Neerlandia. Jaargang 68

Publikaties

Boekbesprekingen

Zuid-Afrika en de apartheid. Rapport van het Koos Vorrink Instituut, uitgegeven door de N.V. Arbeiderspers, Amsterdam 1962, 8^o. 90 blz.

Het bezwaar van vele geschriften over Zuid-Afrika en de ‘apartheid’ is dat zij wel een uitstekend beeld geven van de kritiek die de auteurs op de toestanden en het beleid in dat land hebben, maar dat zij door het vooropstellen daarvan het zicht op de problematiek van dat land eer verduisteren dan verhelderen, terwijl die verheldering het eerste doel van zo'n geschrift zou moeten zijn. Immers vanuit die kritiek worden vaak de feiten gekozen, gerangschikt en geïnterpreteerd, op die kritiek zijn de conclusies gericht en zij beïnvloedt de moraal aan het slot: wat kunnen wij eraan d.w.z. ertegen doen. Dat is ook het bezwaar van het bovengenoemde rapport, de kennelijke vrucht van serieuze studie, zij het meer van - natuurlijk overwegend kritische - literatuur dan van bronnen. Het is moeilijk zich aan de indruk te onttrekken dat deze ‘bijdrage aan de opinievorming over het rassenvraagstuk in Zuid-Afrika’ (aldus het ten geleide van het rapport) primair bedoeld is om beredeneerde kritiek te leveren, en dat dit doel de uitslag heeft bepaald. Een kritische beschouwing van Zuid-Afrika en de ‘apartheid’ is uiteraard nodig en gewenst, maar die mag nooit ten koste gaan van de juiste weergave van de feiten en vraagstukken. Anders zal zo'n beschouwing op hen die een andere mening over Zuid-Afrika's probleem zijn toegedaan, weinig indruk maken, en zal het zeker in Zuid-Afrika zelf als het zoveelste schotschrift worden verworpen. Voorop zij echter gesteld dat het rapport onmiskenbare verdiensten heeft: een sterke beklemtoning van de economische en sociaal-economische aspecten van de ‘apartheid’ (de eenzijdigheid hierin veroorzaakt door de geestelijke signatuur van de opstellers weegt op tegen de eenzijdigheid waarmee men in Zuid-Afrika deze aspecten vaak terzijde laat), de grote

[p. 20]

aandacht voor de discriminatie in Zuid-Afrika's wetgeving en bestel, het partij kiezen voor en denken vanuit de belangen der niet-blanken. Dit laatste echter en het genoemde bezwaar leiden ertoe dat het beleid van de regering praktisch volledig zwart wordt afgeschilderd, dat men zich zonder veel oordeel des onderscheids identificeert met de oppositie en dat een onkritisch gebruik gemaakt wordt van de geraadpleegde literatuur en bronnen. Dat moet mede geweten worden aan het niet onderscheiden en in de behandeling scheiden van het Zuidafrikaanse rassenvraagstuk en het Zuidafrikaanse regeringsbeleid van ‘apartheid’. Of men het eerste nu wil zien als het probleem van de economisch bevoorrechte en heersende blanken tegenover een niet-blank proletariaat, of als dat van een vereniging van moederland en koloniën in economische integratie binnen één staatkundig en geografisch geheel, of als een concentratie van de relatie ontwikkelde en onderontwikkelde landen en volken van de wereld in een Zuidafrikaanse notedop, of als de historisch bepaalde politieke en economische samenhang van in cultuur, ontwikkeling en ambitie zeer heterogene groepen met de huidskleur als uiterlijke exponent van het overwegend verschil, of op welke andere wijze ook, de analyse van het vraagstuk zal eerst plaats moeten vinden voordat men overgaat tot een analyse van en kritiek op het beleid dat poogt - op een overigens veel aarzelender, pragmatischer en dynamischer wijze dan het Nederlands-dogmatische rapport suggereert - tot een oplossing van dat vraagstuk te komen.

