Neerlandia. Jaargang 57

De nationale betekenis van Breughel door Prof. Dr Jozef Muls

In de derde winterbijeenkomst van afd. Antwerpen sprak het bestuurslid Prof. Dr Jozef Muls over de nationale betekenis van de Nederlandse kunst in het algemeen en de schilderkunst in het bijzonder, als inleiding tot een rijk gedocumenteerd betoog over het nationale element in het werk van Breughel.

Een spreekbeurt van Prof. Muls is iets heel bijzonders. Niet alleen is zij naar inhoud steeds hoogst belangwekkend, doch bovendien nauwkeurig en sierlijk gesteld en voorgedragen op een wijze, die de toehoorders een intens luistergenot bezorgt. Om deze redenen staat de verslaggever voor een moeilijke taak, ook al geeft hij, in zekere zin, een bloemlezing uit de voordracht. Met het oog op de beperkte plaatsruimte is hij immers gedwongen het ‘beste’ te kiezen, wanneer elk deel ten slotte even belangrijk naar vorm en inhoud is.

Prof. Dr Walter Couvreur, voorzitter, stelde de spreker voor en wees op diens grote faam als kunsthistoricus en -criticus, in eigen land en over de grenzen. Aan het einde van de vergadering was de voorzitter eveneens de tolk van het talrijk publiek, dat Prof. Muls met een langdurig handgeklap bedankte.

Wanneer men over de kunst der Nederlanden spreekt is het niet mogelijk een grens te trekkers tussen Noord en Zuid. Zij heeft, meer dan elders, een nationale betekenis. Van haar ontstaan af is de kunst der Nederlanden verbonden met ons land en volk. Zonder zich bewust om het nationale element te bekommeren hebben onze meesters de trouwe weerspiegeling gegeven van het Nederlandse leven, zeden getvoonten en de bijzondere atmosfeer van stad en land, van huis en kerk, waarin dat leven zich voltrekt.

Kenmerkend voor de Nederlandse kunst is het realiteitsgevoel, zoals het tot uiting komt in de voorstelling van de natuurlijke en architectonische ruimte, in de tastbare vorm van lichamen, gestalten en objecten, in de wedergave van de atmosfeer, waarin wezens en dingen gedompeld zijn. Een andere eigenschap van de Nederlandse kunst is, dat zij, meer dan welke andere, de persoonlijke beleving in de voorstelling brengt. In tegenstelling met het meer nuchtere rationalisme van het Zuiden, komt het innerlijke gemoedsleven steeds tot uiting. Wij vinden het in haar vroegste scheppingen, zoals de profetenfiguren van de beeldhouwer Claus Sluter die, zo lang vóór Michelangelo, mensengestalten schiep door innerlijke hartstochten bewogen.

De Schilderkunst

De figuren van Claus Sluter hebben zich echter niet herhaald; de beeldsnijderij van de 15de en 16de eeuw is niet meer depersoonlijke uitdrukking van een individueel kunstenaar, zij is een naamloze nijverheid.

Het Nederlandse volk uit zich vooral in de schilderkunst

Het is een uitzonderlijke gebeurtenis wanneer een volk tot zijn volle uitspreekbaarheid komt en zichzelf als volk met al zijn menigvuldige eigenschappen aan de wereld openbaart. Vele en soms grote volken, zoals het Russische, hebben eeuwen moeten wachten eer zij met zichzelf tot klaarheid kwamen. Men zoekt vergeefs naar een middeleeuws schilderij, waarin het Bulgaarse, het Roemeense of het Poolse volk zich heeft uitgedrukt. Daarentegen worden de openbaringen van de Nedlandse geest, van de 14de eeuw af, overal als schatten bewaard. De kunst der Nederlanden is een keten van grote persoonlijkheden, die gaat van Claus Sluter en de gebroeders Van Limburg op het einde van de 14de eeuw, over Van Eyck, Van der Weyden, Bouts, Van der Goes, tot Memlinc en Gerard David met als hoogtepunten in de 16de eeuw, Hieronymus Bosch en Pieter Breughel.

In de Nederlanden heerst de atmosfeer, die alles omvat in het wisselend spel van licht en duister: ons land is een land van nevel en damp, van lage horizonten en hoge hemelen, vol eindeloze nuancering van tinten en kleuren. De Nederlandse schilder heeft zijn aandacht gevestigd op de eigenaardigheden van deze atmosfeer, alverbindend element, hoofdbestanddeel voor waarachtige schilderkunst. Hij is tot de ontroerende, stemmingsvolle uitdrukking van zijn persoonlijke beleving geraakt door het religieuze onderwerp te verplaatsen uit de sfeer van het kerkelijk ceremoniëel naar de omgeving van het dagelijkse mensenleven. Wij zien de Noordzeekust en de verre kruivende golfjes, de ploegende boer die zijn voren trekt, de zaaier schrijdt over de akker met het schort vol zaad.

