Neerlandia. Jaargang 67

Vlaanderen in 1813

De herinnering aan 1813 is in Vlaanderen nagenoeg onbestaande. In tegenstelling tot de Noordelijke Nederlanden, biedt dit jaar uit de geschiedenis, de Zuidelijke Nederlanden geen gebeurtenis om te herdenken. En toch is 1813 voor Vlaanderen rijk aan betekenis: niet alleen omwille van de belangrijke wijzigingen die zich toen in Noord-Nederland voltrokken, maar ook wegens de zozeer ingrijpende, langzame maar grondige omwenteling van mensen en dingen die de verdere geschiedenis van Vlaanderen zou bepalen. Het voor Vlaanderen nogal anonieme jaar 1813 ontleent juist aan deze diepgaande ontwikkeling een plaats van betekenis.

Het begon in 1789. In Frankrijk breekt de grote revolutie los, gestuwd door ontelbare vrijheidsimpulsen en een onstuitbare drang naar modernisering en hervorming van de maatschappij. In datzelfde jaar 1789 kennen ook de Zuidelijke Nederlanden een revolutie: de zogenaamde ‘Brabantse Omwenteling’. Jozef II, Oostenrijks-Habsburgse vorst der Zuidelijke Nederlanden, geïnspireerd door de 18de-eeuwse verlichte ideeën, nam het initiatief om zijn Nederlandse bezittingen te saneren en de vermolmde ancien-regimestructuur te vervangen door een moderner geheel.

De oppositie tegen deze plannen, uitgroeiend tot een opstandige beweging, d.i. de Brabantse Omwenteling, was in hoofdzaak een reactie van allen die de oude toestanden wilden behouden, van allen die op privileges konden rekenen. Dit in weerwil van de bescheiden aanwezigheid van een groep progressisten, weinige zakenlieden en intellectuelen, die door de algemene behoudsgezinde beweging verzwolgen werden.

Hoe was een dergelijke reactionaire beweging, tegen de verlichte tijdsstroming in, mogelijk? De verklaring ligt vooral bij de toenmalige demografische en sociaal-economische toestand van de bevolking der zuidelijke Nederlanden. In 1789 waren de zuidelijke Nederlanden in zeer grote mate nog een agrarisch land. Men begrijpt onmiddellijk welke gevolgen dit meebracht voor de sociaal-economische en politieke machtsverhoudingen: overwegend boerenbevolking die met het hele land gedomineerd werd door de grootgrondbezittende en geprivilegieerde adel en geestelijkheid. Jozef II, die aan deze sedert eeuwen vastgevroren toestand durfde raken, werd de vijand. Het absurde bestond erin dat tegen deze objectief volkomen gezonde saneringsmaatregelen, de toenmalige emancipatiemotor bij uitstek, nl. de ‘Vrijheid’ ingeroepen werd en dit in naam van de onvrijheid.

In 1792 komen de Franse revolutionairen. Na vele peripetieën maakt Oostenrijk, krachtens het verdrag van Campo-Formio, zijn Nederlandse bezittingen over aan Frankrijk. Indien Jozef II zijn onderdanen tegen zichzelf had willen beschermen, dan groeide deze drang bij de Franse verlichte depoten uit tot iets onweerstaanbaars.

[p. 178]

Dezelfde adellijke en geestelijke heren, rijk aan grond, privileges en aanzien, die weinige jaren vroeger de reactionaire Brabantse Omwenteling gespijsd hadden, weken angstvallig voor de ongenadige verbetenheid der Franse revolutionairen. Toch zijn het milieu en de belangen van de traditionele heren in Vlaanderen, in 1798 de voedingsbodem geworden van een uitzichtloze wanhoopspoging om het oude te herstellen: de ‘Boerenkrijg’, mede een opstand tegen de Franse bezettingsmaatregelen. Sedert 1797 maakt Vlaanderen deel uit van Frankrijk. In de daarop volgende jaren zet zich een verschijnsel door dat voorheen zich reeds krachtig aankondigde: de wording van de nieuwe sociale groep der ondernemers. Deze ondernemersklasse neemt in de Franse tijd een belangrijke uitbreiding. Kwantitatief en kwalitatief. Deze demografische en sociaal-politieke ontwikkeling is natuurlijk het gevolg van de industrialisatie die doorgevoerd wordt onder impuls van de Franse autoriteit en verder gevoerd wordt ten tijde van het Napoleontische rijk. Sociaal-economisch wordt nu de burgerij gevormd en het Franse regime zal de nieuwe dynamische groep politiek aan bod brengen.

