Neerlandia. Jaargang 64

Nationalisme in Zuid-Afrika

Vijftig jaar Unie

Onderstaande bijdrage ontvingen wij van de heer H.J. Brinkman, werkzaam aan de Amsterdamse Universiteit. De heer Brinkman bezocht kort geleden Zuid-Afrika.

Een jong Afrikaner merkte eens in een gesprek over de nietblanke inwoners van Zuid-Afrika op: ‘Hulle is “Africans” soos ons Afrikaners is, maar hulle sal ons ook as “Africans” moet beskou’. In deze opmerking weerspiegelt zich het conflict tussen het oude Afrikaanse blanke nationalisme en het nieuwe, heftige, nog groeiende maar amorfe nationalisme van de zwarte bewoners van Afrika.

Als er in de Zuidafrikaanse geschiedenis een schuldvraag gesteld zou kunnen worden, kan men de zeventiende-eeuwse Nederlandse Verenigde Oost-Indische Compagnie veel ten laste leggen. Toen Van Riebeeck in 1652 het verversingsstation aan de Kaap ging vestigen en kort daarna de eerste ‘vrijburgers’ zich van de V.O.I.C. losmaakten, begon geen kolonisatiepolitiek als in Amerika of later Australië. Er kwamen weinig blanken bij, de vraag naar arbeidskrachten werd beantwoord door het in dienst nemen van Maleiers en Hottentotten - de basis van de nog heben voortdurende economische integratie van blank en niet-blank, de basis ook van de huidige tegenstelling van blank kapitaal, blanke leiding, techniek en specialisatie met niet-blanke, goeddeels ongeschoolde en onmisbare arbeid in landbouw, mijnbouw, industrie en huiselijk leven.

Met deze economische integratie ging van het begin af een scherp bewust gevoel van verschil in aard en van sociale scheiding gepaard. Bij de uitspraak van Van Riebeeck in 1653 over de Hottentotten als een ‘botte, plompe ende luye stinckende natie’ begint het heersen van cultuur- en ontwikkelingsverschil, uitgedrukt in de huidskleur over de categorieën van b.v. christen en heiden. En nog vandaag spreken sommige blanken in Zuid-Afrika van een ‘geleerde kaffer’ als een contradictio in terminis.

Ook het Britse bestuur, waaronder de Kaap na 1814 staat, zou de zondebok kunnen worden. De geest van het ‘vrijheid, gelijkheid en broederschap’ en het geloof in de ‘nobele wilde’ beïnvloedden dat bestuur en leidden tot conflicten met de gevestigde blanke inwoners, de Boeren, die zich in de Grote Trek (1836-1838) aan de Engelse souvereiniteit onttrokken en

[p. 58]

zich in Natal (vanwaar ze al spoedig door de Engelsen verjaagd werden) en op de hoogvlakten in Transvaal en Oranje Vrijstaat vestigden.

Jaarlijks wordt nog als hoogtijdag van het Afrikaanse nationalisme op 16 december Geloftedag, vroeger Dingaansdag, gevierd ter herinnering aan die datum in 1838, toen, na de moord op Retief en de zijnen door Dingaan, 400 Boeren de aanval van 10.000 Zoeloes afsloegen bij de daarnaar genoemde Bloedrivier. De in het politiek betoog nog bekende ‘oseaan van swarte barbarisme’ was toen zeker realiteit en zette blijvend een stempel op de Afrikaner.

Trekkend voor hun onafhankelijkheid van het Brits bestuur, zich vestigend in de lege hoogvlakten van Zuid-Afrika temidden van de in de vorige eeuw uit het Noorden gekomen Bantoestammen, stichtten de Boeren de republieken van Transvaal en Oranje Vrijstaat. Zo ontstond de Zuidafrikaanse lappendeken: de Kaapkolonie met de Bantoegebieden Transkei en Cickei, het Britse Natal met Zoeloeland, Transvaal met zijn Bantoegebieden in West, Noord en Oost, de Oranje Vrijstaat, en de Britse protectoraten Basoetoland, Swaziland en Bechuanaland.

De Engelsen lieten de Boeren niet met rust. De ‘scramble for Africa’ was begonnen; aan de Witwatersrand waren rijke goudaders ontdekt; velen begaven zich naar Transvaal om daar hun fortuin te maken- de ‘uitlanders’, nog steeds de naam met het stigma door veel Afrikaners aan de op het eerste gezicht bijna niet te vertrouwen buitenlanders gegeven.

