Neerlandia. Jaargang 69

[p. 92]

Nederlands, een bedreigde taal
Hans Combecher, O. St. R.

In tegenstelling tot hun buren zijn de Nederlandstaligen er weinig aan gewend dat mensen van buiten hun gemeenschap zich bezig houden met Nederlandse taaltoestanden. Voor Engels-, Frans- of Duitssprekenden is het een heel gewoon verschijnsel om kritische analyses van de situatie waarin hun taal of literatuur verkeert regelmatig in buitenlandse publikaties tegen te komen. Vooral in Noord-Nederland kijkt men daarentegen nogal eens vreemd op als de eigen taal het onderwerp van buitenlandse beoordeling blijkt te zijn; men beschouwt een dergelijke kritische belangstelling van buiten haast als een ietwat taktloze inmenging in een familieaangelegenheid. Nederland zal in dit opzicht eraan moeten wennen, dat onze familie ‘Europa’ heet.

Mensen van buiten de Nederlandse taalgemeenschap, die Nederlands als vreemde taal hebben geleerd en die hun verworven kennis graag willen doorgeven, doen als regel de ontmoedigende ervaring op, dat hun pogingen door Nederlanders te weinig, of zelfs helemaal niet op prijs gesteld worden. Onder de indruk van een dergelijke teleurstelling (die voor hen ten enen male onbegrijpelijk lijkt) zijn zij geneigd, heftige verwijten aan het Nederlandse adres te richten, welk gedrag, op zijn beurt, de Nederlanders hun schouders of wenkbrauwen doet ophalen, want zij begrijpen echt niet waar die buitenlander zich toch zo druk over maakt. Verwijten zijn waarschijnlijk hoogst zelden op hun plaats, omdat de buitenlander er niet van mag uitgaan dat men in Nederland zijn haast religieuze eerbied voor het begrip ‘moedertaal’ deelt. Aan de andere kant is het voor de buitenlander heel moeilijk in te zien, dat Noord-Nederland zo anders tegenover de eigen taal staat dan welke Europese natie ook. De Frans-, Engels- of Duitstalige, de Italiaan, Pool, Deen of Spanjaard zal, uitgaande van de algemene houding in zijn eigen taalgebied, mensen die zich niet spontaan inzetten voor de eer en betekenis van hun moedertaal gelijk willen stellen met iemand, die niet bereid is de eer van zijn moeder te verdedigen of te prijzen.

Hoe komt het dat alleen Noord-Nederland (want Zuid-Nederland is wel degelijk een gebied met veel eerbied en enthousiasme voor zijn moedertaal) t.o.v. de eigen taal zo'n merkwaardige uitzonderingspositie in Europa, zo niet in de wereld, inneemt? Om deze vraag te kunnen beantwoorden zal het onvermijdelijk zijn, enkele hoofdtrekken uit de Europese cultuurgeschiedenis te schetsen.

De specifiek Europese beschaving is afkomstig uit het Middellandse-Zeegebied, waar de grootse synthese van Palestijnse godsdienst plus Griekse wijsbegeerte en kunstzinnigheid door het Romeinse Rijk tot algemene staatkundige gelding werd gebracht. De Germanen ontvingen deze beschaving in hoofdzaak via de Romeinse provincie Gallia, het huidige Frankrijk. Weliswaar vielen zij dit Gallië als overmachtige veroveraars binnen, maar in godsdienstig en cultureel opzicht dolven zij daarbij al gauw het onderspit. Eenmaal gekerstend gingen de Germaanse Franken ertoe over als trotse voortzetters van het Romeinse Rijk hun nieuw geloof en de reeds gedeeltelijk overgenomen mediterrane beschaving op hun beurt aan andere Germaanse stammen door te geven. Later werden de Germanen in Midden-Europa zelfs met de taak belast hun verworvenheden ook bij de westelijke Slaven thuis te brengen. Door deze loop van de geschiedenis ontstond bij de betrokken Europese volkeren een instinctieve overtuiging dat de hogere beschaving steeds uit het Westen zou moeten komen. Toen de christelijke geest verslapte, bleven de gelatiniseerde Fransen maar al te sterk gehecht aan het besef van hun vroegere culturele superioriteit over de Germanen, terwijl bij de Germanen het - even onjuiste - gevoel zich vastzette dat zij voor altijd ver boven de Slaven zouden staan.