Op alle gebied staat deze bourgeoisie in heftige oppositie tegenover de aloude grondadel en de geestelijkheid. De belangen van beide machtsgroepen zijn grondig verschillend en zelfs vaak onderling vijandig. De Franse instellingen en staatsleiding hebben deze industriële burgerij ongemeen sterk gemaakt. De Franse tijd heeft deze nieuwe groep niet alleen opgewerkt maar ook aan de

Oproep, opgesteld door Mr. A.R. Falck, Algemeen Secretaris van Staat (Arch. Staatssecr., 6083, Alg. R. Arch. 's-Gravenhage).

bewinds-top geplaatst van een maatschappij waar niet langer grondbezit en privileges de enige criteria van politieke macht en aanzien waren, maar veeleer rijkdom. De vorming van deze nieuwe groep van burgers geschiedt in de Zuidelijke Nederlanden meer opvallend en ingrijpend dan in de Noordelijke Nederlanden. 1813 staat temidden van deze ontwikkeling! Deze bourgeoisie is als het ware een ‘modelbourgeoisie’ van de 19de eeuw: dynamisch, ondernemend, vergroeid met de praktijk van het economisch liberalisme, op wereldbeschouwelijk vlak voltairiaans denkend, op politiek vlak strijdend anticlericaal. Haar grote voorbeeld: Frankrijk en de Franse bourgeoisie waarmee zij tussen 1792 en 1814 in de volle zin des woords ‘groot’ is gegroeid.

Wanneer in 1813 de Fransen het Noorden ontruimen, tekent zich in de opinie aldaar het bewustzijn af van een nationaal gevoel. Dit ontbreekt in het Zuiden. Men is er, in de volkslagen, ‘Brabander’, ‘Vlaming’, ‘Luikenaar’. Alleen de bourgeoisie herkent haar vaderland. Zij betreurt de ondergang van Frankrijk waar zij naar de materiële belangen en qua zeden thuis was gaan horen. Hoe ook, weinigen in de zuidelijke Nederlanden hoopten op een vereniging met het Noorden. Enig verwantschapsgevoel was weinig aanwezig. Vooral niet in het milieu van de economische en politieke machthebbers. De adel was sedert het einde van de 16e eeuw van de protestantse en moderne Republiek weggekneed door verspaansing, Contrareformatie en privilegeregiem. De vervreemding was volkomen. Wat de burgerij betreft - wij schreven het al - zij was door vorming en opkomst grondig en gretig op Frankrijk ingesteld.

Deze structuur werkt in en na 1813 ongestoord door. In 1814 werden de Nederlanden verenigd. Koning Willem I werd met de wel zeer moeilijke taak belast de beruchte ‘amalgame’ te verwezenlijken: een ‘union intime et complète’ tussen beide delen der Nederlanden die zozeer uit mekaar geëvolueerd waren. Illustratief voor deze andersgerichtheid is de afkerige houding van het Zuiden t.a.v. het principe van godsdienstvrijheid. Hier ontmoet men andermaal deze, reeds in 1789 zo heftig ‘reagerende’, katholieke adel-en-kerkpartij.

In 1814 en 1815, na de val van de Franse lekenstaat, rekent het katholieke milieu op een herstel van het Ancien Regime. In deze verwachtingen komen zij bedrogen uit: het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden wordt een lekenstaat. Aan de Napoleontische staatsopvatting wordt fundamenteel niet getornd. Nu is het de beurt van de katholieken om naar het Franse, deze keer wel heel anders geaarde, model op te kijken: het Frankrijk van de Restauratie. Wanneer in 1815 het overwegend katholieke Zuiden zich verzet tegen het principe van de vrijheid en de gelijkstelling van eredienst - vast te leggen in de aan de goedkeuring der ‘notabelen’ onderworpen grondwet - dan betekent dit dat een derde keer de conservatieve adel-en-kerkpartij zich verzet tegen de inrichting van een lekenstaat: voorheen tegen de pogingen van Jozef II en Napoleon, nu tegen die van Willem I.

A.J. VERMEERSCH.