Een typerend voorbeeld van de gebreken van het rapport is de behandeling van het Bantoeonderwijs in Zuid-Afrika op p. 35-38, hoewel gelukkig niet alle delen van het rapport zo gebrekkig zijn. De Bantoeonderwijswet van 1953 betekent, aldus het rapport, ‘o.m. een verbod van meer-rassige scholen en van scholen, waarin het onderwijs op westerse grondslag (d.w.z. op een intellectueel niveau, vergelijkbaar met dat in blanke scholen) en waarin de nadruk op de Engelse en niet de stamtaal ligt, wordt gegeven.’ De nevenschikking van meer-rassig, op westerse grondslag, intellectueel niveau als in de blanke scholen en nadruk op het Engels tegenover de stamtaal is zeer merkwaardig. In de meeste landen van de wereld wordt onderwijs in de moedertaal en aansluitend bij de eigen cultuur gegeven, en ook in Afrika wordt steeds meer gesproken over onderwijs gebaseerd op de ‘African personality’, wat dat dan ook zijn moge, en gericht op de behoeften van de Afrikaanse samenleving, in tegenstelling tot het vroeger klakkeloos transponeren van het westers onderwijs in het kader van het Europees kolonialisme. Met dit laatste zullen de opstellers van het rapport zich toch niet willen vereenzelvigen. Zij leggen er echter de nadruk op dat het doel van het Bantoeonderwijs is, de Bantoes op een laag ontwikkelingsniveau te houden en de blanke ‘baasschap’ te handhaven, en illustreren dit met een uit zijn verband gerukt en dan nog weinig aantonend citaat van minister Verwoerd.

Na zo'n inleiding moet men verwachten dat uit de beschrijving van de feiten zal blijken, dat het Bantoe-onderwijs in de praktijk zowel horizontaal als verticaal van zeer beperkte aard zal zijn. Schoorvoetend geeft het rapport echter toe dat het aantal leerlingen juist drastisch is uitgebreid. Dat thans ongeveer 80% van de kinderen tussen 7 en 14 jaar onderwijs geniet en dat b.v. in de Transkei de leerplicht ingevoerd zou kunnen worden, wordt niet vermeld.

De mededeling over de vermindering van het aantal lesuren is nogal misleidend. Zij berust waarschijnlijk op het feit dat de regering voor die plaatsen waar nog onvoldoende schoolgebouwen en onderwijskrachten aanwezig waren, tijdelijk de mogelijkheid opende voor het houden van ‘dubbele zittingen’ per dag in hetzelfde gebouw en met dezelfde onderwijskrachten om zo het leerlingenaantal te verdubbelen. Dat de financiering te wensen overlaat is waarschijnlijk; of zij zo gebrekkig is als het rapport stelt, mag gezien de resultaten in de vorm van het gestegen leerlingental betwijfeld worden. En dan blijken er volgens het rapport ook nog Bantoe-universiteiten gekomen te zijn. Die moeten dan wel slecht zijn en het rapport stelt dus: ‘beperkter leerplan en lager intellectueel niveau dan dat van de blanke universiteiten’ ‘nadruk op de stamtaal’. Zonder bewijzen overigens. Die zijn ook moeilijk te geven, want het studieprogramma en de exameneisen van de Bantoe-universiteiten worden vastgesteld en gecontroleerd door de vertegenwoordigers van alle blanke universiteiten, terwijl de graden officieel verleend worden door de Universiteit van Zuid-Afrika, waaraan ook blanken studeren.

Aan de Bantoe-universiteiten wordt voorts college gegeven in het Engels, dat de studenten reeds tijdens het in hun moedertaal gegeven lager Bantoeonderwijs hebben geleerd. Waarom het rapport dan ook van ‘een ernstige rem op de intellectuele ontplooiing van de Bantoe’, van een afsnijden van ‘de mogelijkheid van een oriëntatie van de Bantoe op de wereldcultuur’, van een ‘verlaging van het intellectuele peil’ en van ‘de weg terug naar de stamcultuur’ spreekt, is niet duidelijk. Tenzij men moet veronderstellen dat de opstellers geen oog hebben voor de functie en de aard van onderwijs in de ontwikkelingsgebieden tegen de achtergrond van (dat is niet: uitsluitend op basis van) het eigen milieu, de behoeften van de eigen groep, de aard van de eigen cultuur. Gingen er na de Tweede Wereldoorlog niet steeds meer stemmen op om, indien mogelijk, liever universiteiten in de ontwikkelingsgebieden op te richten, voorlopig met Europese en Amerikaanse docenten, dan op grote schaal studenten uit die gebieden naar Europa en de U.S.A. te halen en daar volledig op te leiden?

