretoria is vertrokken. Maar ik meen, dat er nog steeds genoeg Zuidafrikaners zijn, die zich als verspreid lid bij het A.N.V. willen aansluiten.

Indrukken uit drie plaatsen, ver van elkaar, wil ik nog vermelden: Oemtata, Katatoera en Koffiefontein.

Van Durban waar ik op het vliegveld de mij uit vroeger jaren bekende voorzitter van de Verenigde Partij, sir De Villiers Graaff de hand drukte die, op verkiezingsveldtocht, van Pretoria af kwam, vloog ik de 30e november naar Oost-Londen. Er was gezorgd voor een auto en mijzelf even goed inscherpend dat ik weer links moest houden, nam ik plaats achter het stuur om de 2 1/2 uur lange toch naar Oemtata, hoofdplaats van de Transkei, te aanvaarden door het heerlijk groenende heuvel- en bergland van deze thans onafhankelijke Bantoestaat. Het leven gaat er nog in dezelfde trant door als toen ik er tien jaar geleden kwam, maar nu onder Xhosa-bestuur, met blanke raadslieden. De Xhosa-minister van Onderwijs die ik er sprak wordt geadviseerd door een blanke onderwijsman. Op het gebied van landbouw, veeteelt en kleine industrie is het nog altijd de kennis en leiding van de blanke die wordt gezocht en de ontwikkeling gaat langzaam. Hetgeen overigens het geluk van de Xhosa's niet in de weg staat.

In Katoetoera, Zuidwest-Afrika, bij Windhoek, ± 3 uur vliegen van Kaapstad, bezocht ik een bantoeziekenhuis, waar vooral de kleine cuveuse-zuigelingen van verschillende stam een - hoe wankel - levend bewijs waren van wat de Westerse zorg en hygiëne kunnen doen. Wanneer ze 5 pond (Engels) wegen mogen ze naar hun moeder. En dan blijkt duidelijk het nog onoverbrugbare verschil tussen de ene en de andere cultuur en levenswijs: de meesten halen het niet, hoe groot de moederlijke, maar primitieve zorg (ondanks alle goede voorlichting) ook is. Wonderlijke tegenstelling: blanke medische verzorging, door blanken betaald, die alles doet om het prille leven te behouden, zwart primitief bestaan waar dit óndergaat.

Mijn laatste ‘naweek’ (weekeind) was ik te gast op Wagenmakersdrift bij Koffiefontein in de Oranje-Vrijstaat. Ik werd door goede vrienden gehaald van Bloemfontein, waar ik de dag tevoren was aangekomen. Met de trein, want toen ik op de middag van Geloftedag, 16 december op het vliegveld Jan Smuts bij Johannesburg aankwam, bleek dat het toestel niet in Bloemfontein zou kunnen landen. Er stond nl. een storm die zoveel stof opwierp dat er onvoldoende zicht was. In plaats van diezelfde middag na een vlucht van drie kwartier ter plaatse te zijn, kwam ik de volgende morgen om zeven uur aan na een 12 uur lange rit met de nachttrein van Johannesburg, waaraan een speciale slaapwagen was gehaakt voor de gedupeerde luchtreizigers.

Maar het verblijf op de ‘skaapboerderij’ van de familie Le Roux vergoedde alles. Op de tocht erheen - ze ligt een honderd km. westelijk van Bloemfontein - moesten we soms vaart minderen omdat het uitzicht werd belemmerd door zand en stof dat hoog opwoei en de zon versluierde.

Oorzaken waren de grote droogte die hier, in Transvaal en Rhodesië veesterfte en oogstmislukking bracht, en het feit, dat sommige boeren toch hadden geploegd zodat de bovengrond was losgemaakt. Mijn gastheer, de oudminister van landbouw, mr. S.P. le Roux, en zijn vrouw hadden in de loop der jaren zijn landen met grote zorg behandeld; de oase van groen rondom het mooie landhuis, stallen en schuren, getuigde daarvan: een tuin met hoge peperbomen, tropische en subtropische planten en bloemen, veroverd op de dorre vlakten rondom door bevloeiing en bemesting. Verspreid over onafzienbare velden met hier en daar steenachtige heuvels, grazen de 10.000 schapen die elk twee ha. voedsel hebben, zelfs in de droogste tijd voldoende.

Op de ‘plaas’ ‘Ja-Nee’ aan de andere kant van de weg woont de schrijver Etienne le Roux (‘Sewe dae by die Silbersteins’; ‘Eén vir Asasel’), ook omgeven door een prachtige tuin. Een ideaal leven voor een auteur in deze arcadische rust! Hij was met zijn gezin in Kaapstad.

Ook hier bleek weer hoe blanke energie een land tot welvaart kan brengen, waarin tevens de Bantoes kunnen delen. Zo is het beeld van heel Zuid-Afrika. Naar mijn indruk nog altijd een land van goede hoop.

Windhoek, hoofdstad van Zuidwest Afrika.