[p. 93]

Het idee van een ‘cultuurverval’ in oostelijke richting heeft de verdere Europese ontwikkeling in een mate bepaald waarvan wij eigenlijk nu pas de volle omvang beginnen te overzien. Het is de diepste oorzaak zowel van het eeuwenlange Franse opdringen tot diep in etnisch Germaanse gebieden als van de Pruisisch - Oostenrijkse weigering om het recht van de Slavische volkeren op eigen staatkundige ontplooiing te erkennen.

Binnen deze verhouding namen de latere Nederlanden en het nu Duitse Rijnland in zoverre een uitzonderingspositie in dat zij reeds vóór de Frankische veroveringen grondig geromaniseerde streken waren geweest. Zij wilden liever tot het Latijnse Westen dan tot hun overige Germaanse bloedverwanten gerekend worden. Toen eeuwen later van het hele Nederduitse taalgebied alleen de Nederlanden hun oorspronkelijke talen aan de zegetocht van het Opperduits konden onttrekken, bleef daar de aarzeling tegenover elke vorm van grotere Germaanse gemeenschappelijkheid gehandhaafd. Tot op de dag van heden noemt de Nederlander een klakkeloos uit het Duits overgenomen taaleigen een ‘germanisme’, wat voor een in wezen zuiver Germaanse taal als het Nederlands op zijn minst merkwaardig moet heten.

Ook was de Nederlander, reeds lang vóór 1940, er allerminst op gesteld om door Duitsers op hun Germaanse saamhorigheid gewezen te worden. Dat, van de andere kant, de Franstaligen het Nederlands als Germaanse, en dus als minderwaardige taal beschouwen, werd in Nederland eigenlijk altijd min of meer vanzelfsprekend gevonden en zonder veel protest geaccepteerd.

Helaas wordt deze Franse onderschatting van het Nederlands niet door een hogere waardering van de Duitse kant goedgemaakt. Omdat het vroeger Nederduitssprekende noordwesten van Duitsland de taal van Opper-Saksen en Thüringen aannam, zakte zijn oorspronkelijke taal tot vandaag min of meer verachte dialecten af, en door het feit dat het officiële Nederlands sterk op deze dialecten lijkt, vindt de Duitstalige het Nederlands al gauw lelijk en zelfs lachwekkend. Hij is zeker niet zo maar bereid het Nederlands als een echte ‘Hochsprache’ te erkennen. (Een meer uitvoerige verklaring van dit verschijnsel heb ik in een opstel ‘Oorzaken van de Duitse onderschatting van het Nederlands’, in ‘Neerlandia’ 9/'63, trachten te geven.) Deze bijzondere taalhistorische ontwikkeling heeft, voor dit geval, de geldigheid van het anders algemeen aanvaarde (fictieve) cultuurverval van West naar Oost teniet gedaan. De Nederlanden zijn dus op het continent door louter gemeenschappen omgeven die de Nederlandse taal geringschatten.

Om het ongelukkige van deze situatie volledig te maken: ook de Engelsen houden helemaal niet van het Nederlands. Hun afwijzende houding heeft verschillende oorzaken. Ten eerste, wat vaak vergeten wordt, werd Engeland tijdens het Romeinse Rijk haast even sterk geromaniseerd als de Lage Landen, en kreeg het later nog eens een extra-dosis Romaanse taal en cultuur toen de volledig verfranste Noormannen het eiland veroverden. Tegenover iets dat zuiver Germaans is of klinkt, voelt de Engelsman nog meer aarzeling dan de Nederlander. Ten tweede lijkt Engels dat met een Nederlands accent gesproken wordt toevallig op het meest platvloerse Cockney-Engels, en maakt daarom op de enigszins beschaafde Engelstalige een afstotende indruk. Een Duits of Zweeds accent in het Engels klinkt zeker ook niet bepaald mooi voor een Engels oor, maar deze ‘spitsere’ uitspraken kunnen, zoals de Engelsen zelf wel verklaren, net nog door de beugel. Het veel ‘breder’ aandoende Nederlandse accent, en het Nederlands zelf, hoeven van de Engelstalige kant op geen enkele clementie te rekenen.

