Neerlandia. Jaargang 68

[p. 139]

De Volksuniversiteit
N. Wijnen

Prof. dr. S.R. Steinmetz -1941

Pleitbezorger van ‘het goed recht van sociologie en ethnologie als universiteitsvakken’, zelf eerste docent in deze vakken in Nederland; propagandist van de volksuniversiteitsgedachte en stichter van de eerste volksuniversiteit in Nederland, en wel die van Amsterdam.

De zesde december 1962 was het honderd jaar geleden dat prof. dr. S.R. Steinmetz te Breda werd geboren. Hij is bekend als de pleitbezorger van ‘het goed recht van sociologie en ethnologie als universiteitsvakken’, was zelf de eerste docent in deze vakken in ons land. Hij is verder bekend als propagandist van de volksuniversiteitsgedachte en stichter van de eerste volksuniversiteit in Nederland en wel die van Amsterdam, welke in januari 1963 haar halve eeuwfeest heeft gevierd.

‘Systematisch, veelzijdig beschavingsonderwijs aan volwassenen, het bevorderen van de harmonische ontwikkeling van mannen en vrouwen uit alle kringen’, op deze grondslag werd in 1913 de vereniging Volksuniversiteit Amsterdam opgericht. Bij het einde van de eerste wereldoorlog werd in vele Nederlandse steden het voorbeeld van Amsterdam gevolgd. In 1918 werd door de Volksuniversiteiten van Amsterdam, 's-Gravenhage, Groningen, Rotterdam en Utrecht opgericht de ‘Bond van Nederlandsche Volksuniversiteiten’, welke zich ten doel stelde - en stelt - ‘het bevorderen van het onderling overleg tussen en van de belangen van de Volksuniversiteiten’. De herwonnen vrijheid en de daaruit voortkomende behoefte aan oriëntatie op vele gebieden bevorderden na 1945 het ontstaan van vele nieuwe volksuniversiteiten. De Rotterdamse en Zeeuwse Volksuniversiteit verbreidden hun activiteit over geheel zuid-west Nederland; enkele volksuniversiteiten hebben een afdeling in een aangrenzende gemeente, dan wel wordt de bevolking van naburige gemeenten in de activiteiten betrokken. Per 1 juli 1964 telde de Bond van Nederlandsche Volksuniversiteiten 40 leden. De Rotterdamse Volksuniversiteit telde 11 afdelingen en 4 filialen, de Zeeuwse Volksuniversiteit telde 9 werkgroepen, de Amsterdamse, de 's-Gravenhaagse en de Leidse Volksuniversiteit ieder één afdeling.

De volksuniversiteit wilde en wil ‘algemeen en openbaar’ zijn. Zulks had tot gevolg, dat er ook r.k. volksuniversiteiten ontstonden en dat de calvinistische groepen, zich afzijdig houdend, eigen werk in eigen sfeer ontwikkelden. Ook de verhouding tot de arbeidersklasse beantwoordde niet aan het verwachte doel van onderwijs voor allen en in de jaren twintig komt op initiatief van N.V.V. en S.D.A.P. het Instituut voor Arbeidersontwikkeling (sinds 1959 het NIVON) tot stand.

Zonder nu te stellen dat de volksuniversiteit een typisch middenstandsinstituut werd, is het toch buiten kijf dat haar leden voor een groot deel uit deze bevolkingsgroep werden gerecruteerd. Hierbij mag echter niet uit het oog worden verloren, dat de tijd van de oprichting van de volksuniversiteit tevens de tijd is van de opkomst van een moderne middenstand, en het behoeft dan ook geen verwondering te wekken dat deze, mede krachtens zijn structuur eerder dan de arbeidersklasse - toen nog geheel in beslag genomen door haar strijd voor politieke emancipatie - zijn weg zou vinden naar de volksontwikkeling, in casu de volksuniversiteit.

Na de tweede wereldoorlog is er duidelijker sprake van een verbreding van de publieke belangstelling. Mensen uit verschillende maatschappelijke milieus vinden hun weg naar de volksuniversiteit en parallel daarmee lopend verruimt zich ook het werk van de volksuniversiteiten. ‘Het eerste lid van de naam Volksuniversiteit heeft een ruimere zin gekregen dan het vóór de oorlog het geval was’.

‘Vrijheid was het kenmerk van de opzet der volksuniversiteit. En dit is zo gebleven. Vrijheid in keuze van programma en inleiders; mogelijkheid van snelle aanpassing aan wisselende behoeften en inzichten; openheid voor samenwerking met instellingen die een verwant doel nastreven. Deze vrijheid ziet men ook in de organisatievorm van de volksuniversiteiten. De meeste zijn verenigingen, soms met afdelingen en filialen; andere zijn stichtingen. Alle worden bestuurd door niet-beroepsmensen, al beschikken enkele over een bezoldigde secretaris of administrateur. Als gemeenschappelijk orgaan fungeert de Bond van Nederlandse Volksuniversiteiten.’

[p. 140]

Cogito ergo sum
Het huis, waarin René Descartes tijdens zijn verblijf in Amsterdam woonde, is nu de zetel van de Volksuniversiteit-Amsterdam.

Bovenstaande karakteristiek, welke dr. L.M. van Dis in 1960 gaf van de organisatiestructuur van de Nederlandse volksuniversiteit, geldt tot op heden.

Primair onderlijnt deze karakteristiek de autonomie van het volksontwikkelingswerk, dat ook door anderen als noodzaak wordt gevoeld en als zodanig gesteld.

De verhouding tussen ‘Bond’ en ‘aangesloten volksuniversiteiten’ is een zuiver federatieve organisatiestructuur. Zulks houdt in dat ‘de plaatselijke instellingen een geheel autonoom beleid voeren’ en dat ‘de relatie tussen de plaatselijke instellingen en het landelijk orgaan wordt gekenmerkt door vrijblijvendheid’.

