Neerlandia. Jaargang 40

'n Dietse stamverwant, Voortrekker Kommandant-Gener. Andries Wilhelmus Jacobus Pretorius 1799-1853

Volgens 'n berig in De Zuid-Afrikaan, kort na die dood van Andries Pretorius, is dit bekend dat hy in 1799 in die distrik van Graaff Reinet gebore is en volgens 'n kennisgewing in die Natal Independent van 8 September 1853 is hy op 23 Julie van dieselfde jaar oorlede in die ouderdom van 54 jaar.

In 1818 is hy gehuud met Christina de Wit, die jongste dogter van 'n vooraanstaande Burger uit die distrik waarin hy opgegroei is. Uit hierdie egverbintenis

Kommandant Generaal A.W.J. Pretorius, naar een afbeelding in ‘Die Voortrekkersmuseum te Pietermaritzburg (Natal)’.

is gebore drie seuns en vyf dogters. Tydens Pretorius se deelname aan die Boomplaas opstand in 1848 is sy eggenote oorlede en is hy 'n jaar later hertroud met die weduwee Petronella de Lange. Uit hierdie huwelik is drie kinders gebore. Hiervan is twee oorlede. Die oudste, 'n seun, is op 16 Desember oorlede, die verjaardag van die Sondagslag. Die droewige gebeurtenis het Pretorius aan sy versuim indagtig gemaak en het hy hom voorgeneem om die viering van die gedenkwaardige dag nie weer in vergetelheid te laat verval nie, maar lang is dit hom egter nie vergun om uitvoering aan sy voorneme te gee nie en is hy kort daarna oorlede.

Volgens Theal (Deel 6, p. 116) is Pretorius afkomstig van 'n predikantefamilie met dieselfde naam oorspronklik woonagtig te Goeree in Suid-Holland wat hulle in die eerste dae van die volksplanting aan die Kaap gevestig het en hulle daarop beroem het dat hul die rasegtheid en familietrots ongeskonde en gelouterd bewaar het.

Met 'n onderlegging in die skryf-, leesen rekenkunde moet Pretorius die hobbelagtige en glibberige lewensbaan tegemoet sien. Egter, met sy aangrypende persoon-

[p. 208]

likheid, bykans bonatuurlik menslike begaafdheid en deursig het hy die stryd in belang van sy volk aangebind en het hy alle lewenskrag daaraan onvermoeid ten koste gelê. Selfs Sir Harry Smith moet van hom getuig dat sy hipnotiese krag om sy invloed oor 'n uitgestrekte gemeenskap te doen geld, ongeëwenaard is.

Spierkragtig van gestalte, donker van gelaatskleur en middelmatige liggaamsbou het Pretorius sy uiterlike vorming aan die natuur ontleen. Op die boerdery het hy hom toegelê totdat hy self oor welvarende vermoëns beskik het.

As jongeman het die wederwaardighede van die grensbewoners in hulle bedwelmende worsteling teen 'n trage owerheid om beskerming teen die Grenskaffers en onbeteuelde leeglopers hom diep getref en die drang na vryheid om oor eie wel en wee te beskik, het ook sy inwerking in diepe voë op hom afgedruk.

Half onbewus van sy eie toestand en regmatige aandeel aan die Groot Trek vereenselwig Pretorius hom met die Trek van Potgieter in 1836 en vergesel die reisende gemeenskap in sy indiwiduele hoedanigheid sonder om sy gewig by die aangeleenthede van die Trek in te werp, en besluit hy om na 'n korte afwesigheid weer terug te keer na Kaapland.

Lang egter kan hy die aanstroming van die sluimerende vryheidsstrewe in sy siel nie trotseer nie. In geselskap van sy broer besoek hy weereens Natal aan die begin van 1838 en bring ook 'n besoek aan die hawe van Port Natal maar keer nogeens terug na sy geboorteplans.

Die onweerstaanbare vryheidsdrang wat die landverhuisers besiel het, het nou ook tot 'n lewenskragtige werklikheid in Pretorius ontbrand. Die moord op Retief en sy 71 dappere Burgers, die gewetenlose skouspel van Moordspruit en Bloukrans op 16 Februarie het sy harstogtelike gevoel vir naasteliefde aangevuur. Onverwyld antwoord hy op die noodkreet uit Natal. Skaar 'n Trekkersgroep om hom heen en ruk die Oranje-rivier oor. Te Modderrivier in die Oranje Vrystaat vorm hy 'n laer waar hy die vrouens en kinders in 'n beskermde en versorgde toestand agterlaat en spoed hy die Drakensberge oor met sodanige weerbare manne wat gemis kon word. By sy aankoms in Natal in November 1838 tref hy die Trekkers in 'n halfontsenude en ontredderde toestand aan, onder wie sy aankoms 'n werkkragtige besieling ingeblaas het en word hy onmiddellik sonder enige teenstem tot Kommandant-Generaal van die Trekkers gekies.