Alle buren van het Nederlandse taalgebied zijn het er over eens dat Nederlands de vergelijking met Frans, Engels of Duits nooit zou kunnen doorstaan. Nederlandse tegemoetkoming (b.v. de bereidheid waarmee de Nederlander de taal van de buren spreekt) wordt als een stilzwijgende erkenning van dit ‘feit’ beschouwd. Het helpt helaas maar weinig, te weten dat een dergelijk dom oordeel op niets dan op gevoelsindrukken berust. Een objectief beoordelen van talen is tot nog toe overal beperkt tot een uiterst kleine groep van taalkundigen; het grote publiek blijkt nergens bereid om het ook maar voor mogelijk te houden dat oordelen over een taal anders zou kunnen uitvallen dan zij het ‘natuurlijkerwijs’ aanvoelen.

Ook het feit dat de omringende talen zo veel meer sprekers hebben dan het Nederlands verergert de situatie, want het gevolg is dat het haast nergens als vreemde taal wordt geleerd. Terwijl de Nederlandstaligen door toegewijde taalleraren, die doorgaans hart hebben voor hun vak, ervan overtuigd worden dat Engels, Frans en Duits belangrijk zijn en een waardevolle literatuur hebben voortgebracht, horen de buren zo goed als nooit iets over het Nederlands. Hun instinctieve vooroordelen blijven ongehavend.

Zelfs de beschaafden in de omringende landen weten echt niet eens dat er zo iets als een Nederlandse literatuur bestaat, en omdat men er nooit van gehoord heeft, neemt men gemakshalve maar aan dat het Nederlands dus ook niet tot literaire prestaties in staat is. Dit heeft verder tot gevolg dat men het Nederlandse taalgebied niet als een echte cultuurkring opvat, en er dus ook geen rekening mee houdt, want in de overige Europese landen wordt cultuur in de allereerste plaats aan de literatuur gemeten, terwijl de Nederlandse voorstelling hiervan eerder op persoonlijke en maatschappelijke gedragspatronen en de graad van hun verfijning steunt.

In tegenstelling tot wat de meeste Noord-Nederlanders menen, begint nu pas de tijd voor een internationale gelding van het Nederlands binnen Europa. Tot nog toe kon van een werkelijke bedreiging van de eigen taal nauwelijks sprake zijn, want - ook al had het Neder-

[p. 94]

lands dan bijzonder veel van zijn oorspronkelijk taalgebied verloren - het genoot binnen de staatsgrenzen nog altijd een veilige bescherming als wettig communikatiemiddel voor het gehele politieke en maatschappelijke leven. Deze situatie is echter bezig vrij snel te veranderen. Overal trekken de supranationale instellingen als maar meer van het nationaal gezag naar zich toe, nu reeds op economisch en militair gebied, straks ook op het zuiver politieke. In deze situatie lijkt het Nederlandse taalgebied op een polder die van alle kanten door veel stijgend water is omgeven; de dijken houden nu nog het water tegen, maar vertonen reeds tal van scheuren en gaten. Bovendien, en dat is misschien de meest ernstige bedreiging, ontbreekt het de polderbevolking aan wilskracht om de vloed ten koste van alles tegen te houden, vooral omdat zij, door een ontstellend gebrek aan fantasie, zich eenvoudig niet voorstellen kan, dat straks alles blank zal komen te staan.

