Neerlandia. Jaargang 65

[p. 28]

Taalspiegel

Hebreeuwse en Jiddische woorden in onze taal

Een bekende lerarenvereniging in ons land is de ‘Vereniging van Leraren in Levende Talen’, die heel wat leden telt. Deze vereniging heeft verleden jaar december een vergadering in Amsterdam gehouden, waar o.a. het woord werd gevoerd door de heer H. Beem over:

Het Jiddisj en zijn resten in het Nederlands.

Deze voordracht is in zijn geheel opgenomen in het blad van deze vereniging ‘Levende Talen’ en wel in het februarinummer van 1961. Graag zouden we de hele voordracht overnemen, maar dat zou te veel plaatsruimte vergen. Ik heb gemeend de lezers van Neerlandia iets over dit onderwerp te moeten geven. De heer Beem zegt soms dingen, waarmee niet iedere taalkundige het eens zal zijn.

Op iedere ‘Taalspiegel’ krijg ik één of meer brieven, ook uit Vlaanderen, een bewijs, dat men deze rubriek leest en... overdenkt. Mochten er in deze ‘Taalspiegel’ dingen staan waar u het niet mee eens bent, wend u deze keer dan niet tot mij, maar lees het artikel eerst in z'n geheel. Misschien zijn er exemplaren van dit nummer verkrijgbaar, schrijf in elk geval aan de redacteur Dr. J. van der Schaar, Mozartlaan 24, Vlaardingen. Eventuele vragen en/of opmerkingen zal ik doorzenden aan de schrijver.

Wat is Jiddisch? In de 8e geheel opnieuw bewerkte en zeer verm. druk van Van Dale's Groot Woordenboek der Ned. Taal staat: ‘Het Jiddisch is een dialect dat door Oosteuropese joden gesproken wordt (resp. werd), een mengsel van Hebreeuws, Duits en Romaans’. In de 7e druk stond i.p.v. Romaans Pools. In de 25e druk van Koenens Verklarend Handwoordenboek der Ned. Taal staat ‘Het Jiddisch is jodenduits: mengtaal, door Duitse joden gevormd uit Duitse dialecten en Hebreeuwse en Slavische bestanddelen.’

De schrijver geeft eerst iets over de geschiedenis van het Jiddisch en zegt o.a. Het Jiddisj is bijzonder karakteristiek, een taal vol met relicten van de meest verschillende origine, een taal, die men vooral niet moet verwarren met het klassieke Hebreeuws of met het niet bepaald klassieke Bargoens.

Jiddisj ontstond in Zuid-Duitsland in de late middeleeuwen. Ik druk mij met opzet wat vaag uit, omdat lokalisering en datering hier wel bijzonder moeilijk zijn en er dus onder de Jiddisjisten hevig over gestreden wordt, hoe vroeg men van Jiddisj zou kunnen spreken. Hoe dan ook, het Jiddisj ontstond op de grondslag van het Middelhoogduits, maar vertoont duidelijk oudere lagen. De oudste laag vormen Hebreeuwse en Aramese woorden. Juist hiervan zijn er vele in het Nederlands overgegaan. Een tweede laag naar anciënniteit vormen Romaanse woorden. Hierbij moet men in het oog houden, dat de Joden langs de grote handelswegen, door Romaans gebied, waar ze vaak eeuwen gewoond hadden, naar het noorden kwamen en dus bij hun vestiging in Duitsland aanvankelijk b.v. oud-Frans spraken. Van deze laag is slechts een klein groepje overgebleven. Deze Romaans sprekende Joden gingen in de getto's van Duitsland tot het Middelhoogduits over en zo ontstond het Jiddisj in de tegenwoordige zin. Later kwam er nog een vierde element, nl. woorden uit de nieuwe omgeving. In de 14e eeuw vluchtten grote groepen naar het oosten, waar zij zich op Slavisch gebied vestigden. Daar ontwikkelde zich hun dialect verder, onafhankelijk van het Duits, maar beïnvloed door de Slavische omgeving tot een taal, die thans Jiddisj genoemd wordt, nauwkeuriger gezegd Oostjiddisj. Het was nog niet lang geleden de moedertaal van 12 à 13 miljoen Joden. Het overgrote deel van deze gemeenschap vond met haar taal in de jaren 1940-1945 een abrupt einde. Inmiddels had het Jiddisj zich over de wereld verspreid. In de volksbuurten van New York nam het Engelse, in Argentinië Spaanse en in Nederland Nederlandse woorden op. Want ook de Joden in Nederland spraken vroeger Jiddisj met uitzondering van de Portugese Joden, die Spaans-Portugees als voertaal meebrachten. De Portugese Joden hadden en hebben een andere uitspraak van het Hebreeuws dan de Hoogduitse. De Joodse woorden in het Nederlands zijn dus, met uitzondering van een kleine groep, niet direct uit het Hebreeuws geïmporteerd, maar de taalreisroute is Hebreeuws-Jiddisj-Nederlands.

Naast het tegenwoordige Jiddisj bestond het thans vrijwel uitgestorven Westjiddisj, waartoe ook het Nederlandse Jiddisj behoorde. De Slavische invloed was uiterst gering. Dit Westjiddisj was tot diep in de 19e eeuw de taal van huis, school en literatuur, ook bij de meeste Nederlandse Joden. Daarnaast spraken ze wel Nederlands, maar lezen of schrijven konden ze alleen Jiddisj. Langzamerhand is het Jiddisj gaan verhollandsen. Het blijft weliswaar de taal in het onderling verkeer der Joden, maar de handelaar en de marskramer moeten zich wel van de landstaal bedienen. De Amsterdamse Jodenbuurt blijft nog Jiddisj spreken, maar de roep van de straatventer wordt aangepast aan de clientèle.