Onverwyld bind Pretorius die stryd teen Dingaan aan. Voeg 'n kommando van nagenoeg 450 manskappe vanuit die laergroepe oor geheel Natal onder hom saam.

Pretorius was 'n man van oortuiging en geen man van gety of mooiweerspersoon nie. Terloops moet hier gewaag word van 'n artikel in ‘Die Huisgenoot’ van 27 November 1935, oor ‘Die Wa en die Volk’ waarin die dwarsdrywery onder die Voortrekkers sterk beklemtoon en oordryf word, en wil die skrywer te kenne gee dat Pretorius nie deel sou geneem het aan die Strafkommando teen Dingaan, indien hy die minste ongeneëntheid ondervind het nie. Volgens die artikel wil dit skyn asof dit by Pretorius geen saak van oortuiging was nie. Dit is onbillik. Dit word nou tyd om te waarsku teen die oordrywing van die dwarstrekkery onder die Trekkers. Toestande het daartoe geleen. Omdat die trek uit groepe bestaan het, was dit hoofsaaklik 'n groepstrots instede van dwarstrek, dit is misleidend en 'n gruwelike miskenning wat die Trekkers na die hoof geslinger word.

By Pretorius was dit 'n uitgemaakte saak dat die oorwinning teen die oorweldigende en onverbiddelike Zuluhordes sonder die tussenkoms van die Allerhoogste nie uitvoerbaar is nie en geen moontlikheid tot uitredding bestaan nie. Te Danskraal op 7 Desember bring hy sy manskappe byeen en deur bemiddeling van Sarel Cilliers word 'n Gelofte tot die Opperwese aangegaan. Aan die aand van die 15de het die Gideonsbende hulle te Vegkop aan die Bloedrivier saamgetrek. Vroeg die môre van die 16de breek die aanslag op die laer los en geluk dit die kommando onder Pretorius

[p. 209]

die oorwinning op die verwoede Zulukrygers te behaal. Pas na die oorwinning trek Pretorius op na die hoofstad van Dingaan, vind dit in puin en ligtelaaie, rig 'n baken op met sy naam en datum daarop en bewys die laaste hulde aan die beendere van Piet Retief en sy manskappe wat die lewe daar op wreedaardige wyse moes inskiet.

Op 22 Desember skryf Pretorius aan die Trekkersraad uit Mgungundhlovu dat hy die Allerhoogste die hulde bring van die oorwinning en dat hulle 'n Huis ter ere van Sy Naam dienooreenkomstig sal oprig.

Vroeg in 1839 word die Volksraad te Pietermaritzburg byeengeroep met Pretorius as Kommandant-Generaal.

Met staatsmansbeleid sluit Pretorius 'n ooreenkoms met Umpande. Vestig die Zulu-nasie en met behulp van Umpande en sy 2000 krygers word die stryd opnuut teen die geweldenaar Dingaan aangebind wat lei tot sy neerlaag in die omgewing van die Wit Umfolosirivier onder die leiding van Nonkalaze die veggeneraal van Umpande. Umpande word op die Zulu-troon bestendig. Dadelik onderneem Pretorius die vestiging van die vlugteling en ontstamde Zulu's op 'n vaste grondslag. In 1841 word die vrybuiter 'Ncapai onderwerp aan Pretorius en sy kommando en word stappe geneem om die Kaffers uit Natal tot tussen die Omzimkulu- en Umzimvuburivier te segregeer. Voordat dit egter bewerkstellig kon word Natal deur die Britse troepe in beslag geneem.

Pretorius rig 'n skrywe aan Sir George Napier die toenmalige Kaapse Goewerneur om die militêre besetting van Port Natal te onthef sonder om die gewenste sukses te behaal. Met sy kommando bestaande uit Burgers slegs uit Natal wyk hy uit na die hawe van Natal en behaal 'n tydelike oorwinning oor Kaptein Smith en sy troepe op 23 Mei 1842 maar moet 'n maand later die onderspit delf, die hawe verlaat en die eed van onderdanigheid aan die Britse Kroon onderteken te Pietermaritzburg.