Hoe kan nu een taal bedreigd zijn? Om dat te zien hoeven wij maar naar een van de gebieden te kijken die vroeger Nederlandstalig waren, maar het tegenwoordig niet meer zijn, naar Frans Vlaanderen, het gebied van Overmaas of de buurt van Kleef in Duitsland. Het verlies van eigen taal (en daarmee ook van eigen inbreng) begon daar met het verlies van de openbare functies van het Nederlands in de administratie en de wetgeving, in het onderwijs, de rechtspraak en de kerk. Wat na het wegvallen van deze terreinen nog overblijft, is onherroepelijk gedoemd te degenereren tot streektaal, die al maar minder in staat is om de volle werkelijkheid weer te geven.

Mocht dit echt gebeuren, en m.i. is het een allesbehalve denkbeeldig gevaar, dan zal de intellectuele kracht van de Nederlandse taalgemeenschap gestadig achteruitgaan, omdat voor belangrijke levensterreinen geen formuleren in de moedertaal meer nodig en straks ook niet meer mogelijk zal zijn. Ook zal de Nederlandstalige al bij voorbaat in het nadeel verkeren tegenover zijn buren, die zich spontaan van hun oereigen uitdrukkingsmiddel mogen blijven bedienen. Hoewel veel Nederlanders een behoorlijke kennis van vreemde talen verwerven, mag toch alleen maar een uiterst kleine groep de hoop koesteren ooit in staat te zijn een vreemde taal volledig te beheersen, en zelfs dit betekent nog geenszins dat deze groep ook een scheppend gebruik van de verworven taal zal kunnen maken. Om wetten of belangrijke plannen te ontwerpen moet men nu eenmaal volledig doordrenkt zijn met de geest van de taal waarin dat gebeurt. De ervaring leert bovendien dat juist de beste vaklui op technisch of politiek gebied zelden eveneens de mensen met de grootste taalknobbel zijn. Indien dus het Nederlands er niet in slaagt zich binnen de Europese integratie als volwaardig instrument te handhaven, zal dit een verarming van de Nederlandse geest en op de duur het verlies van eigen mentaliteit tot gevolg hebben. De van huis uit Nederlandstaligen mogen dan nog zo ijverig proberen andere talen te beheersen, de grote meerderheid van hen zal altijd een duidelijk hoorbaar accent houden en meer taalfouten maken in een taal dan zij voor wie die taal de eigen moedertaal is. Omdat zijn buurvolkeren er toch al van overtuigd zijn dat Nederlands geen echte, volwaardige taal is, loopt de Nederlander gevaar voor een soort Europese schertsfiguur te worden aangezien, die door de onuitwisbare sporen van zijn ‘dialectje’ voor goed beneden de maatschappelijk aanvaardbare maat wordt gehouden. Het zal hem weinig helpen dat dit even onjuist als onrechtvaardig is, en te laat zal hij dan misschien iets proberen wat hij nu zo schromelijk verzuimt: zich met alle macht inzetten voor de rechten van zijn taal.

Als het Nederlands zijn openbare functies binnen Europees verband eenmaal verloren heeft, zal in het Nederlandse volk een scherpe sociale scheidingslijn ontstaan tussen degenen die niets dan Nederlands kunnen spreken en de bevoorrechte minderheid die op grond van haar talenkennis delen mag in de hogere maatschappelijke posities. Die twee groepen zullen gauw van elkaar vervreemden. De deskundigen zijn het er over eens dat alleen meer opleiding en ontwikkeling vandaag nog de welvaart van een volk kunnen garanderen of verbeteren. Maar als alle hogere maatschappelijke werkzaamheden eenmaal gebonden zijn aan de volledige beheersing van vreemde talen, dan komt er weinig terecht van de noodzakelijke uitbreiding van het aantal beter geschoolden, want juist de jonge mensen uit kringen die tot nog toe weinig aanraking met hogere ontwikkeling kenden, kunnen onmogelijk binnen een of twee generaties tot spontaan denken in een vreemde taal en dus ook een vreemde gedachte- en voorstellingswereld gebracht worden.