In de beschouwing van het Bantoeonderwijs manifesteren zich een aantal van de ‘blinde vlekken’ en tegenstrijdigheden die de argumentatie van het rapport vaker kenmerken en waarin zich de opzet - geen analyse van een vraagstuk, maar beredeneerde kritiek op een onjuist beleid - wraakt. Er wordt dan ook weinig maat gehouden in de kritiek. De suggestie van ‘met het nationaal-socialisme verwante theorieën over de superioriteit van het blanke ras’ in Zuid-Afrika in het ten geleide van het rapport, mist elke grond, zelfs in het rapport zelf. De uiteenzettingen op p. 45-48 over de ontwikkeling van Zuid-Afrika tot een dictatoriaal soort politiestaat laat de gelukkig nog steeds onverminderd bestaande - onafhankelijkheid en integriteit van de Zuidafrikaanse rechterlijke macht onvermeld. Onkritisch is zowel de bespreking van de Zuidafrikaanse oppositie op p. 51-65 als de slotbeschouwing over de acties van de Verenigde Naties en de mogelijkheden en gevolgen van een boycot van Zuid-Afrika. Zeer te waarderen is de aandacht voor de ontwikkeling van kritische gedachten in de Afrikaanse kerken in Zuid-Afrika (p. 65-70); het is jammer dat dit punt in de slotbeschouwing niet meer aan de orde komt, omdat juist hierin aanknopingspunten voor activiteiten vanuit Nederland te vinden zijn. Al deze bezwaren en tekortkomingen doen zoveel aan de informatieve en kritische verdiensten van het rapport af, dat het slechts een beperkt waardevolle bijdrage tot de opinie-vorming over het rassenvraagstuk in Zuid-Afrika is geworden.

H.J. BRINKMAN.

Prof. Hugo du Plessis: 'n Nuwe deurbraak, Pro Rege-Pers Beperkt, Potchefstroom, 1963.

De schrijver ziet als voornaamste kenmerk van onze tijd een doorbraak bij de niet-blanke volken naar een nieuwe toekomst van vrijheid en vooruitgang, zodat voor de eerste maal in de wereldgeschiedenis de gehele wereld volgens eenzelfde ontwikkelingspatroon wil voortbewegen. In Zuid-Afrika waar deze doorbraak wordt gezien in het leven van de Bantoe, moet daarom een doorbraak in de Zuidafrikaanse opvattingen en in het rassenbeleid komen, een ‘revolutionaire evolutie’, zo betoogt hij. Dat slechts stoffelijke vooruitgang en niet geestelijke bekering of verheffing in de wereldont-

[p. 21]

wikkeling als doel wordt gesteld, betreurt de auteur. Voor de niet-blanke volkeren komt het er op neer, dat de uitwendige en meer seculaire elementen dezer ontwikkeling worden overgenomen, zonder de geestelijke waarden, in het bijzonder het Christendom, waarvan de Westerse beschaving zelf trouwens is losgeraakt.

In het heidendom, dat vroeger leefde in het besef van een onveranderlijkheid der dingen, is een teleologische, doelgerichte, levensbeschouwing ontstaan zonder dat deze het heidendom wezenlijk verandert. De stammen zijn op weg naar nieuwe eenheden, naar natievorming en zelfs naar continentale eenheden en groeperingen. De achtergebleven volken willen hun minderwaardigheidsbesef afschudden en de blanke wordt van zijn voetstuk gestoten. Enerzijds heeft de Bantoe begeerte naar de hogere cultuur van de blanke, anderzijds begint hij te beseffen, dat zijn leven in de maalstroom van westerse zuigkracht en wereldstromingen wordt gedesintegreerd, zonder dat voor hem een nieuwe integratie in het blanke leven mogelijk is. Bovendien is hij bevreesd, dat hij door zijn achterstand bij de blanke het onderspit zal gaan delven. Hij komt in een leegte als hij los van zijn verleden raakt. Dan ontwaakt een messiaans verlangen; hij verwacht zijn heil van een verlosser, een zwart gekleurde Heiland.

