Neerlandia. Jaargang 65

[p. 140]

Paul Kruger en die republiek van Suid-Afrika
Rede van Prof. Dr. H. van de Merwe-Scholtz op Krugerdag

Sedert u verlede jaar hier saamgekom het om Krugerdag te gedenk, het die republikeinse strewe - wat ná die verdwyning van die twee boererepublieke onvermydelik onder die verslane, maar nie totaal verslae, Afrikaners moés hervat - zy vervulling gevind in die Republiek van Suid-Afrika.

Daarmee is die band met die Engelse kroon in alle vriendskap maar met eweveel beslistheid verbreek. Engeland het hom ook hierdie ‘wind of change’, laat welgeval en premier Macmillan, 'n uitmuntende munter van klinkende frases, waarvan hy ongelukkig nie altyd die weerklanke kon vooruithoor nie, het gepraat van ‘the first of the African nationalisms’.

Sodat Paul Kruger, wat dit verseg het om te sterf onder die Britse vlag wat oor die kolonie van sy geboorte gewapper het, as 't ware eindelik mag huis toe kom: na die Republiek van Suid-Afrika.

President Kruger het uiteindelik 'n opvolger en ons mag, in alle eerbied en uiteraard met die nodige wysigings sê: ‘die koning is dood - lank leef die koning’. Ek bedoel hiermee dat Paul Kruger nou die funksie, die amp mag neerlê wat hy, gedurende sy ‘sestigjarige’ ballingskap nooit ophou vervul het nie: dié van 'n strydbare, lewende simbool van die republikeinse strewe.

Hierdie strewe is nou agter die rug, die republikeinse ideaal hoort, na die verwesenliking daarvan in die Republiek van Suid-Afrika, tot die verlede.

En dit spreek vanself dat dit sal meebring dat ons as 't ware die simboolwaarde van president Kruger sal gaan hersien.

Want dit is een van die eienskappe van die werklik lewende en lewegewende simbole - dat hulle nie staties en onveranderlik is nie maar dat hulle hulle gedurig saam met die hanteerders van hierdie simbole begewe in die smeltkroes van die lewe.

En doodgewoon die feit al, dat u hier in Utrecht volhou met die viering van Krugerdag, is al 'n aanduiding daarvan, dat Kruger nie verkalk het tot alleen maar 'n monument nie, maar dat hy op die een of ander wyse werksaam gebly het tot in die hede. Hy is geen afgeronde figuur waaroor ons uitgepraat geraak het nie, hy bly 'n problematiese figuur omdat hy 'n groeipunt was in ons geskiedenis.

Vanjaar, die jaar van die totstandkoming van die Republiek van Suid-Afrika, het uiteraard meegebring dat ons in Suid-Afrika teruggeskou het op ons republikeinse verlede en op 'n man soos Kruger. En een van die dinge wat ons moes doen was om uit te maak watter elemente van hierdie republikeinse verlede bruikbaar is vir die hede, en watter dit niet is nie. En so moes en moet ons ook die beeld van oom Paul, wat ons nog steeds met ons saamdra, as 't ware ontdoen van die elemente wat ons vashou in 'n situasie, wat nie meer ons eie is nie en wat ons sodoende kan verlei tot optrede, wat nie meer met hierdie situasie te rym is nie. Dit is in hierdie gees dat eerste minister Verwoerd dit noodsaaklik gevind het, toe hy die konstitusionele aspekte van die aanstaande republiek in die Volksraad ter sprake gebring het, om te verduidelik waarom die nuwe president en die nuwe

Residentie van President Paul Kruger in Utrecht (1900)

republiek anders sal moet wees as wat dit was in die dae van president Kruger en president Steyn. ‘Dis 'n welbekende feit’ - het hy onder meer gesê (en ek vertaal - aangesien ek slegs die Engelse verslag van hierdie rede tot my beskikking gehad het), ‘dat daar 'n baie sterk gevoel vir tradisie in ons land is...... Maar terselfdertyd is dit die plig van ons almal, wanneer ons 'n besluit moet neem oor die toekoms van ons land, om nie slegs die tradisie te raadpleeg wanneer ons oor ons regeringsvorm moet besluit nie. Ek dink almal besef, dat hierdie land, soos hy daar vandag uitsien, met sy veel heterogener bevolking, grootliks vermeerderde staatsaktiwiteite, sy veel groter en meer verspreide bevolking, nie eenvoudig die stelsel van die republieke van president Kruger en president Steyn kan aanvaar nie....’

Daarom ook dat die eerste president van die Republiek van Suid-Afrika op 31 Mei 1961, in sy eerste rede tot die volk, gesê het: ‘Ons eer en ons respekteer ons eie geskiedenis uit die diepte van ons hart. Ons mag egter nie die blik alleen gerig hou op dit wat tot die verlede behoor nie. Ons nuwe Staat is nie slegs die herinstelling, die hervatting van iets wat voorafgegaan het nie.