In de botsingen van Boer en Brit van 1880 en 1899-1902 verdween voor jaren het probleem van de verhouding tot de Bantoe op de achtergrond. De Boeren verloren en hun republieken werden bij het Engels imperium ingelijfd. De door de oorlog verpauperde, agrarisch georiënteerde Afrikaner werd onderworpen aan een fel beleid van anglisatie, zoals dat reeds gedurende decennia aan de Kaap was gevoerd. Oudere Afrikaners kennen het plakkaat ‘I am a donkey’ op de rug, zo goed als oudere Vlamingen het ‘je suis un âne’ voor het gebruik van de moedertaal op school. Ook de 26.000 vrouwen en kinderen, die in de Britse concentratiekampen om het leven zijn gekomen, wegen de oudere Afrikaners nog zeer zwaar op het hart.

Toch betekende de Boerenoorlog de inzet van het Afrikaans nationalisme - in eensgezindheid van Noorderling en Zuiderling, los van bindingen aan een moederland in Europa, krachtig strevend naar erkenning en recht voor Afrikaanse taal, cultuur en volk, hecht georganiseerd, zeer strijdvaardig en met groot vertrouwen in de toekomst.

Uníe

In 1910 werd na lang beraad de Unie van Zuid-Afrika gevormd, waarin de Kaapprovincie, Natal, Transvaal en Oranje Vrijstaat zich aaneensloten (met de in die provincies liggende Bantoegebieden) tot een deel van het Britse Gemenebest onder Engels opperbestuur. De protectoraten Basoetoland, Swaziland en Bechuanaland bleven er ‘voorlopig’ - en dat is nog steeds - buiten, hoewel ze er geografisch en economisch bijhoren.

De drie leidende staatslieden waren Botha, Smuts en Hertzog, allen generaals in de Boerenoorlog. Het centrale politieke probleem was uiteraard de verhouding Afrikaans-Engels in de Unie en in de oplossing daarvan gingen de drie mannen reeds spoedig uiteen. Botha en Smuts legden de nadruk op een goede verhouding en een nauwe band tussen Zuid-Afrika en Engeland als voorwaarde voor een verbetering van de verhouding tussen Afrikaans- en Engelssprekenden in de Unie. Hertzog achtte de onafhankelijkheid van Zuid-Afrika de basis voor het verenigen van Afrikaans en Engels element in gemeenschappelijke trouw jegens ‘Suid-Afrika eerste’, nog steeds de leuze van de door hem gestichte Nasionale Party, die verreweg de meeste Afrikaners in haar gelederen heeft.

Deze en andere intern-blanke politieke kwesties domineerden. Wel werden in 1913 in een wet de Bantoegebieden onvervreemdbaar bezit van de Bantoe verklaard; wel stroomden door mijnbouw, opkomende industrialisatie en urbanisatie duizenden Bantoe-arbeiders naar de blanke stedelijke gebieden en groeide dus de economische integratie; wel leidde het probleem van de ‘arm blankes’ (door Boerenoorlog en crisis van het platteland naar de stad gedreven ongeschoolde, overwegend Afrikaanse blanken) tot scherpere sociale tegenstellingen en discriminerende arbeidswetgeving jegens de niet-blanken. Ook verklaarde Smuts in 1917 te Londen:

‘Er wordt nu in Zuid-Afrika een politiek gevormd, die uitgedrukt wordt in onze instellingen en die verstrekkende gevolgen kan hebben in de toekomstige ontwikkeling van het Afrikaanse continent. De praktijk is in Zuid-Afrika ontstaan om de naturellen hun eigen afzonderlijke instellingen langs parallelle lijnen te geven. Langs deze parallelle lijnen kunnen we willicht nog een probleem oplossen, dat anders onoplosbaar zou zijn. Wij hebben meer en meer ingezien, dat het geen zin heeft zwart en blank in hetzelfde stelsel te regeren. Hun politieke instellingen moeten verschillen, terwijl ze steeds ontwikkelen op basis van zelfbestuur. In landeigendom, vestiging en regeringsvormen houden wij hen apart. Zo zullen er in Zuid-Afrika ten slotte grote gebieden zijn gecultiveerd door zwarten en bestuurd door zwarten, terwijl er in de rest van het land blanken zullen zijn, die zichzelf zullen regeren naar aanvaarde Europese beginselen.’

Toch was ondanks dit alles de Bantoe, die behalve een kleine groep in de Kaap geen stemrecht had, geen politiek probleem van de eerste orde.

Alles draait om de stormachtige ontwikkeling van de Zuidafrikaanse blanke samenleving in economie en cultuur. De Nasionale Party onder Hertzog begint te vechten voor het Afrikaans als officiële taal naast het Engels in plaats van het Nederlands, voor de onafhankelijkheid van de Unie ten opzichte van Engeland, voor het volwaardig maken van Afrikaanse taal, cultuur en wetenschap, voor de economische positie van de Afrikaners, nu er onder hen niet alleen boeren, maar ook vele ‘arm-blankes’ in de steden zijn, die door het overwicht van Engels kapitaal, Engelse leiding en Engelse omgeving weggezogen dreigen te worden.

