Neerlandia. Jaargang 67

[p. 179]

De Nederlandse muziek rond 1813

Ofschoon ons land in de achttiende eeuw geen grote figuren op muziekgebied heeft voortgebracht, was het muziekleven van onze voorouders destijds veelzijdig en kleurrijk. Onze beste componisten bereikten vaak het hoge Europese gemiddelde, dat de voedingsbodem voor de genieën is geweest.

Amsterdam, met zijn grote reputatie op het gebied van de muziekdruk en van de vioolbouw, was een centrum dat vele buitenlandse virtuozen tot zich trok. Men telde er tenminste zeven concertzalen, waaronder een der fraaiste van Europa: ‘Felix Meritis’. Door middel van acht min of meer permanente operagezelschappen zag het Amsterdamse publiek het meest internationale operarepertoire in Europa.

Ook de ‘provincie’ was op muzikaal gebied zeer actief (tegenwoordig nog steeds karakteristiek voor ons muziekleven!). Zo telde men tussen 1770 en 1795 tenminste tweeëndertig Collegia Musica, waar men de symfonieën en concerten van Haydn, Mozart, J. Chr. Bach en tijdgenoten uitvoerde. Ook kleine plaatsen, zoals Elburg, Tiel, Geertruidenberg, Zeist, Dokkum en Bolsward beschikten over een muziekcollege. Leeuwarden had er zelfs drie (waaronder een Patriots en een Oranjegezind!), benevens een vooruitstrevend operagezelschap. In drie concertzalen konden de muziekliefhebbers van de Friese ‘hofstad’ jaarlijks omstreeks dertig openbare concerten - soms met medewerking van buitenlandse virtuozen - benevens operavoorstellingen bezoeken. In het zuiden bloeiden in Maastricht de kerkmuziek en de Franse opera.

Het centrum van muzikaal Nederland was echter destijds Den Haag met het hof als middelpunt. Vaak bezochten leden van het stadhouderlijk gezin en van de hofhouding operavoorstellingen en benefice-concerten (tegenwoordig recitals). De Franse Opera in Den Haag werd voor een groot deel door het hof in stand gehouden. Bijna het gehele Parijse operarepertoire uit de tweede helft van de achttiende eeuw werd vrijwel gelijktijdig in Den Haag opgevoerd.

De Stadhouderlijke Kapel had een goede roep in Europa. De kern ervan bestond uit een zestiental musici, waaronder grote figuren zoals Europa's destijds bekendste hoornist: Spandau. Voor de ‘grote’ hofconcerten werd de kapel aangevuld met in Den Haag gevestigde musici tot een bezetting van dertig tot vijftig man (een enkele maal zeventig man). Beroemde virtuozen traden op aan het hof, begeleid door de hofkapel.

Enige malen per week waren er bovendien kleine hofconcerten, waaraan ook leden van het stadhouderlijk gezin meewerkten. Van de Oranje prinsessen genoten vooral Anna, Carolina, Wilhelmina en Louise, resp. grootmoeder, tante, moeder en zuster van koning Willem de Eerste, een goede reputatie als zangeres en cembaliste. Van de mannelijke leden was het de jonggestorven prins Frederik (broer van Willem I), die van zijn veelzijdige gaven ook op de viool blijk gaf.

Kortom, het stadhouderlijk gezin speelde een belangrijke rol in ons muziekleven!

Toen erfprins Willem eind november 1813 naar Nederland terugkeerde, om twee dagen later tot soeverein vorst te worden uitgeroepen, was er in ons muziekleven wel wat veranderd. De kern van de hofkapel was na 1795 naar Amsterdam getogen en de hoofdstad was met twee grote orkesten van tachtig man, vele kleinere ensembles

Prinses Wilhelmina aan het klavecimbel op het Valkhof te Nijmegen, juni 1787.

[p. 180]

Het stadhouderlijk gezin, musicerende en kaartspelende op een avond in maart 1787 tijdens de ‘ballingschap’ op het Valkhof te Nijmegen.

en de talrijke operagezelschappen toen het onbetwiste middelpunt van muzikaal Nederland.

Toch zou Den Haag zich herstellen. In de jaren 1830 tot 1852 gold het Théâtre Français in de Residentie als het derde in rang onder de Europese theaters, onmiddellijk na Parijs en St. Petersburg.

In de provincie hadden de Collegia Musica opvolgers gekregen in de vorm van een veertig- tot vijfenveertig-tal stedelijke muziekgezelschappen, die over de blazers van de plaatselijke schutterijen konden beschikken. Ook op operagebied was men er vaak verwend. Zo had Leeuwarden een jaarlijks operaseizoen in juli (in onze tijd zouden we spreken van een Festival). Hieraan werkten in de loop der jaren vijf Nederlandse en vier buitenlandse operagezelschappen mee. Jaarlijks werden er in deze maand twintig verschillende opera's opgevoerd. Een repertoire zo internationaal (Frans, Duits, Italiaans, af en toe Nederlands), als men het in geen buitenlands muziekcentrum kon zien.

De geestdrift waarmee de Toonkunstbeweging van 1829 af zich ontplooide, heeft bij latere generaties de indruk gewekt als zou er destijds van een werkelijk muziekleven bij ons geen sprake zijn geweest. Deze opvatting is grotendeels onjuist. Wel was er een achterstand op het gebied van de koorzang (afgezien van een enkel r.-k.-kerkkoor) en ten aanzien van de oprichting van muziekscholen. De gebieden dus, waarop ‘Toonkunst’ zo vruchtdragend werk heeft verricht. Maar onze instrumentalisten, strijkers zowel als blazers, stonden in Europa uitstekend aangeschreven. Dit zou de gehele eeuw het geval zijn. Ook ons theoretisch en instrumentaal onderwijs (destijds nog geheel op de concertpraktijk gericht) was zeer goed. Op vocaal gebied - liederen, oratorium en opera - kon Nederland bogen op een aantal figuren van Europees formaat. En al was er dan geen nationale operacultuur, de opera bloeide er en het enthousiasme van ons volk ervoor was groter dan in onze tijd.

Veel heeft ons Koninklijk Huis in de jaren ná 1813 voor ons muziekleven gedaan. Hoewel niet in die mate als vóór 1795 - de taak van de Koning en de dagelijkse verplichtingen van zijn gezin waren heel wat zwaarder dan die van de Stadhouder en zijn familie - heeft de muziek ook in de vorige eeuw een groter rol aan het hof gespeeld. De herstelde hofkapel was omstreeks 1830 weer het beste Nederlandse orkest. Groot waren de subsidies die onze drie koningen jaarlijks aan de Franse Opera in Den Haag gaven. Oplopend tot ruim f 120.000, - in 1852!

Onze eerste koning heeft tijdens de jaren van het Verenigd Koninkrijk in noord en zuid een van grote visie getuigende cultuurpolitiek gevoerd. Op het gebied van het toneel, van de opera en het concertleven (evenals trouwens op onderwijs- en wetenschappelijk terrein) is veel van het huidige culturele leven in België en Nederland terug te voeren op initiatieven van Willem de Eerste.

Het zou een aantrekkelijke taak kunnen zijn, dit opmerkelijke aspect van het beleid van onze zo dikwijls miskende eerste koning in wijdere kring bekend te maken. Na een eeuw van onverschilligheid op dit gebied bij onze geschiedschrijvers en van vooringenomenheid bij die van onze zuiderburen lijkt de tijd hiertoe wel rijp.

Willem Noske