Ons nasie begin nou aan 'n nuwe fase met 'n nuwe roeping en taak, gebaseer op alles wat kosbaar en goed was in die verlede. Dit geskied in die gees van: ons hoede af vir die verlede, maar ons baadjies uit vir die toekoms’.

Dit is dan ook nie so, dat die Afrikaner graag die tydfase tussen die Vrede van Vereeniging en 31 Mei 1961 uit sy verlede, uit sy geskiedenis wil wegdink, asof dit nooit bestaan het nie. Ons het van ons Engelse landgenote in die jare ongetwyfeld ook minder aangename dinge belewe, maar uit die wrywing het ook veel kosbare dinge ontstaan. Trouens, die waardering, wat ons vir die Engelse tradisie leer kry het, mag al daaruit blyk, dat ons die tipies Britse parlementêre tradisie behou het in die grondwet van die nuwe republiek. Die President is

[p. 141]

staatshoof, nie regeringshoof nie. Juis omdat hy buite die politieke arena staan, kan hy op sy minste probéér om die president te wees van almal, van alle seksies van die uiters heterogene bevolking van Suid-Afrika.

‘Die koms van die Republiek’, het president Swart daarom ook in sy reeds genoemde rede gesê; ‘is geensins, en moet ook nie gesien word as 'n oorwinning van die een seksie oor 'n ander nie, ook nie as 'n oorwinning van die republikeine oor diegene wat die bestaande regeringstelsel verkies het nie. Dit moet gesien word as 'n oorwinning vir en die onvermydelike bereiking van 'n evoluerende konstitusionele ontwikkeling na 'n vrye nasieskap’.

Die Republiek van Suid-Afrika het daarom ook nie geword, wat Paul Kruger in 1880 onder omstandighede begryplikerwys gewil het nie: ‘Van Zambesi tot Simonsbaai - Afrika voor de Afrikaander’. Vir die nuwe Republiek moet daar ruimer, veel inklusiewer gedink word.

Die Republiek van Suid-Afrika het, met 'n diepe besef van wat hierdie onderneming aan probleme inhou, verantwoordelikheid aanvaar vir àl sy inwoners. Niemand was so naïef om te verwag dat die Republiek oornag, op slag ook volstrekte eenheid sou bewerkstellig tussen al sy bewoners nie. Die uitslag van die referendum, wat moes bepaal of Suid-Afrika 'n republiek sou word al dan nie, was trouens al genoeg aanduiding daarvan dat die Republiek van Suid-Afrika nie dadelik 'n werklik verenigde republiek sou wees nie. Maar die goeie wil is daar, al besef alle verantwoordelike denkers, en daar is baie van hulle ook in Suid-Afrika, dat Suid-Afrika voor die grootste uitdaging in sy geskiedenis staan. En dat hy baie alleen staan. Want ek weet nie of daar nog 'n republiek ter wêreld is wat so eensaam gebore is as die Republiek van Suid-Afrika nie. Dieselfde volke, wat die vernietiging van die Boererepublieke op sy minste mondeling as 'n groot onreg betreur het, het die totstandkoming van die Republiek van Suid-Afrika met openlike vyandigheid of anders met kille afsydigheid bejeën.

In die stryd wat voorlê sal Kruger weereens sy rol vervul. Want hoewel ons, soos ek probeer aandui het, Paul Kruger en sy visie nie heelhuids kon aanvaar en op ons huidige situasie kon projekteer nie, is daar nog genoeg van hom oor om hom te handhaaf as een van die steunpunte in die moeilike jare wat voorlê.

In elk geval: ons kon nie, ons kan nie bly stilstaan by die Paul Kruger en by die Republiek van destyds nie. Ons moet voort, ook met ons geskiedenis. En met die groot figure wat daardie geskiedenis help maak het. In die besonder ook voort mèt Paul Kruger, omdat hy tydgenoot gebly het deur die wyse waarop hy rigtinggewend ingegryp het in die historiese loop van sake, tot vandag toe.

Nou lyk dit vir my nie alleen denkbaar nie, maar hoogs waarskynlik dat baie van u, die gewaardeerde vriende van Suid-Afrika in Nederland, vandag eerder of makliker kontak kan hê met die historiese, die byna legendariese Kruger as met die tydgenoot wat hy vir ons Afrikaners is. Dat dit in elk geval by sommige Nederlanders wel die geval is, kan ek illustreer met 'n enkele voorbeeld.