Het Nederlands heeft ongewoon veel Joodse woorden opgenomen. Het zijn twee categorieën, waarvan de eerste internationaal is. Het zijn woorden, die uit de bijbelse sfeer stammen. De schrijver geeft dan de volgende woorden; wat er tussen haakjes achter staat vindt u in Van Dale.

amen (zeker, dat zij zo) - cherubijn (engel van de tweede rang) - halleluja (looft den Heer) - Messias (de gezalfde) - sabbat - serafijn (engel).

Ze stammen uit het Hebreeuws, maar hun vorm is door het Grieks beïnvloed.

De tweede categorie is langs de omweg van het Jiddisj geïmmigreerd. Het gros behoort tot de volkstaal, sommige zijn algemeen bezit geworden. Vele zijn via de Amsterdamse Jodenbuurt, de Jodenbuurten in kleinere steden, de markt en de handel in onze taal doorgedrongen.

Verder waarschuwt de schrijver ervoor, dat men het zgn. Bargoens dikwijls verwart met het Jiddisj. Toch zijn het

[p. 29]

twee verschillende taalsectoren. Het vreemde element in het Bargoens komt overal vandaan, zelfs uit de Zigeunertaal. Zo bet. bajes nu gevangenis. Het woord is ontegenzeggelijk van Joodse herkomst, maar in het Jiddisj bet. het ‘huis’ zonder meer. Voor gevangenis heeft het Jiddisj een ander woord. Heel dikwijls heeft de Nederlandse volkstaal niet uit het Jiddisj, maar uit het Bargoens ontleend.

Aan het eind van zijn artikel geeft de schrijver een kleine bloemlezing van Hebreeuwse en Jiddische woorden. Ik geef ze in dezelfde volgorde, enkele woorden heb ik weggelaten. Slechts bij enkele geeft hij de etymologie. Als hij dit niet gedaan heeft zal ik, voor degenen die niet in het bezit zijn van Van Dale, tussen haakjes erachter zetten wat dit woordenboek geeft, als ook dit me in de steek laat. geef ik wat Koenen zegt. Het is echter best mogelijk, dat de schr. het met deze uitleg niet eens is (zie beneden).

Bolleboos komt zonder enige twijfel uit het Jiddisj, balbojis, balbajis is huiseigenaar, heer des huizes, pater familias, een lid van de gemeente, met volledige rechten, die inkoopgeld betaald had. Het waren de beter gesitueerde en vaak ook welgedane gemeenteleden.

Dalles (armoede, b.v. in de dalles zitten).

Dallesdekker is niet overjas of mantel, zoals Van Dale meent, maar werd gebruikt als iemand over een oud, versleten pak een nette overjas droeg.

Emmes (Koenen zegt Hebr. woord voor waarheid).

Gappen is een van de weinige Slavische woorden in het Nederlandse Jiddisj. Het komt van het Poolse ‘chapas’, verwant met het Lat. ‘capiscere’ èn bet. eigenlijk ‘pakken, snel toegrijpen’.

Gannef is dief, gannev(f)en is stelen.

Gein (Koenen zegt bet. in het Hebr. genegenheid).

Gesjochten (Koenen zegt uit het Hebr. en bet. geslacht, door slachten gedood).

Goochem (Koenen zegt uit het Hebr. en bet. wijs).

Gozer uit het Jiddisje chosen bet. bruidegom; Kalle bet. bruid.

Jajem uit het Hebr. en bet. daar wijn; nu jenever.

Jofel uit het Hebr. via het Bargoens in onze taal.

Alles kits uit alles güt(es).

Kapsones (Koenen zegt uit Lat. captiones en bet. drogreden, tegenstribbeling).

Kaffer is uit de veehandel afkomstig. Het Hebr. kafri bet. dorpsbewoner en zo betitelden de veekooplui gaarne hun geëerde clientèle.

Lef (Koenen zegt uit het Hebr. en bet. moed, durf).

Lou loene is plat, maar van deftige komaf. Het zijn de statige Hebr. aanvangswoorden van psalm 115.

Majem (Koenen zegt uit het Hebr. via het Barg. in onze taal). We krijgen majem = we krijgen regen.

Mazzel (uit het Hebr. voordeel, geluk, winst).

Mesjokke (uit het Hebr.).

Mokum (uit het Barg.; Koenen zegt uit het Hebr. en bet. daar stad).

Sikker of sjikker uit het Hebr. en bet. dronken.

Sjofel (uit het Hebr., Koenen zegt uit het Duits).

Smoesjes uit het Hebr.-Jiddisj en bet. eigenlijk ‘hetgeen gehoord wordt’).

Slemiel (Koenen zegt uit Duits-Hebr.).

Sof (uit het Hebr. en bet. einde).

Pleite (uit het Hebr. en bet. vlucht).

Ponem

De schrijver zegt aan het eind, dat etymologie van oudsher een terrein is geweest met vrije wandeling. Het terrein van het Jiddisj is lange tijd aan dilettanten overgelaten. Erger is, dat zelfs wetenschappelijke voorlichters op dit gebied op bijzonder onwetenschappelijke wijze te werk zijn gegaan, zie b.v. het hoofdstuk ‘De Jodentaal’ in het Handboek der Ned. Taal II. Ook de laatste druk van Van Dale is niet vrij van misvattingen (zie boven).

Ik herhaal wat ik in het begin gezegd heb: ‘ik ben niet bevoegd tot oordelen’. Laat deze Taalspiegel u aanzetten om het oorspronkelijke art. in Levende Talen te lezen. Volgens mij is de spreker (schrijver) vast en zeker bereid eventuele vragen te beantwoorden.

F.K.