In 1924 komt Hertzog aan het bewind: het Afrikaans wordt erkend als officiële taal, de Unievlag komt naast de Union-Jack, er zijn vier snel groeiende Afrikaanse universiteiten, er wordt verplicht moedertaalonderwijs ingevoerd, de Suidafrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns werkt zeer actief voor de uitbouw van taal en cultuur. In 1931 verwerft Zuid-Afrika bij het Statuut van Westminster volledige onafhankelijkheid van Engeland in het Gemenebest - de Engelse koning wordt tevens koning van Zuid-Afrika. Maar de republiek blijft het doel van de nationalisten.

In 1933 bij de internationale crisis, die voor Zuid-Afrika's economie grote gevolgen dreigt te hebben, besluiten Smuts en Hertzog tot een coalitieregering. Een kleine groep nationalisten onder leiding van Malan doet niet mee en gaat in de oppositie - begin van de tot '48 durende politieke verdeeldheid onder de Afrikaners. In 1939 verklaart het parlement onder leiding van Smuts met Engeland aan Duitsland de oorlog. Hertzog treedt ontgoocheld af, de nationalisten zijn weer (maar verzwakt) in de oppositie. Voor hen is de oorlog een Europese zaak en zij hebben geen reden de partij van Engeland te kiezen. Enkelen van hen kiezen zelfs partij voor Nazi-Duitsland, aanleiding voor Smuts om een felle repressie-politiek tegen de Afrikaners te voeren, hoewel Malan als nieuwe leider van de Nasionale Party zich vierkant tegen het nationaal-socialisme keert.

Ondanks incidentele wetgeving en waarschuwende rapporten bleef het probleem van de niet-blanke bevolking op de achtergrond. Door de in de oorlog koortsachtig groeiende industrie werden steeds meer Bantoe-arbeiders naar de blanke steden getrokken, waar zij in ellendige hutten samenhokten in grote ‘slums’ aan de rand van de stad, waar ziekte, misdaad en onzedelijkheid heersten, terwijl onder de blanken in de steden de vrees en de afkeer jegens de Bantoe toeneemt. Hun eigen gebieden zijn door het hoge geboortecijfer, erosie en roofbouw overbevolkt en de blanke samenleving met haar rijkdom en schittering trekt. Het is de tijd van de tranen over Johannesburg.

[p. 59]

Apartheid

In 1948 wint de Nasionale Party onder Malan de verkiezingen en in 1953 en 1958 komt zij onder Strydom, opgevolgd door Verwoerd, met vergrote meerderheid terug. De oppositie is verbrokkeld en zwak, heeft geen alternatieve politiek en maakt in dit Angelsaksische stelsel nog steeds weinig kans.

Het grote probleem waarvoor de nieuwe ‘Nasionale’ regering zich dan geplaatst ziet, is het rassenvraagstuk, dat zij wil oplossen door de zgn. apartheidspolitiek. En met die politiek schijnt de Afrikaner het in de wereld voorgoed verkorven te hebben.

Het rassenvraagstuk is in de eerste plaats een vraagstuk van een zeer heterogene bevolking, die in één staatkundig en economisch verband, de Unie van Zuid-Afrika, leeft. Een bevolking van 14,5 miljoen met een zeer verschillende samenstelling in zeer onevenwichtige getalsverhoudingen. Er zijn 3 miljoen blanken (60% Afrikaans, 40% Engels), er zijn 9,7 miljoen Bantoes met vele stammen en talen in de groepen Nguni (Xhosa, Zoeloe. Swazi), Sotho (Noord-Sotho, Zuid-Sotho, Tswana), Shangaan en Venda, waarvan 4 miljoen in hun eigen Bantoegebied leven, 3 miljoen op het platteland in de blanke gebieden wonen en 2,5 miljoen in en bij de blanke steden. Dan zijn er nog 1,5 miljoen Kleurlingen aan de Kaap (afstammelingen van de Maleiers en Hottentotten) en 0,5 miljoen Indiërs.

De blanken vormen de ontwikkelde groep, die politiek en economisch het heft in handen heeft; de Bantoes zijn onderontwikkeld, economisch afhankelijk en vrijwel zonder politieke zeggenschap. Van oudsher en wettelijk beschermd zijn er Bantoegebieden, die echter in ontwikkeling achtergebleven en vrijwel geheel agrarisch zijn, naast de blanke gebieden. Van oudsher gaat in de blanke gebieden economische integratie gepaard met scherpe sociale segregatie.

Het probleem van de verhouding tussen deze verschillende volken in één land is accuut. Afrika ontwaakt en vraagt zelfbeschikking. De blanken zijn bevreesd voor hun eigen positie en toekomst in Afrika als numerieke minderheid, die geen ander vaderland heeft. De ontwikkeling van de Bantoegebieden en de Bantoebevolking is een dwingende noodzaak. De economische integratie is een gevolg van de economische ontwikkeling van het land.

