Neerlandia. Jaargang 69

[p. 56]

De kansen van het Nederlands in de wereld
Maarten van Nierop

Waar spreek je over? vroeg iemand me, en toen ik antwoordde: over de kansen van het Nederlands in de wereld, luidde de reactie: Zo, moeilijk onderwerp, het Nederlands heeft niet veel kansen in de wereld...

Ik hoop dat ik erin zal slagen die iemand en degenen die er net zo over denken als hij, ervan te overtuigen dat het vraagstuk van de kansen van het Nederlands in de wereld een meer genuanceerde benadering vergt dan zo maar een vage indruk.

Want veel meer dan een vage indruk ligt er niet ten grondslag aan die mening, liever gezegd aan dat gevoel, dat het Nederlands maar een ‘kleine taal’ is. Toch is dat gevoel onder Nederlandssprekende mensen zo verbreid, dat we van een ‘kleine-taalcomplex’ zouden durven gewagen.

Het ‘kleine-taalcomplex’

Ik wil niet tot op de bodem nagaan waar dat gevoel vandaan komt. Eén van de oorzaken ervan is stellig gelegen in onze ligging op de wereldkaart: het Nederlandse taalgebied in Europa wordt als het ware omsloten door het Franse en door het Duitse taalgebied, en als we met onze rug naar die twee grote broers toe gaan staan, zien we Engeland tegenover ons als moederland van het wereldomspannend Anglo-Amerikaanse taalgebied.

We zijn als vanzelf geneigd om tussen die drie groten onszelf klein te voelen.

Je kunt natuurlijk ook iets verder kijken, zoals ik het onlangs Gerard Walschap hoorde zeggen op het congres van het Genootschap Onze Taal in Scheveningen. Hij gaf een opsomming van Europese talen die kleiner zijn dan ons Nederlands, die door minder mensen gesproken, geschreven en verstaan worden dan het Nederlands. Misschien vergeet ik er een paar, maar het waren o.m. het Noors, het Zweeds, het Deens, het IJslands, het Fins, het Hongaars, het Boelgaars, het Roemeens, het Iers, het Albanees, het Grieks en nog een paar Europese talen die, wat het aantal der taalgenoten betreft, verre de minderen zijn van het Nederlands.

Op een vergadering van het Willemsfonds in Gent zei Julien Kuypers het weer enigszins anders. Laten we niet vergeten, zei hij, dat onze numerieke betekenis groter is dan die van het Noors, het Zweeds, het Deens en het IJslands tezamen. Onder de Germaanse talen bekleedt het Nederlands de derde plaats, onmiddellijk na het Engels en het Duits. Kortom, bij de bepaling van onze plaats in West-Europa past ons geen zelfoverschatting, maar een te grote bescheidenheid siert ons evenmin.

Geen zelfoverschatting, maar evenmin een te grote bebescheidenheid - dat is de gezonde, evenwichtige houding die de Noord- en Zuid-Nederlanders past met betrekking tot de getalsterkte van hun moedertaal in Europa. Geen onrealistische zelfverheffing, doch evenmin de zelfverguizing, dat ‘weg-met-ons’-complex (alweer een complex) waarin sommigen zich verlustigen. Niet alleen de hele en halve franskiljons in ons land, maar ook hun broertjes en zusjes in Nederland en de daar nog weliger tierende angelsakskiljons!

Ziezo - dat waren dan een paar kleine reacties op het kleine-taalcomplex. Wij geven ons niet aan wensdromen

[p. 57]

over, maar voelen nog minder voor de ondergangsvisioenen van de zwartkijkers die u, zo tussen de vierde en de vijfde borrel, glimlachend en zonder een centje pijn, voorhouden dat het Nederlands zal verdwijnen, zoals het Etruskisch en het Hittitisch verdwenen zijn.

Niet alleen het getal

Intussen speelt zich dit hele bittertafeldebatje slechts af tegen de achtergrond van de dans der cijfers: zoveel miljoen tegen zoveel miljoen. Dat is echter niet het enige waar het om gaat als we de betekenis van een taal in de wereld en de kansen van die taal onderzoeken. Het getal is stellig zeer belangrijk. Niemand zal beweren dat het Baskisch een rol van betekenis speelt in de wereld of dat er voor die taal grote kansen voor de toekomst zijn weggelegd - en aan de geringe betekenis in wereldverband van het Baskisch is zeker het feit niet vreemd dat die taal slechts door ongeveer 650.000 mensen gesproken wordt.