Juist daar waar het contact met de blanke langdurig en nauw is, zoals bij de stedelijke bantoebevolking in Z.-A., ontstaan gunstige toestanden voor massaneurose en messiaans-chiliastische bewegingen. Wanneer wij deze ‘naturellen’ niet bij de blanke inschakelen, kan er eerder dan wij denken, aldus prof. Du Plessis, een messias voor de Bantoes opstaan. Een Mozes die hen uitleidt naar het beloofde land.

Omdat de Bantoe cultuur en godsdienst niet scheidt, denkt hij, dat ook in de cultuur en beschaving van de blanke zijn godsdienst spreekt. Wij moeten ons ernstig afvragen, zo zegt de auteur of en in hoever wij schuldig staan aan het opstandige nationalisme van de Bantoe. Is er bij ons begrip voor zijn problemen en willen wij hem helpen? De ontmoeting van Christendom met Islam en heidendom zal die van zondaars met medezondaars moeten zijn, in een geest van begrijpende liefde.

Dat de wereld en feitelijk ook het ganse Christendom de apartheid veroordeelt is niet om die apartheid - die is er overal ter wereld - maar omdat Z.-A. die wettelijk sanctionneert, en omdat de bantoe niet in vrijheid mag beslissen over zijn school en beroep. Een mondig geworden kind kan niet langer worden bevoogd. Wij kunnen niet verwachten, dat de Bantoes van Zuid-Afrika ‘gewillig en gedwee onder het blanke juk’ zullen blijven, terwijl zij in de andere Afrikaanse landen onafhankelijk zijn. En de ontwikkeling van de eigen Bantoestaten duurt lang. Als het juiste beleid beveelt hij aan: differentiatie en co-ordinatie Hij ziet twee of meer naties in één land als een onding of onmogelijkheid en beschouwt algehele segregatie, dus afscheiding, als de enig rechtvaardige oplossing, maar deze dan zo snel mogelijk maar toch geleidelijk! Dit lijkt mij een tegenstrijdigheid in zichzelf. Hoe dit politiek en economisch mogelijk zal zijn, geeft hij niet aan. En behalve dat hij deze versnelde stichting van bantoestaten wenst, laat hij ons verder in de steek inzake de practische politiek die dan moet worden gevolgd. Hij spreekt alleen verder over de noodzaak van zending onder en bekering van de bantoe; hij ziet in de nieuw te vormen bantoestaten grotere mogelijkheden voor de Christelijke zending.

De grote betekenis van dit boekje ligt m.i in de dringende oproep tot bezinning en tot een Christelijke benadering van de problemen. Met de steeds duidelijker wordende stemmen die in de blanke wereld van Zuid-Afrika opgaan om ernstig met het geweten te rade te gaan, of men op de juiste weg is, wekt ook deze nieuwe hoop op het vinden van die weg. ‘De Christelijke weg is de weg van opoffering, zelfverloochening en liefde. Als een volk niet gewillig is om de nodige offers te brengen en tot handhaving van het eigen volksbestaan zelfs een weg van ongerechtigheid en onrechtvaardigheid boven het koninkrijk van God verkiest, dan blijkt daaruit alleen maar, dat zo'n volk eigenlijk nooit waarlijk gekerstend was.’ Met deze aanhaling wil ik de bespreking van dit werkje besluiten.

P.K.

H.A. Fagan: Ons Verantwoordelikheid. 'n Bespreking van Suid-Afrika se Rassevraagstukke. Stellenbosch, Die Universiteits-uitgevers en -boekhandelaars (Edms) Bpk, Postbus 29, 1960. 8^o. 95 blz.