Het Centraal Bureau van de Bond van Nederlandsche Volksuniversiteiten heeft (o.a.) tot taak:

1)	het verstrekken van inlichtingen, voorlichting en advies betreffende de programmavorming, de werkwijze, de publiciteit, de organisatie en het beheer van volksuniversiteiten aan het bestuur en aan de leden en aspirant-leden van de Bond;
2)	onderzoek naar de ontwikkelingen op het gebied van de volksontwikkeling.

Het Centraal Bureau beschikt over een ‘Programmadienst’, welke onder leiding staat van een deskundige functionaris. Hij heeft tot taak om desgevraagd behulpzaam te zijn bij het samenstellen van programma's, resp. programma-onderdelen.

Los van het praktisch nut van zulk een ‘Programmadienst’ kan het Bondsbestuur hierdoor tevens de functionarissen van de aangesloten volksuniversiteiten meer te motiveren op verschillende wijzen van vormingswerk. Het orgaan van de Bond van Nederlandsche Volksuniversiteiten is ‘De Syllabus’, een maandblad voor wetenschap en kunsten, dat tevens telkens vier pagina's ‘Bondsnieuws’ bevat.

De Bond van Nederlandsche Volksuniversiteiten heeft in 1931 de Radio-Volksuniversiteit opgericht en heeft de beschikking over zes uitzendingen van een half uur per maand. In de huidige uitzendingen wordt er naar gestreefd om in plaats van een reeks onsamenhangende onderwerpen te komen tot een zekere systematiek, waarbij wordt aangesloten op de reële behoeften van het volksontwikkelingswerk.

Ook de vorm van uitzending is veranderd. Zij is meer ‘mobiel’ geworden, meer aangepast aan het moderne oor. Dus geen causerieën meer, waar een spreker een half uur aan het woord is, maar interviews, gedachtenwisselingen (twee, drie stemmen), gebruikmaking van bandopname, grammofoonplaten en dergelijke. Alles met de bedoeling om het effect van het ontwikkelingswerk via een technisch medium zo sterk mogelijk te maken.

Het (sociaal-) cultureel vormingswerk der volksuniversiteiten kenmerkt zich door een grote gevarieerdheid.

Op de eerste plaats het ‘cursistisch werk’. Er is wederom een stijgende belangstelling voor cursus en lezing.

Wij signaleren dit met vreugde, want zonder het cursistisch werk: luister-, studie- en taalcursussen, zomede - in toenemende mate - gesprekscursussen, zou de naam ‘volksuniversiteit’ aan wezenlijke betekenis inboeten.

Dat lezing en causerie, ongeacht hun eigen waardevolle inhoud, veelal het voorportaal zijn tot dit cursistisch werk kan hun belang alleen maar onderstrepen.

Behalve de genoemde cursussen dient afzonderlijk te worden vermeld de ‘werkcursus’ (of om een moderner term te gebruiken de ‘activiteitsgroep’): boetseren, schilderen, mozaïek, keramiek, fotograferen, handweven, handenarbeid, e.a. soortgelijke activiteiten.

Dan is er de ‘vaardigheidscursus’, gericht op het bijbrengen van praktische vaardigheden (cursussen autotechniek; inrichting woonruimten, het gebruik van electrische apparaten e.d.). Het heeft ons getroffen hoezeer achter deze schijnbaar alleen maar ‘praktisch’ gerichte cursussen bewust een stuk ‘vormingswerk’ steekt; dat deze cursussen juist daarom op het programma zijn genomen. Het blijkt uit de toelichtingen in die programma's gegeven.

Van niet te onderschatten belang is hetgeen de volksuniversiteit doet op het gebied van de cultuurspreiding: toneel, voordracht, concerten, opera, operette en andere muziekuitvoeringen.

Een groeiende activiteit is er ook op het gebied van de recreatie: reizen en cursussen, aanvankelijk alleen geor-

[p. 141]

ganiseerd door enkele plaatselijke volksuniversiteiten, nu echter ook ter hand genomen door het Bondsbestuur. Het Bondsbestuur is daarbij uitgegaan van de gedachte dat in deze tijd van ‘bermtoerisme’ en het ‘vijf-dagen-uit-en-thuis-toerisme’ opvoeding tot een beter toerisme (het leren kennen van land en volk; zelf ontdekken; de juiste reisleiders kweken) zeker kan worden gezien als een stuk volksontwikkelingswerk. Een aanvang tot zulk ‘educatief toerisme’ acht het het organiseren van ‘kunstreizen’: Oostenrijk, Frankrijk, België en Engeland.

Wellicht is het meest verheugend de ontwikkeling en snelle groei van het ‘Volksuniversiteits-Jongerenwerk’.

Vele volksuniversiteiten schenken nu in de een of andere vorm aandacht aan de jeugd, variërend van een jeugdlidmaatschap tot medezeggenschap van de jongeren in de samenstelling van programma's. Dit laatste, waarbij het streven er duidelijk op is gericht het jongerenwerk door jongeren zelf te laten leiden, heeft in het bijzonder de aandacht. Immers deze vorm sluit het nauwste aan bij het doel van de volksuniversiteit, namelijk het bevorderen van de harmonische ontwikkeling van de persoon, in dit geval van de jonge mens.

Het bewijst tevens de regenererende kracht van de volksuniversiteitsgedachte. Want in haar ‘jeugd’ ligt haar voortdurende wedergeboorte, haar toekomst verzekerd.

De heer Wijnen is secretaris-directeur van de Bond van Volksuniversiteiten. Hij vertegenwoordigt deze Bond tevens in de Bestendige Commissie voor de Nederlandse Congressen.