Neerlandia. Jaargang 68

[p. 13]

Transkei

Zuid-Afrika is de laatste maanden in het nieuws geweest met de verlening van gedeeltelijk zelfbestuur aan de Transkei. De Transkei ligt in het Oosten van de Kaapprovincie, is iets kleiner dan Nederland, wordt bewoond door ongeveer 2 miljoen Khosa's en is een der vruchtbaarste gebieden en het meest ontwikkelde Bantoegebied van Zuid-Afrika. Het was het eerste door Bantoes bewoonde gebied dat intensief met de blanke kolonisten en hun bestuur in aanraking kwam. In de loop van de 19e eeuw werd het geleidelijk als afzonderlijk bestuurd gebied in de Engelse Kaapkolonie opgenomen. Het was het grootste van de door Bantoes bewoonde gebieden die door een wet van 1913 tegen verdere afbrokkeling door aankoop door blanken werden beschermd. Het kende sinds 1895 een algemene raad, waarin blanke bestuursambtenaren en indirect verkozen Bantoeleiders zitting hadden. In 1936 werd voor de Bantoes van de gehele Unie een grotendeels verkozen vertegenwoordigende - adviserende - raad ingesteld, terwijl tegelijk het kleine aantal Bantoes in de Kaapprovincie met kiesrecht voor het parlement op een afzonderlijke kiezerslijst voor drie - blanke - parlementsleden geplaatst werd.

Deze raad, die in 1947 in staking was gegaan, werd opgeheven in 1951 bij de wet op de Bantoeoverheden, die werd ingediend door de in 1950 als minister van Bantoezaken opgetreden dr. Verwoerd en voorzag in het instellen van stamoverheden bestaande uit het traditionele stamhoofd met zijn hoofdmannen en enkele door de stam gekozen leden. Deze overheden kregen een beperkt aantal bestuursbevoegdheden en zouden voorts via streekoverheden gebiedsoverheden kiezen, die vergelijkbaar waren met een provinciaal bestuur. Vooral in de Transkei kwam dit stelsel in de volgende jaren tot ontwikkeling en in 1957 begon daar een gebiedsoverheid te functioneren. In 1959 werd onder leiding van minister Verwoerd, intussen eerste minister geworden, de wet op de bevordering van Bantoezelfbestuur door het Zuidafrikaanse parlement aanvaard, waardoor de mogelijkheid werd geopend tot het erkennen van nationale Bantoeeenheden onder bestuur van gebiedsoverheden met een aantal bevoegdheden ten aanzien van wetgeving, budget en bestuur. Bij deze zelfde wet werd het eerder vermelde kiesrecht van een aantal Bantoes voor het parlement geheel afgeschaft. In 1962 werd op verzoek van de Transkei-overheid verdergaande autonomie door de regering toegezegd en in 1963 kwam in overleg tussen gebiedsoverheid en regering van de Republiek een grondwet van de Transkei tot stand.

In sommige bladen werd de indruk gewekt dat dit zelfbestuur van de Transkei een ommekeer in de Zuidafrikaanse apartheidspolitiek betekent. Minstens zo wel kan worden beoogd dat het een logisch en bedoeld gevolg van dit beleid is, zij het dan eerder bereikt dan velen in Zuid-Afrika dachten. Daarbij moet ook worden bedacht dat sinds de verschijning van het Tomlinsonrapport in 1955 de noodzaak tot een ontwikkelingsbeleid op grote schaal voor de arme en onderontwikkelde Bantoegebieden, waarin ongeveer 40% van de Zuidafrikaanse Bantoes wonen, steeds meer naar voren is gekomen. Onderwijs en landbouwverbetering stonden voorop en met groot resultaat vooral in de Transkei, waar de leerplicht ingevoerd kon worden. Omstreden en pas sinds enkele jaren op gang gekomen is het industrialiseringsbeleid. De regering wees de vestiging van blanke industrieën in de Bantoegebieden af uit vrees voor hernieuwde kolonialisering van die gebieden. Wel moedigt zij de vestiging van blanke industrieën aan de grenzen van de Bantoegebieden aan en stelde zij een ontwikkelingscorporatie in voor het stimuleren en financieren van eigen Bantoeindustrieën in die gebieden. Of dit theoretisch misschien juiste beleid in de praktijk snel genoeg tot ontwikkeling zal leiden, wordt ook door aanhangers van de regering betwijfeld. Politiek gezien is deze snelheid zeer noodzakelijk, wanneer de regering door middel van de zgn. Bantoestans tot andere politieke verhoudingen in Zuid-Afrika wil komen en in het kader daarvan een groot deel van de in de blanke gebieden woonachtige Bantoes naar hun eigen gebieden wil terugvoeren.

In 1963 kwam dus de grondwet voor de Transkei tot stand, voorziend in een parlement bestaande uit 64 stamhoofden en 45 direct verkozen leden. Naar verluidt is de laatste categorie op aandringen van de regering van de Republiek opgenomen. Dit parlement kiest een regering met ministers voor financiën, justitie, binnenlandse zaken, onderwijs, landbouw en verkeer. Buitenlandse zaken, economische zaken, defensie en binnenlandse veiligheid blijven onder de regering van de Republiek. De president van de Republiek is ook staatshoofd voor de Transkei. De Transkei zal ongeveer f 50 miljoen per jaar subsidie ontvangen van de Republiek, die tevens 600 hogere ambtenaren ter beschikking stelt totdat de Transkei het eigen ambtenarencorps (2500 man) zelf geheel kan bezetten. Khosa is een officiële taal in de Republiek geworden en de Transkei mag een eigen vlag en volkslied invoeren.