Onversoenbaar soos sy gemoed in hom gebons het, het hy hom tog nie teen die onvermydelike verset nie en die hand aan die ploeg geslaan om versoening te bewerkstellig tussen sy landgenote en die Britse owerheid en het Kolonel Cloete op sy besoek aan Pietermaritzburg alle hulp verleen om sy doel te bereik in sy poging tot bevestiging van Britse bestuur in Natal. Vredeliewend en tegemoetkomend was hy by uitstek. Op 31 Maart 1839 skryf hy aan Majoor Jarvis wat met 'n Britse eenheid die hawe van Natal in beslag geneem het; ‘Wat myzelve betreft voel ik dat myn krachten ontoereikend zyn om de huidighe opgewondenheid van de gemoederen te kalmeren en de vreedzaamheid te bewerkstelligen’. Versoenend was hy in elk opsig, hoewel hy die Natalse Trekkers in getalle die land sien verlaat as gevolg van die Britse besetting en Kaffer-strooptogte en skryf Pretorius aan die Luitenant Goewerneur op 16 Julie 1846, ........ waar zyn de Boeren van dat land? Zy verdwynen als rook, zoude iemand kunnen zeggen zy wilden onder de Britsche gezag niet staan - deezen spreek ik ernstig tegen’.

Oor Pretorius se toespraak in die Volksraad na die Britse besetting vertel Henry Cloete in sy ‘Lectures’ dat daar 'n aantal persone van voorneme was 'n aanslag op die persoon van Pretorius te gemaak het terwyl hy met sy tegemoetkomende rede besig sou wees. Dit het Pretorius ter ore gekom en in sy toespraak, so verklaar Cloete, wat nie te kort skiet by 'n rede van 'n Cicero nie, het Pretorius sy vermeende aanvallers ontmasker en algeheel vernietig en ontwrig.

Pretorius vestig hom ter woon op sy plaas Welverdient nou bekend as Edendale wat die ‘Volksraad my voor myn onvermoeide diensten aan den gemeenskap bewezen, geschonken heeft’, waar hy ook sy huis, wat vandag nog staan, gebou het.

Lang sal hy die gewaande rus en vrede nie geniet nie. Die Britse regering het sy voorstelle tot algehele segregasie van die Naturelle maar gedeelteliks uitgevoer, en bly die leeglopery en minagting van privaat besit hom steeds 'n kwelling.

Als gevolg hiervan en die versuim van

[p. 210]

die Regering om die nodige transporte op eiendomme uittereik, is 'n groot aantal Voortrekkers alweer die Drakensberge oor, terug na die teenswoordige Oranje Vrystaat. Hierdie geleidelike uittog het Pretorius seer ter harte gegaan en onderneem hy selfs 'n reis na Grahamstad in 1847. Hieroor skryf hy op 28 Januarie 1848 aan die Luitenant Goewerneur van Natal ‘Ik heb myne moede lichaam niet gespaard om een lange reis en Sir Henry Pottinger heeft ons niet eens willen sien of hooren, ........ hier worden wy verdruk en verjaag, neen! als deeze de genadige bescherming is welke ons belooft werd dan liever de Wildernis van Zuid-Afrika’. In moedeloosheid keer hy onverrigtersake terug sonder enige wenk van die kant van die Britse Regering om die wantoestande in Natal waaraan die Emigrante verkneg is te verhelp, laat staan nog om die Republiek te herstel. Maande later en wel deurmiddel van 'n Goewerments kennisgewing verklaar Sir Henry Pottinger op 21 Oktober 1848 bywyse van een verontskuldiging, dat drukte van werksaamhede hom verbied het dat hy Pretorius nie kon spreek nie, dat dit te veel tyd in beslag sou geneem het om al sy klagte deeglik te ondersoek en dat hy op die punt gestaan het om Suid-Afrika te verlaat.

In moedeloosheid versonke op sy terugkoms uit die Kaap vestig Pretorius hom op sy andere plaas Rietbult aan die Boesmansrivier. Vandaar werp hy sy lot in ten gunste van die Emigrante Boere tussen die Oranje- en Vaalrivier oor welke gebied Britse souvereiniteit op 3 Februarie 1848 uitgeroep is.

Hier het Pretorius hom weer in sy volle grootheid en krag laat geld, aan bevel van ongeveer 1000 man sterk moet hy na 'n korte skermutseling op 30 Augustus die onderspit te Boomplaas delf teen 'n oormag van Britse troepe onder leiding van 'n aantal Griqua-troepe. Pretorius en sy manskappe wyk nou uit na die gebied oor die Vaalrivier met 'n prys van £ 1000 op sy hoof. In Transvaal het hy die bevel van Kommandant-Generaal, eers van die Rustenburgse Trekkers en later na die bestendiging van die Transvaalse Republiek na die Sandrivier-Konvensie in 1852 bly behou tot sy dood in 1853.