Dit weinig aanlokkelijke toekomstbeeld dankt zijn ontstaan aan het doortrekken van enkele lijnen, welke nu reeds voor iedereen zichtbaar kunnen zijn, die zich niet laten blinddoeken door de algemene zorgeloosheid die in Noord-Nederland t.o.v. de eigen taal heerst. 85% van de Nederlandse E.E.G.-ambtenaren in Brussel bezigen voor hun werk uitsluitend het Frans, hoewel zij even goed Nederlands hadden mogen verkiezen. Vooraanstaande Nederlanders stellen het Engels voor als voertaal aan Nederlandse universiteiten (zie ‘Neerlandia’ 4/'64). Leerstoelen voor Nederlands, door verschillende Duitse universiteiten welwillend ter beschikking gesteld, blijven jarenlang onbezet, tot er eindelijk iemand bereid blijkt, zijn taal en cultuur waardig in het buitenland te vertegenwoordigen. Een grote stad in het Duitse Noord-Rijnland biedt, uit eigen beweging, aan haar 2000 ingezetenen met een Nederlands paspoort de gelegenheid om kosteloos een cursus Nederlands te volgen; hoewel zo goed als niemand van deze Nederlanders in staat is behoorlijk Nederlands te spreken, meldt zich niemand om aan deze cursus deel te nemen. Terwille van de vele Duitse vakantiegangers en (in de grensbuurt) winkelklanten gaan hele streken er toe over, zich tijdelijk uit-

[p. 95]

sluitend van het Duits (of wat zij daarvoor aanzien) te bedienen. Er wordt niet eens een poging gedaan aan de Duitse gasten en klanten duidelijk te maken dat men ze weliswaar desnoods ook in hun taal te woord wil staan, maar dat men het aanleren van een beetje goed Nederlands bijzonder sympathiek zou vinden. Als straks, misschien al in 1967, de vrije vestiging binnen E.E.G.-verband werkelijkheid wordt, mag men stellig het ontstaan van Frans- of Duitstalige olievlekken op de kaart van het Nederlandse taalgebied verwachten. Nederland wordt immers nu reeds als makkelijk immigratiegebied beschouwd, waar de ingezetenen het overbodig maken dat men zich t.o.v. de landstaal moet aanpassen.

Wat men tenslotte als buitenlander wiens Nederlands niet meteen opvalt, in trein of bus of elders aan defaitisme t.o.v. de Nederlandse taal vrij geregeld te horen krijgt, dat zou eigenlijk voldoende zijn om de wil tot verdere inspanning voor deze taal in de kiem te smoren. Het is, als je weer zo'n ontmoedigende ervaring opdoet, altijd goed te weten, dat er toch nog andere stemmen in Noord- en zeker in Zuid-Nederland af en toe te vernemen zijn.

Eigenlijk moest iedere waarschuwing om de acute bedreiging van het Nederlands niet tot een catastrofe te laten uitgroeien, juist voor het Nederlandse taalgebied bijzonder overbodig zijn. In het zuidelijk gedeelte van dit gebied is immers reeds lang het bewijs geleverd, dat men door het overnemen van een vreemde taal zichzelf tot duurzame sociale minderwaardigheid veroordeelt. Het noorden van België kreeg alle kans tot volledige verfransing aangeboden en zelfs opgedrongen. In de praktijk betekende dit maar al te vaak dat b.v. een begaafde Antwerpenaar overvleugeld werd door een minder begaafde Luikenaar, omdat de startpositie van de van huis uit Franstalige voor deze zo veel gunstiger moest liggen daar alle examens of tests in het Frans en de bijbehorende mentaliteit gesteld waren. Noord-Belgiè heeft uit deze bittere ervaring dan ook de nodige konsekwenties getrokken en heeft welbewust zijn eigen taal doen herleven. Maar wat een achterstand er nu nog in te halen is, dat weten de Zuid-Nederlanders zelf het allerbest. Ondertussen hebben zij de unieke prestatie volbracht, het Frans weer uit een van huis uit Germaanstalig gebied terug te dringen, - iets wat nergens elders gelukt is.