De oplossing voor dit probleem wordt dan gezocht door de Nasionale Party in de apartheidspolitiek, die wel eens als volgt in formule is gebracht:

ontwikkelden + onderontwikkelden + industrialisatie + laissez faire = horizontale segregatie;

ontwikkelden + onderontwikkelden + industrialisatie + wetgeving = verticale scheiding.

Die apartheidspolitiek wordt ook wel genoemd: 'n beleid van ‘afsonderlike eiesoortige ontwikkeling’ of ook ‘harmonious multi-community development’.

Na 1948 zijn er vele wetten aangenomen, zoals die op het verbod van gemengde huwelijken, die op de instelling van groepsgebieden bij de steden, die op de instelling van Bantoestam- en -gebiedsoverheden in de Bantoegebieden als ‘moderne vorm van de natuurlijke Bantoedemocratie’ met toenemende administratieve, juridische en uitvoerende bevoegdheden, waarvan er thans honderden bestaan, de wet op het Bantoeonderwijs onder toezicht van de Unieregering, onder beheer van Bantoeschoolraden, met moedertaalonderwijs, dat aangepast is aan de Bantoegemeenschap (het leerlingental werd verdubbeld in vijf jaar en tegen 1963 kan de leerplicht voor de Bantoe ingevoerd worden). Er werden bij de steden tienduizenden huizen voor de Bantoe gebouwd, bijna alle ‘slums’ zijn opgeruimd, door een stelsel van arbeidsbureaus en identiteitskaarten is er een controle op het binnenstromen van Bantoearbeiders in de blanke gebieden vanuit de Bantoegebieden, de protectoraten of van buiten de Unie. De Bantoegebieden worden ontwikkeld door landbouwverbetering, erosiebestrijding, onderwijs, zelfbestuur, dorpsstichting en industrievestiging. Universiteiten voor de Bantoe werden ingesteld. Het stelsel van Bantoezelfbestuur wordt verder ontwikkeld door gebieds- of etnische overheden, die de status krijgen van een provinciaal bestuur.

De Eerste Minister Verwoerd gaf het vorig jaar in het parlement het volgende toekomstbeeld: het ontstaan van een zestal Bantoeprovincies met intern zelfbestuur op basis van eigen cultureel-sociale ontwikkeling in een gediversificeerde economie, die het mogelijk maakt in stijgende mate de Bantoebevolking 'n bestaan en werk te verschaffen en die in hun eigen handen is; handhaving van economische eenheid in economische gemeenschap en gemeenschappelijke markt; de politieke eenheid zal onder leiding van de blanke Unie-regering zo lang mogelijk gehandhaafd worden zonder evenwel volledige zelfstandigheid van de Bantoegebieden tegen te houden; ondertussen een voortdurende en intensieve uitwisseling van leiders, technici en specialisten; de economie in de blanke gebieden biedt arbeidsmogelijkheden voor de Bantoe, die daar echter geen permanente rechten zullen hebben.

De grote vraag is natuurlijk, of deze politiek zal slagen en daarbij spelen de menselijke verhoudingen niet de onbelangrijkste rol. Een ander alternatief ziet de Afrikaner niet dan verdwijnen uit zijn vaderland (maar waarheen?) of ondergaan in de massa van de niet-blanken, wat hij niet wil.

Ons vir jou SUID-AFRIKA

De grote constante factor in de Zuidafrikaanse geschiedenis is de wil van de Afrikaner zijn eigen aard, zijn onafhankelijkheid, zijn identiteit te bewaren. De Unie bestaat dit jaar vijftig jaren. Een volksstemming over de instelling van een republiek is aangekondigd. Waarschijnlijk zal de Unie volgend jaar een republiek binnen het Britse Gemenebest worden. Veel doeleinden zijn bereikt en veel problemen zijn opgelost. Met grote kracht streeft de Afrikaner nu naar de oplossing van het rassenvraagstuk, dat in de Zuidafrikaanse mikrokosmos een afspiegeling is van het probleem, dat over de gehele wereld bestaat.

De Afrikaner wil de Bantoe, de ‘African’ diens plaats onder de Afrikaanse zon geven, maar zijn eigen plaats naast de ‘African’ behouden. Wat hem bezielt, spreekt de Afrikaner uit in zijn volkslied:

‘Uit die blou van onse hemel, uit die diepte van ons see,
oor die eeuwige geberges, waar die kranse antwoord gee,
oor die ver verlate vlaktes met die kreun van ossewa
ruis die stem van ons geliefde, van ons land Suid-Afrika -

Ons sal antwoord op jou roepstem,
ons sal offer wat jy vra,
ons sal lewe, ons sal sterwe,
ons vir jou Suid-Afrika.’

H.J. Brinkman.