Pretorius die groot vryheidsheld het homself die moeite nie gespaar hom in die diens van sy volk te stel nie en het hy ook nie geaarsel en gehuiwer sy naaste te berispe indien hy 'n daad pleeg wat teen die volksbelange indruis nie. Aan Jacobus Snyman wat die strewe van die Emigrante Boere ietwat ongunstig gesind was tydens die omwentelinge van 1848 skryf hy op 22 Julie 1848; ‘Dit zal gemakliker wezen voor u een berg in de zee te verzetten dan deze vryheidsstroom te dempen’.

Dit word beweer dat Pretorius nog in die ou periode vierkantig 'n plek ingeruim het en dat eers met sy dood die nuwe tydperk ingelui is, dit egter is die beskouing van die oningewyde. Die opkoms van Pretorius het die laaste knalle van die ouere tydperk laat wegsterf. Pretorius se deurtastende en verinnerlikte nasieliefde en vryheidssin van 'n rasegte Afrikaner het die vroëre versinnebeelde vryheidsideaal, gegrond op griewe, in sy tempo laat versnel.

Verligte volksman soos hy was, het hy die gevaar gesien van kleur- en rassevermenging wat die toevloei van misdadigers na die Britse Kolonies sat veroorsaak met die poging wat aangewend was om Bandiete in die Kolonies op te neem en het hy ook gevaar vir Transvaal daarin gesien. Ernstig protesteer hy by die Natalse Regering op 4 Maart 1852 teen die opname van die bannelinge in Natal: ‘Ik zie eene groote ongenoegen en opschudding te gemoet welke door het invoeren van bandieten zoude teweeg gebracht worden. Zy zoude zich spoedig onder de Kafferstammen kunnen vervoegen, de uitwerking van zodanige vermenging is licht te begrypen en behoeft geene uitlegging’.

Hy het ook die handel tussen die Transvaal en die Britse Kolonies op 'n vaste grondslag gebring. As 'n banneling is Pretorius uit Natal en die Souvereiniteit met 'n prys van £ 1000 op sy hoof. Triomfantelik besoek hy Natal in April 1852 as Kommandant-Generaal (President) van Transvaal. In antwoord op die heildronk ingestel op hom tydens die

[p. 211]

noenmaal hom aangebied te Pietermaritzburg op 30 April verklaar Pretorius:

‘Ik zal myn uiterste best doen om de onderlinge wederkerige handelsbetrekkingen wat tussen Natal en de Transvaal bestaan te handhaven door middel van doeltreffende bescherming, indien ons slechts de Natalsche Regering beweegen kunnen tot de gewenste verkeer en de weegen in gangbare toestand te brengen’.

Pretoriuis se Naturelle-beleid is uniek en staan nog as 'n mijlpaal in Suid-Afrika, so selfs, dat ons vandag nog die vrugte daarvan pluk. Op die huidige oomblik word sy Naturelle-politiek, hoe wel in 'n ietwat gewijsigde vorm eerbiedig in Natal en onlangs nog is deur die Zulu-Indaba te Pietermaritzburg getuienis gelewer van sy gevatheid en versiendeblik waarmee hy sake betrag het. Die Kaffer-probleem was hom 'n saak van opspraakwekkende belang. Op 16 Maart 1846 skryf hy aan die Natalse Goewernement: ‘Ik zeg indien sy U.Ed. orders zoo minacht, indien zy zien dat zy niet verplicht zulle zyn daaraan te voldoen zullen U.Ed. Bestier zwaar worden en wy zullen schielik zelfs door dezen onder ons wonende Kaffers zoo aan leven als aan eigendom gevaar hebben’. Sy verligte beskouings ten aansien van die Kaffer moeilikhede is selfs deur die Natalse Regering nie verontagsaam nie en is hy om sy sienswyse in hierdie verband van staatsweë genader ten einde tot 'n oplossing te geraak uit die benarde toestand. By Pretorius was dit 'n uitgemaakte snak dat die metterwoon van blank en gekleurd onmoontlik geduld kan word. In sy uiteensetting aan die Regering op 6 Augustus 1846 laak hy enige vorm van samewoon en stel territoriale segregasie in die oprigting van vyf afsonderlige Naturelle gebiede voor. Enige vorm van samewoon sat die Naturel noop om die wette van die blanke te verontagsaam en te minag, aangesien Umpande geen bindende invloed op die Natalse Kaffers kan uitoefen nie, derhalwe staan hy 'n algehele insluiting van Naturelle in lokasies voor onder afsonderlike hoofskappe en onder die regterlike beheer van 'n magistraat en 'n polisiemag. Verder moet die Naturel ook verplig word om huur vir sy grond te betaal en verbied word om gewapend te gaan, want merk hy aan, indien hulle die heskerming van die Britse Regering geniet, vir wie wapen hulle hul dan? Want volgens Kaffer gebruik mag geen mindere voor sy meerdere gewapen verskyn nie en eindelik moet verhoed word dat geen vuurwapens aan die Kaffers verkoop word nie. Dit sal, meen hy, vertroue van die kant van die Naturel in die trotse Afrikaanse-Boer inboesem.