In 'n kritiek, wat onlangs in 'n Nederlandse koerant verskyn het, n.a.v. die publikasie in Nederland van 'n paar Afrikaanse digbundels, skryf die resensent onder meer: ‘het patriotische gevoel dat de poëzie van enkele Afrikaanse dichters uit het begin van deze eeuw zo sterk beheerste, komt ons na bepaalde politieke en sociale ontwikkelingen in Zuid-Afrika nog maar weinig aantrekkelijk voor: de figuur van Malan en niet minder van zijn opvolger hebben de vaderlijke en idyllische figuur van Paul Kruger wel zozeer uit onze herinnering gebannen, dat wij bij Afrikaanse schrijvers niet meer zonder scepsis over hun onwankelbare trouw aan de geboortegrond kunnen lezen....’ Nou is die voorstelling van Paul Kruger as 'n vaderlike, idilliese figuur, eerlik gesê, eweseer 'n karikatuur as die gruwelike vertekening na die ander kant toe wat baie koerante presteer met Malan en sy opvolgers. In plaas van hierdie onrealistiese en gevaarlike dwepery verkies ek dan selfs die nugtere, hoewel myns insiens onregverdige, beskrywing van die Nederlandse minister de Beaufort wat, na sy onderhoude met president Kruger in 1900, onder meer sê: ‘De indruk, die niet kan worden weggenomen, is echter, dat deze man niet berekend was voor zijne staatkundige positie. Geschikt voor President van een kleine Boerenrepubliek maar niet voor het Hoofd van een staat die een diplomatieke en later een gewapende strijd met een der groote mogendheden wilde voeren’.

En wat daarop volg.

Ek verkies egter diè soort nugterheid bo die romantiese sentimentaliteit van diegene wat in Kruger alleen maar die idilliese vaderfiguur kon sien. Hierdie romantici is net so gevaarlik as diegene wat vandag idilliese vaderfigure agter elke bos in Afrika ontdek. Want wie in Paul Kruger die idilliese vaderfiguur sien, kan maklik idilliese illusies koester en daarmee onmoontlike - want onmenslike - eise stel aan die nageslag van Kruger, wat as tydgenote daar doodmenslik uitsien en hulle ook doodmenslik gedra.

Nee, die idilliese vaderfiguur Kruger moet eers mens word voor 'n mèns werklik iets aan hom het. En mens, feilbaar soos elke mens, dit was hy. Self sou hy gesê het, toen sy Republiek bedreig word: ‘Ek is nie bang vir ons vyande of hulle wapens nie, maar ek is bang vir Paul Kruger: sal hy opgewasse wees vir sy taak?’

Alleen diegene wat, saam met ons, Paul Kruger tot mens en tot tydgenoot maak, kan van Krugerdag iets meer maak as 'n konvensie, 'n gewoonte.

Dan sal hulle, wat Paul Kruger bewonder,

Paul Kruger (1825-1904), president van de Zuidafrikaanse Republiek (1883-1902)

wat Paul Kruger die mens en nie Paul Kruger die idille aanhang nie, ook aan die Republiek van Suid-Afrika menslike eise stel.

Die regverdige eis, dat die Republiek van Suid-Afrika menslik sal optree in sy poging om sy ontsaglike probleme op te los. Menslik, dus in die eerste plek mensliewend, met eerbied vir die ewemens. Menslik, dus nie onmenslik nie.

Maar menslik ook in dié sin dat die optrede onderhewig is aan menslike beperkings. Menslik, dus nie bomenslik nie.

Van één ding wil ek u verseker. Ons pogings tot die oplossing van ons groot probleem, die rasseprobleem, geskied nie sonder gedurige gewetensondersoek nie. Selfs nie sonder gewetenskwellings nie. Maar u moet daarby, in alle regverdigheid, altyd onthou: ons ondersoek, daar in Suid-Afrika, geskied ter plaatse; dit is 'n ondersoek van feite wat hulle nie op 'n veilige, teoretiese afstand bevind nie; ons is tussen hierdie feite, loop daardeur sekerlik die gevaar dat ons denke kan gaan skeeflê onder die pynlike gewig van hierdie feite; maar loop nie die gevaar dat ons, op veilige afstand, ideologies soldaatjie speel met ander en werklike mense se lewens nie.

As u dit begryp: dat ons, met hulp van bo, maar menslik beperk, en tog in alle menslikheid, waartoe ons in staat is, doen wat ons kan en daarom moet doen, dan sal u ook begryp dat ons, indien die geskiedenis, eendag minder tyd en plek aan ons wy as dit wat ons sou wou hê, ook genoeë sal neem met die trooswoord, wat Paul Kruger vir sy verslane generaals, soos gewoonlik, in die Woord van God gevind het: ‘Want hulle was na vermoë - ek betuig dit - ja, bo vermoë gewillig.’