Toch is de betekenis van een taal niet louter een kwestie van neuzen tellen. Chinees is de taal van meer dan 600 miljoen mensen, Spaans wordt door ongeveer 120 miljoen mensen als moedertaal of als tweede taal gebruikt. Toch zou ik niet durven beweren dat de rol die het Chinees in de wereld speelt vijfmaal zo belangrijk is als die van het Spaans. En evenmin dat het Spaans, op grond van getalsverhoudingen, zesmaal zoveel kansen in de wereld zou hebben als het Nederlands.

Het bepalen van de betekenis van een taal in de wereld is dus niet louter een kwestie van tellen, doch ook van wegen. Een taal kan een kleinere, maar ook een grotere rol spelen dan het aantal taalgebruikers zou doen vermoeden.

Dat gewicht van een taal hangt in belangrijke mate af van de politieke en economische macht van de natie of van de naties, die zich van die taal bedienen. De geweldige rol, die het Engels in de wereld speelt, is het resultaat van de mondiale krachts en machtsontplooiing, eerst van Groot-Brittannië en het Britse Imperium en vervolgens van de Verenigde Staten van Amerika.

Het historisch erfdeel

We dienen daarbij op te merken, dat ook het historisch erfdeel, dat de sporen die een machtspositie uit het verleden heeft nagelaten, een niet te verwaarlozen factor vormen. Zo is bijv. de rol die het Frans in de huidige wereld nog speelt, veel groter dan met de werkelijke politieke en economische machtspositie van het tegenwoordige Frankrijk zou stroken. In dat surplus aan betekenis leeft echter ook een groot stuk Franse invloed en Franse uitstraling uit het verleden voort.

Een nog treffender voorbeeld leveren het oude Grieks en het Latijn. Gaat men de betekenis van die talen met het telraam meten, dan moet men wel tot de slotsom komen dat zij in het geheel niets meer te betekenen hebben. Men noemt ze ‘dode’ talen, omdat er geen taalgemeenschappen meer bestaan die deze talen als moedertaal hebben. Ze worden ook door geen enkele staatsmacht gedragen en gesteund.

Voor oppervlakkige geesten is dat voldoende om die talen als onbelangrijk en het aanleren ervan als tijdverlies te beschouwen. Wie enig inzicht heeft in de continuïteit van een cultuur, in de onderlinge verstrengeling van beschavingsverschijnselen, weet echter dat die zgn. dode talen in de wereld nog een grote rol spelen - ook al staat er geen taalgemeenschap in de gewone zin van het woord, en geen politieke macht meer achter. Ik wil alleen maar zeggen, zonder iets af te doen aan de zeer grote betekenis van het aantal der taalgebruikers en van de politieke en economische macht die erachter staat, dat ook nog andere factoren van invloed zijn, en dat met name ook het verleden in het heden een rol kan blijven spelen.

Het antwoord op de vraag naar de kansen van het Nederlands in de wereld kan niet eenvoudig in de vorm van een optelsom gegeven worden. Daar zit meer aan vast.

Slechts één taal ten volle...

Maar laten we eerst eens nagaan wat het Nederlands voor ons, Nederlandssprekenden zelf, betekent.

De Duitse taalfilosoof Leo Weisgerber spreekt van een ‘wet van de taal’ die onder de mensen heerst: een kenmerk van de mens als mens is zijn taalvermogen: de mens als sociaal wezen behoort tot een taalgemeenschap; en als individuele persoonlijkheid kan hij zich slechts door zijn taalvermogen en in verbinding met een taalgemeenschap ontplooien.

De taal is het middel waardoor de mens zich de wereld en alle verschijnselen der werkelijkheid geestelijk ‘eigen’ maakt. De wijze waarop hij dat doet wordt door de taal bepaald die de zijne is, dus tevens door de taalgemeenschap waartoe hij behoort.

Dat betekent een beperking in zoverre hij daarbij in zijn uitdrukkingsmogelijkheden aan de eigen aard van zijn taal gebonden is, doch het betekent tevens een zegen, omdat hij van zijn prilste jeugd af, door die taal, deel krijgt aan alles wat zijn taalgemeenschap in de loop der tijden reeds bij dit streven naar ‘verwoording’ der wereld verworven heeft.

Maar van hetzelfde ogenblik af begint hij ook deel te nemen aan de verdere groei en ontwikkeling van zijn taal. Hij geniet van de rijkdommen die de taalgemeenschap hem ter beschikking stelt, doch wordt tevens medeverantwoordelijk voor het behoud en de verdere ontwikkeling van taalgemeenschap en moedertaal.