Melding dien ook nog gemaak te word van Pretorius se gehegtheid aan sy grond. Sy pronkplaas Welverdient van 6123 akker sewe-myl buite die stad Pietermaritzburg het hy in wanhoop verlaat as gevolg van oorstroming van Kaffers en verontagsaming van eiendomsreg, en roep hy uit: ‘Wat zullen de wereld zeggen indien zy hooren dat myne plaats in een Kafferryk veranderd is geworden’. Hy teken protes by die Landmeter-Generaal op 19 Junie 1846 hierteen aan en skryf: ‘....Indien zoo een overstroming van moord en roofzuchtig volk in het midden van ons moeten blyven zullen ieder, onzen dierbaren wooningen met tranen in den oogen moeten verlaten’.

Pretorius se godsdienssin staan voorop in al sy bewegings en wederwaardighede. Op 29 Oktober 1852 verklaar hy by geleentheid van 'n onthaal in die Transvaal: ‘Ik kan my de eer toeeigenen dat dit door myn toedoen is dat de Transvaal deze trotsche positie van een vry onafhanklik volk tans geniet onder de leiding van een Hoogen God en verzeker ik u dat zolang het leven my nog vergund wordt ik myn neederigen diensten altyd ten voordele van myn volk zal aanwenden’. Hy kondig by hierdie geleentheid ook die aankoms van 'n Hollandse predikant in die Republiek aan en verheug hom daaroor.

In sy laaste brief aan die Volksraad op 13 Julie 1853 (Zuid-Afrikaan 15 Augustus 1853) vermaan hy sterwend: ‘Ik moet u nogeens vermanend toevoegen, bescherm u kerk, als de Christelike Godsdienst in verslapping en achteruitgang vervalt dan vervalt insgelyks ook de staat’.

[p. 212]

Soos Pretorius geleef het, het hy ook die tydelike met die ewige verwissel. Immer bly hy vredeliewend en spoor hy tot eensgesindheid en naasteliefde aan. In 'n skrywe in De Natalier van 31 Mei 1844, roep hy 'n byeenkoms ten einde die aantygings teen hom te weerlê of teen hom te bewys. Op grootmoedige wyse wil hy die minste wees terwille van die vrede en goedgesindheid, want, sê hy, as die goedgesindheid onderling ondermyn word wek dit verdeeldheid, en verklaar hy: ‘Myn vurige verlangen en dringend verzoek is derhalve, dat het myn geëerde medeburgers moet behagen my op eene door my te bepalene plaats en tyd een gelegenheid te geven voor hunne vierschaar te verschynen om my in het byzyn myner beschuldigers te moogen zuiveren van die wanbedryven my ten laste gelegd of anders den straf te ondergaan’. In sy skrywe aan die Volksraad op 13 Julie 1853 pleit hy nogeens om eensgesindheid: ‘Weest voorzichtig verhoed dat geen twist en verstooring onder u plaats hebben’.

M. BASSON, Argivaris, Pietermaritzburg (Natal).

Naschrift der redactie.

Het Johannesburgse Africana-Museum heeft pas den laatsten brief van Andries Pretorius aangekocht. Hij schreef hem 20 Juli 1853, drie dagen voor zijn dood, aan zijn kinderen en bevat o.m. deze zinnen:

‘De tijd van mijn verscheiden is aanstaande en ik snel niet rasse schreden naar het graf. Ik weet niet hoe lang of ik nog blijven zal, doch met zekerheid zie ik de dood tegemoet. Nu, ik vermane u dan allen tot nadenken; ik geef u allen mijn vaderlijken zegen. God de Heer bidde ik zegene u naar ziel en lichaam’.

De brief is onderteekend A.W.J. Pretorius, Commandant-generaal.