Dit voorbeeld, liefst samen gezien met de verrassende successen van Afrikaans of Fries, moest al voldoende zijn om het de Noord-Nederlanders onmogelijk te maken, nog langer het ontbreken van een doelbewuste taalpolitiek te verontschuldigen met de dooddoener ‘Wij zijn maar een klein landje’. Het veel kleinere Denemarken (met 4,5 miljoen sprekers, tegenover haast 20 miljoen Nederlandstaligen) voert wèl een doelbewuste taalpolitiek en geeft grote sommen uit voor de verbetering van zijn internationale positie. Het heeft o.a. al bereikt dat zijn buurland Sleeswijk-Holstein het Deens op zijn scholen bevordert en dat zelfs, enkele honderden kilometers zuidelijker, o.a. in Dortmund een groot instiuut voor Deense taal en kultuur is komen te staan.

Soms denk ik dat het ontbreken van een effectieve Nederlandse taalpolitiek in Europa gedeeltelijk nog het gevolg is van een langdurige overzeese oriëntatie Men was te lang bereid in Europa voor klein te worden aangezien en als een land waarvan de taal de moeite van het leren niet waard was, als de buitenlandse handelspartners maar geen taalmoeilijkheden ondervonden en daarom graag de voorkeur gaven aan de Hollandse markt. De grote betekenis van de Nederlandse taal was desendanks steeds gegarandeerd door haar dominerende positie in het toenmalige Nederlands-Indië, terwijl haar monopolie in het moederland op de volledige soevereiniteit van de Nederlandse staat berustte. Voor deze soevereiniteit wederom stond Engeland borg, dat noch Frankrijk noch Duitsland in het bezit van de monden van Rijn, Maas en Schelde wenste te zien. Vandaag is deze situatie echter dermate grondig veranderd dat, na het verlies van Indië en het verdwijnen van de Engelse machtsinvloed op het continent, zelfs de Nederlandse staatssoevereiniteit (zoals trouwens die van alle E.E.G.-landen) lang niet meer volledig is. Det taalpolitieke konsekwenties uit deze ingrijpende verandering heeft men echter m.i. nog niet getrokken.

Men kan een volk nooit echt begrijpen zonder zijn taal en literatuur te kennen. Tot nog toe geven de Nederlandstaligen hun buren haast geen gelegenheid om hen beter te leren begrijpen. Dat dit een nadeel voor de Nederlanders moet betekenen ligt voor de hand, want met hun psychische behoeften kan bij het bouwen van het Europese huis dan ook geen rekening gehouden worden. Het zou een mooi begin zijn als de Nederlandstaligen hun buren het gevoel gaven, dat een beetje inspanning om Nederlands te leren als een heugelijk bewijs van Europese gezindheid gewaardeerd wordt.

Een Europa dat de geheel eigen waarde van toevallig wat kleinere taalgemeenschap wil wegcijferen, lijkt mij een monster dat geen enkele bevordering verdient. Een gevoel van Europese verbondenheid berust, zeker niet op de laatste plaats, op de kennis van en vertrouwdheid met elkaars grote literaire figuren, met de figuren van Shakespeare, Swift of Dickens, met die van Molière, Zola en Camus, met Goethes ‘Faust’ en Eichendorffs ‘Taugenichts’. Wanneer zal men ook met Vondels grote figuren, met die van Couperus, Streuvels of Vestdijk, algemeen bekend zijn?

Zeker, een positief antwoord op deze vraag zal veel inspanning van Nederlandse zijde vereisen. Maar alleen een taalgemeenschap die steeds opnieuw gedwongen is zichzelf voor haar buren en partners te formuleren en gestalte aan te nemen in grote literatuur, kan op de duur tot volle ontplooiing van haar wezen komen en bewijzen dat zij terecht voortbestaat.