Deze richting wordt gevolgd door de gebroeders Van Eyck in hun indrukwekkende gezamenlijke arbeid, de ‘Aanbidding van het Lam Gods’. Dit schilderij van zo diepe religieuze en mystische zin is door de schilders geheel in de tastbare werkelijkheid verplaatst. Ter verbeelding van het hemelse Jeruzalem vinden zij niets mooiers dan de gothische torens der Nederlanden. De schilders zijn zo vervuld van de schoonheid van het eigen land, dat zij ook de diepzinnigste tekst binnen dit vertrouwde kader stellen. Wanneer wij aandachtig de figuren bekijken, die Van Eyck uitbeeldde, stellen wij vast dat het mensen zijn van de Nederlandse stam. Judocus Vyt, de schenker van het ‘Lam Gods’, is het type van de binnenshuis levende burger, die na een arbeidzaam leven lusteloos werd en aan zijn naderend einde denkt. Zijn vijftigjarige montere vrouw, Isabella Borluut, heeft ruwe werkhanden en klare, wilskrachtige ogen. Zij gelijkt de Hollandse huisvrouw zoals ze later geschilderd worth door Frans Hals. De werken van Van Eyck getuigen van de levensaanvaarding van de Nederlandse kunstenaar, zijn gevoel voor huiselijkheid, zijn vreugde tegenover de natuur en het dagelijkse leven. Ook al schildert hij religieuze onderwerpen, telkens dringen het eigen land en de vertrouwde omgeving zich aan hem op.

Aan de hand van talrijke voorbeelden bewijst de geleerde spreker dat het werk van Rogier van der Weyden Oudewater, Petrus Christus en Dirk Bouts diezelfde kenmerken vertoont. De herders in de ‘Aanbidding van het Kind’ van Hugo van der Goes, zijn de proletariërs van die tijd en doen denken aan de Geuzen die een halve eeuw later de Spaanse zeekastelen zullen enteren en Den Briel veroveren. De kunst van Memlinc hoort thuis te Brugge, men kan ze slechts ten volle genieten in de eigen atmosfeer van de stad.

Breughel en zijn tijd

In de 16de eeuw, met de Romanisten, gaat het nationaal karakter van de Nederlandse schilderkunst enigszins verloren; onze meesters volgen Italiaanse voorbeelden, het landschap krijgt een meer cosmopolitisch uitzicht. Nochtans zijn de twee grootste meesters van toen, Hieronymus Bosch en Pieter Breughel, typisch nationaal gebleven. Bosch is de fantastische verbeelder van Aanbiddingen der Herders en Koningen, van Verzoekingen van Sint Antonius, van Passietonelen en Hellevizioenen. Doch in deze godsdienstige taferelen worden vaak gewone toneeltjes uit het dagelijkse leven verwerkt. In zijn ‘Aanbidding der Koningen’ uit het Prado-museum (Madrid) wordt de traditionele stalruïne voorgesteld door een waarachtige lemen hut uit de Brabantse Kempen; de balken steken door het verzakte strodak, door de gaten in de wanden ziet men de Brabantse boeren en een kcal Peellandschap. Bosch heeft zijn Brabantse oorsprong nooit verloochend.

Het nationaal element in de schilderkunst van Pieter Breughel is van zo aangrijpende betekenis, dat zijn werk als het ware de wording der Nederlandse natie in de 16de eeuw weerspiegelt. In de spanne tijds tussen 1525 en 1569 waarin het leven van Breughel zich voltrekt, hebben de geweldigste gebeurtenissen uit de geschiedenis der Nederlanden plaats. De inquisitie werkt bestendig, overal worden galgen en martelwielen opgericht en roken de brandstapels, ketters en verdachten worden vermoord. Terzelfdertijd beleven de Nederlanden een grote economische crisis, de levensduurte stijgt, de ambachten gaan ten onder, het volk verkeert in zwarte ellende. Desondanks wordt het land gedwongen een zware militaire last te dragen. Filips II verzamelt hier zijn regimenten voor zijn veldtocht tegen Frankrijk. Die huurlingen verwekken haat en afschuw in ons land, dat zo wars is van het militaire en bovenal van elke vreemde

[p. 47]

bezetting. Hoewel die Spaanse oorlogen ons niet aangaan, slorpen zij het grootste deel van het nationaal inkomen op. Hiertegen komt het volksgemoed in opstand. De Staten-Generaal weigeren voor nog verdere credieten te stemmen en vragen de terugtrekking der vreemde troepen. Door de inquisitie, de belastingdruk, de economische crisis, de hongersnood dreigt een opstand uit te breken. De Spaanse troepen worden teruggetrokken (1561) maar de inquisitie duurt voort. Het Eedverbond der Edelen (1566) eist gewetensvrijheid en vraagt de landvoogdes om afschaffing van de plakkaten. In het Hotel Culemborg te Brussel wordt een banketgehoudern, waarop de edelen in grijze kleren verschijnen met bedelzak en drinknap, zoals de vagebonden en geuzen, en klinkt voor het eerst de kreet: ‘Vive les Gueux’. Ditzelfde jaar slaat de beeldstormerij los. Het is geen louter godsdienstig oproer, maar een reactie tegen de inquisitiegruwelen, een algemene beweging van ontevredenen teen een gehaat regime, ter verovering van de national onafhankelijkheid.