De verkiezingen voor het Transkeiparlement vonden in november plaats. 880.000 kiezers hadden zich laten inschrijven. 270.000 van hen waren afkomstig uit de Transkei, maar woonden buiten dat gebied en kregen daarbuiten gelegenheid aan de verkiezingen deel te nemen. In december kwam het nieuwe parlement bijeen

[p. 14]

1. Parlementsgebouw te Umbata, hoofdstad v.d. Transkei.

2. Zitting van het Transkeise Parlement.

en werd een regering verkozen. Partijen zijn er nog niet gevormd, maar kunnen zich misschien gaan vormen rond de eerste minister Matanzima, die de meeste stamhoofden achter zich heeft en zijn opponent, opperstamhoofd Poto, die door de meerderheid van de verkozen leden gesteund wordt. Stamhoofd Matanzima was voorzitter van de vroegere Transkeise gebiedsoverheid en steunt het beleid van afzonderlijke ontwikkeling. Hij wil geen blanke industrieën in de Transkei toelaten en wil de nog bestaande blanke eigendommen in sommige plaatsen van de Transkei geleidelijk door Bantoes doen overnemen. Zijn verkiezingsmanifest pleitte voor krachtige ontwikkeling van de Transkei en voortgaande voorbereiding van onafhankelijkheid. In tegenstelling tot Matanzima wil opperstamhoofd Poto het parlement volledig doen verkiezen en de stamhoofden een kamer van revisie doen vormen. Hij staat een multiraciale ontwikkeling van de Transkei voor, maar acht dic pas verwezenlijkbaar na totale onafhanke lijkheid.

Merkwaardig is hoe een aantal politieke tegenstellingen in Afrika in deze standpunten dooreenlopen. Matanzima is kennelijk meer nationalist dan Poto, maar baseert de politieke ontwikkeling op het traditionele stammenstelsel. Poto wil blanken in de Transkei toelaten, waarschijnlijk vooral ten behoeve van de industriële ontwikkeling, en staat een meer gewesterniseerd onderwijs voor dan Matanzima, die vrijwel volledig instemming toont met het beleid van de regering van Verwoerd. Deze heeft verschillende malen verklaard geen principieel bezwaar te hebben tegen een ontwikkeling van de Transkei en de andere Bantoegebieden tot volledige onafhankelijkheid, maar hij hoopt en verwacht dat op basis van de economische interdependentie van de Republiek, die Bantoearbeid nodig heeft, en de Bantoegebieden, die economische en technische hulp nodig hebben, een gemenebest of economische gemeenschap van politiek zelfstandige, maar samenwerkende gebieden zal ontstaan. Door de Transkei - zij het beperkt - zelfbestuur te geven heeft de regering Verwoerd een ontwikkeling aan de gang gebracht die tot dit ideaal zou kunnen leiden, maar die ook scherpe conflicten tussen de Transkei en de Republiek zou kunnen opleveren. Het zelfbestuur terugnemen kan zij niet meer zonder haar beleid op te geven; zij kan trachten te leiden en te remmen, maar zij heeft de ontwikkeling van ambities en beleid in de Transkei niet meer in de hand. Andere Bantoegebieden zullen de Transkei spoedig willen volgen, maar de problemen zijn daar veel groter door mindere ontwikkeling en door vermenging van Bantoegebied met blank gebied.

Zuid-Afrika zal in de komende jaren een boeiend toneel blijven en waarschijnlijk een meer gedifferentieerde oordeelsvorming vergen dan tot nu toe het geval was. Het bestaan van een Bantoegebied met een eigen regering kan vooral - en het is te hopen - grote invloed uitoefenen op de houding van superioriteit of paternalisme die vele Zuidafrikaanse blanken ten opzichte van de Bantoes innemen. Het aanvaarden van de Bantoes als gelijkwaardige buren zou angst voor eigen positie en bereidheid tot het brengen van offers in geld en grond gunstig kunnen beinvloeden en zo de regering ook meer armslag kunnen geven.

Ook de Bantoeopinie kan er sterk door beïnvloed worden; er is nu althans enige ruimte om de eigen stem te laten horen en de eigen toekomst in handen te nemen. Een belangrijke vraag is of de politieke ambitie van de Bantoe-intellectuelen, nu vaak gefrustreerd en geëxtremiseerd in revolutionaire organisaties, aansluiting zal vinden bij de ontwikkeling van de Transkei en of de vele Bantoes in de blanke gebieden zich bij die ontwikkeling betrokken en er door aangetrokken zullen voelen, zoals de regering hoopt. In dat geval zou het zwaartepunt van het Zuidafrikaanse rassenvraagstuk, dat in de stedelijke blanke gebieden ligt, zich enigszins gaan verplaatsen en zou het huidige antagonisme een ander karakter krijgen. Niet dat daarmee het vraagstuk zou zijn opgelost. Enkele miljoenen Bantoes blijven aan de blanke gebieden gebonden, die hen ook niet kunnen missen. En met een rechtvaardig beleid ten opzichte van die groep is in Zuid-Afrika nog nauwelijks een begin gemaakt. Misschien luidt het zelfbestuur van de Transkei ook in dat opzicht een nieuwe periode in.

H.J. BRINKMAN.

Drs. H.J. Brinkman is wetenschappelijk ambtenaar (Nederlands) aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Enkele jaren geleden, tijdens zijn studententijd, vertoefde hij tweemaal voor geruime tijd in Zuid-Afrika. Van zijn hand verschijnt zeer binnenkort een verhandeling over de problematiek van het samenleven van verschillende bevolkingsgroepen en rassen in Zuid-Afrika (Zuid-Afrikaans samenleven. Zaandijk, Heijnes, 1964. 8^o. ± 90 blz.). Wij zullen dit boekje zo spoedig als mogelijk is in ons blad bespreken.

Red