Men kan er later een tweede taal bijleren, men kan misschien zelfs in het gebruik van drie of vijf talen een zekere vaardigheid bereiken, er zal echter altijd slechts één taal zijn, de taal waarin wij hebben leren denken en spreken, waarin wij op ieder gewenst ogenblik tot expressie van de fijnste schakeringen van ons denken en voelen in staat zijn, slechts één taal waarin we vol-

[p. 58]

ledig ‘up to date’ kunnen blijven, door als het ware van dag tot dag de vaak nauw merkbare verschuivingen in betekenis en gevoelswaarde, het in aanzien stijgen of dalen van deze of gene uitspraakvorm of intonatie kunnen volgen...

Kortom, er is maar één taal waarin ieder mens tot volledige zelfexpressie kan komen, waarin hij zijn persoonlijkheid ten volle kan ontplooien, waarin hij in de volste zin van het woord mens kan zijn. Dat die taal voor ons het Nederlands is, behoort voor ieder van ons tot ons persoonlijk levenslot.

Onze taal voorheen

Maar betekent dat voor ons zo belangrijke Nederlands ook nog iets in een wijder verband? Is onze taalgemeenschap zo belangrijk te midden van andere taalgemeenschappen dat anderen daarmee rekening moeten houden? We hebben er al op gewezen, dat het antwoord op die vraag niet uitsluitend door onze getalsterkte bepaald wordt. Dat leert ons ook onze eigen geschiedenis.

In de 17de eeuw telde de Republiek der Zeven Provinciën nauwelijks een miljoen inwoners. Heel Europa had toen minder inwoners dan nu, dat is waar, maar ook in dat 17de eeuwse Europa was die Hollandse republiek maar een onooglijk klein stukje land met een handvol bewoners.

Toch kende in die tijd Cromwell Nederlands, Milton leerde onze taal, de Hollandse admiraal Michiel de

Bladzijde uit Otsuki Gentaku's ‘Eerste stappen in de Nederlandse taal’, uitgave omstreeks 1788.

Ruyter correspondeerde in het Nederlands met Frederik III van Denemarken. De Engelse admiraal Ayscue schreef omstreeks 1650 aan Karel X van Denemarken in onze taal. In Kopenhagen werden stukken van Vondel in het Nederlands opgevoerd.

Sedert die tijd bevinden zich tot op de huidige dag nog 6 à 700 Nederlandse woorden, vooral in verband met zeevaart en handel, in het Russisch. Ook het Engels heeft een flink aantal woorden, in verband met zeevaart en handel, leger en schilderkunst, waarvan de Nederlandse herkomst vaststaat. De 17de eeuwse invloed van het Nederlands in Scandinavië en Noord-Duitsland is buitengewoon groot geweest en heeft talrijke sporen nagelaten.

Van de 17de tot in de 19de eeuw was het Duitse Oost-Friesland op Nederland georiënteerd; Nederlands was er de kerk- en schooltaal en honderden Nederlandse geschriften zijn daar gedrukt en uitgegeven. Maar ook in de gebieden Bentheim, Lingen, Meurs, in de oude hertogdommen Gulik en Kleef, en in het kwartier Opper-Gelder bezigde de burgerij eeuwen lang het Algemeen Beschaafd Nederlands.

Al veel eerder dan deze Hollandse expansie, heeft het Nederlands in de 13de en de 14de eeuw een Vlaamse expansie gekend, die vele zeemans- en andere woorden uit onze taal in het Frans heeft gebracht, verscheidene daarvan zijn rechtstreeks of via het Frans in het Spaans en Portugees terecht gekomen.

Kasteelbibliotheken in Noordfranse graafschappen bevatten in de 13de en de 14de eeuw Latijnse, Franse en Nederlandse boeken. Vlaamse minstreels brachten aan die gravenhoven een Vlaams repertoire ten gehore.

De conclusie die ik uit deze losse opmerkingen over vroeger eeuwen wil trekken is slechts deze: dat onze taal, in verschillende tijdperken der geschiedenis, in Europa een veel belangrijker rol gespeeld heeft dan de geringe omvang van het eigenlijke Nederlandse taalgebied, in die tijd, zou doen vermoeden.

Dat valt nog sterker op wanneer we nagaan, welke rol het Nederlands in de wereld, dus ook buiten Europa, in die eeuwen gespeeld heeft.

Vele honderden woorden in het Indonesisch (het vroegere Maleis) herinneren daaraan, maar ook de Nederlandse woorden in het Japans, en de eer en het aanzien die het Nederlands in Japan nog steeds geniet, alsook Nederlandse woorden in het Amerikaanse Engels, benevens een zeer groot aantal Nederlandse eigennamen en plaatsnamen in de Verenigde Staten. Tot in deze eeuw werd er in de gereformeerde kerken in Ohio en Michigan in het Nederlands gepreekt. In de 17de eeuw spraken de Denen en de Engelsen in hun Westindische koloniën Nederlands.