Het is de moeite waard om op dit boekje de aandacht te vestigen, omdat het opvattingen weerspiegelt, die leven in de kring van de oppositie, vooral in die van de Verenigde Partij, die gekant is tegen het apartheidsbeleid van de regering. De meest recente stellingname van deze partij vindt men in een in aug. 1963 gepubliceerde brochure van 12 blz. Handbook for better race relations (te verkrijgen bij: United Party, Division of Information, Marlborough House, 58 Eloff St. Johannesburg). Deze brochure heeft in grote lijnen dezelfde strekking als wat Fagan drie jaar tevoren schreef in zijn boekje.

Fagan nu, Afrikaner, oud-lid van de Nationale Partij, onder generaal Hertzog, was in 1961 de candidaat van de Verenigde Partij voor het presidentschap van de Republiek. Vervolgens was hij nog mede-oprichter van de Nationale Uniepartij. Hij is onlangs op 76-jarige leeftijd overleden. In zijn boekje richt hij zich in de eerste plaats tot zijn mede-Afrikaners. Zijn opmerkingen tegen de aparheidspolitiek van de regering vormen een klemmend betoog, klemmend mede, omdat zijn visie getuigt van gematigdheid en breeddenkendheid, ook ten aanzien van het regeringsbeleid. Zijn kritiek is niettemin fundamenteel, inzoverre hij de apartheidswetgeving bekritiseert, zowel die betreffende de groepen segregatie in de gemengde gebieden als de territoriale apartheid, het Bantoestanbeleid. Niet dat hij afzonderlijke ontwikkeling van de hand wijst. Deze is een sociologische werkelijkheid. (‘soort zoekt soort’), maar een vreedzame ontwikkeling kan zich z.i. alleen voltrekken als de betrekkingen tussen de rassen zo min mogelijk gereguleerd worden door wetgeving. Dwang leidt alleen tot frustratie en spanning. Wat het allermeest nodig is, is communicatie, overleg en nog eens overleg tussen de rassengroepen.

Het betoog van Fagan doet zeer redelijk aan, maar wat biedt hij als alternatief voor het regeringsbeleid? Wat biedt de Verenigde Partij (in haar brochure) aan? In de eerste plaats: een herstel van de - geringe - politieke rechten die kleurlingen en Bantoes vóór de apartheidswetgeving in de Kaapprovincie bezaten, intrekking van apartheidswetten (Fagan wilde dan nog, om zijn mede-Afrikaners niet te antagoniseren, hierbij de uiterste behoedzaamheid in acht nemen), consultatiemogelijkheden en -kanalen scheppen tussen de rassen en verder de loop van de ontwikkelingen afwachten, omdat deze toch nauwelijks vantevoren uit te stippelen zijn. Het ‘Handbook’ bepleit voorts een, min of meer vaag omschreven, rassenfederatie onder blanke leiding.

De oproep van Fagan tot gematigdheid en redelijkheid doet weldadig aan. Maar wijst hij - en wijst het ‘Handbook’ - werkelijk een weg aan, die kan leiden tot behoorlijke verhoudingen tussen de verschillende bevolkingsgroepen in Zuid-Afrika? Misschien als men vijftig jaar de tijd zou hebben om de zaken, zonder beïnvloeding van buitenaf, hun beloop te laten krijgen. Maar dat zal in ieder geval wel een illusie blijken. De oplossing, die Fagan en de Verenigde Partij bieden, veronderstelt in feite een statische situatie, is niet berekend op een snelle evolutie. Ln dit laatste zal toch vermoedelijk aan de basis liggen van iedere regeling, welke dan ook, van de rassenverhoudingen.

W.

The case for South-Africa, as put forth in the public statements of Eric Louw, foreign minister of South-Africa

Juist voor het afdrukken van dit nummer ontvingen wij van de secretaris der afdeling Pretoria dit boek.

In het volgend nummer van ‘Neerlandia’ komen wij hierop terug.

Red.