Fills II beveelt Alva de Spaanse regimenten uit Italië naar de Nederlanden over te brengen. Meer dan tienduizend keursoldaten komen erheen. Van Straelen, de burgemeester van Antwerpen, sterft op het schavot; de graven van Egmont en Hoorne worden te Brussel onthoofd in 1568, één jaar vóór Breughel's dood. Al wie kan, gaat in ballingschap. Oranje verzamelt een aanzienlijke legermacht ter bevrijding van de Nederlanden.

Het is een tijd van geestelijke omwenteling. Het is een tijd van oorlogsrumoer en wapengekletter. De legers bewegen van Oast naar West en van Noord naar Zuid over de Nederlanden, over Europa. De wereld is als in barensnood.

Het tijdsgebeuren wordt weerspiegeld in het werk van Breughel, waarvan wij de betekenis slechts in het licht der gebeurtenissen volledig kunnen begrijpen. Zijn tekening ‘Justitia’ is een encyclopedie van de heersende gruwelijke rechtspleging. Elders klaagt hij de economische ontreddering aan, waardoor duizenden havelozen langs alle wegen van de Nederlanden dolen.

Tweemaal schildert Breughel de ‘Toren van Babel’ als een aangrijpend symbool van de verwarring der geesten en de verspilling van zoveel menselijke energie; op een dezer werken staat het reusachtig bouwwerk naast een Nederlandse stad. Stukken als de ‘Dulle Griet’ of de ‘Triomf der Dood’ zijn fantastische vizioenen van verschrikking. De oorlog woedt te land en te water, het vuur gloort aan de kim, de schepen zinken of gaan in rookwolken op, de brandstapels doven niet uit in de Nederlanden. Met een profetische blik ziet Breughel de aarde als een uitgebrande planeet.

De ‘Kruisdraging van Christus’ is opgevat als een terechtstelling uit die tijd. Rode ruiters begeleiden de ter dood veroordeelden. Christus en de twee moordenaars zijn moeilijk zichtbaar, want ontelbare nieuwsgierigen verdringen zich random hen. Op het galgenveld staan honderden kijklustigen random de martelwielen.

Het schilderij ‘Luilekkerland’ is een felle hekeling van de standen, die hun plichten verzuimen. Breughel schildert het in 1567, het jaar dat de graven van Egmont en van Hoorne en burgemeester Van Straelen werden aangehouden. Met dit werk geeft hij uiting aan zijn ergemis ten overstaan van de lijdzaamheid zijner medeburgers, die de edelste hoofden van het verzet hulpeloos lieten ombrengen.

Wie nog mocht betwijfelen of het werk van Breughel het spiegelbeeld is van het tijdsgebeuren, verwijst Prof. Muls naar het ‘Liber Amicorum’ van Abraham Ortelius, dat in de Universiteit van Cambridge wordt bewaard. De beroemde aardrijkskundige wijdt hierin een bladzijde aan zijn vriend, de schilder, waaruit blijkt dat diens schilderijen een dubbele betekenis hebben: een uiterlijk-zichtbare en een, die slechts vour ingewijden duidelijk is.

Heel de kunst van Breughel berust op de Nederlandse overleveringen. Zijn ‘Spreekwoorden’, ‘Carnaval en Vasten’, ‘Kinderspelen’ kunnen slechts ten volle worden begrepen door mensen uit deze landen, waar zij in taal en zeden zijn blijven voortleven. In zijn landschappen, zijn ‘Boerenbruiloft’, ‘Boerendans’, ‘Nestenrovers’, dicht hij het epos van de Nederlandse boer. Breughel is de eerste Renaissance-mens, die de mythologie en het ceremoniële historiestuk prijsgeeft voor de schildering van levenstoestanden. Hij verlaat het Platonische met zijn opvattingen van volmaakte schoonheid en schildert geen ideale mensengestalten in harmonieuse samenstellingen, maar mensen zoals zij onder zijn ogen leven. Hij vertoont ons het volksleven door het tumult van de massa, die van links naar rechts beweegt. Zijn personages zijn leden van de naamloze schare, die de Nederlanden gaat bevrijden.

P.D.