Het zijn maar losse feiten, te hooi en te gras genoteerd, maar er blijkt in elk geval uit dat het Nederlands in Europa en in de wereld een plaats heeft ingenomen die in geen enkele verhouding stond tot de getalsterkte van het Nederlandse kerngebied.

[p. 59]

Gemiste kansen

Ik ben daar nu al een paar keer op teruggekomen, niet om een pleister op het houten been van onze kleinheid te plakken en vooral niet om een romantische stemming t.a.v. ons grote verleden te kweken, maar om eruit te leren dat het getal wel veel, maar niet alles zegt. En nog een ding: dat kansen benut, maar ook veronachtzaamd kunnen worden.

Toen er een einde kwam aan de macht der Nederlanders in Indonesië, ging dat rijk weldra ook als expansie- en invloedsgebied voor het Nederlands vrijwel verloren.

Ondanks alles wat we hiervóór over het verband tussen taal en macht hebben gezegd, sprak dit verlies toch niet zo vanzelf als het lijkt.

De vroegere Franse en Engelse koloniën zijn voor het merendeel de taal van hun vroegere meesters blijven gebruiken en onderwijzen.

Dat dit in Indonesië niet het geval was, kan men niet een-twee-drie verklaren door te zeggen dat de Indonesiërs wel inzagen, dat ze met het Engels in de wereld van 1950 heel wat verder konden komen dan met het Nederlands. En op gelijksoortige wijze kan men de aanvaarding van het Frans in Kongo verklaren.

En natuurlijk zit er een stuk waarheid in die verklaringen. Dat dit echter moet worden toegegeven, dat het Nederlands in Indonesië, én in Kongo, zo gemakkelijk kon worden prijsgegeven, dat heeft heel wat diepere oorzaken, oorzaken die we in de moederlandan zelf moeten zoeken.

Daarbij kan de Nederlandstalige Belgen nauwelijks een verwijt treffen: de positie die hun taal in de Belgische kolonie innam, was een vrij getrouwe afspiegeling van hun eigen situatie in het moederland. En toen die toestand in het moederland zodanig ten goede begon te veranderen, dat daaraan ook een hoger aanzien van het Nederlands in Kongo zou gaan beantwoorden, toen was het met de Belgische macht in Afrika gedaan.

Op de Nederlanders in Indonesië (en in de vele andere gebieden waar zij macht en invloed hebben bezeten) kan echter, althans wat taal en cultuur betreft, het woord worden toegepast dat zij - zoals eens Hannibal - wel wisten te overwinnen, maar van hun overwinning geen gebruik wisten te maken. Het Nederlands heeft reële kansen gehad om tot de rang van wereldtaal op te stijgen, maar nooit hebben de Hollanders er ook maar in de geringste mate naar gestreefd, iets in die richting te verwezenlijken.

Indirect heeft deze toestand waarschijnlijk ook bijgedragen tot het bankroet van het Nederlands in Kongo. Wat zou het niet voor de Vlamingen in Kongo betekend hebben, als Indonesië bij zijn onafhankelijkheid zo Nederlands was geweest als bijv. India Engels en Algerije Frans?

Maar ook, hoeveel sterker zou de positie van onze taal in Kongo zijn geweest, als de Vlamingen zich geruggesteund hadden geweten door Nederland bij hun strijd in België? In feite hebben de Nederlanders de Vlamingen in hun donkerste tijd alleen laten worstelen.

Nu moet u vooral niet denken dat er hier een zgn. neokolonialist voor u staat, om het verlies van de Nederlandse en Belgische koloniën te bewenen! Als het koloniale tijdperk voorbij is, wil ik niet trachten het rad van de tijd terug te draaien.

Maar toen dat tijdperk nog volop functioneerde, toen heeft de Hollandse handelsgeest, gespeend van alles wat naar culturele expansiedrift zweemde, geweldige kansen gehad - en die niet benut. En aan die kansen denk ik niet zonder spijt of weemoed.

Die kansen lagen ook in Europa zelf, in de Zuidelijke Nederlanden en aan de Oostgrens op Duits gebied - en die kansen werden door de Hollandse regenten en kooplui met dezelfde onverschilligheid veronachtzaamd als de mogelijkheden in Azië, Amerika, Australië en Afrika.

Men kan werkelijk zeggen dat de geschiedenis van het Nederlands in de wereld een geschiedenis is geweest van gemiste kansen. Waar het nu op aankomt is, dat we de kansen die ons thans geboden worden, niet verspelen!

(wordt vervolgd)