Neerlandia. Jaargang 38

Nederland

Dr. H.P. Berlage. †
Grondlegger der moderne Nederlandsche Bouwkunst.

In de St. Paul's te Londen, het meesterwerk van Sir Christopher Wren, is een gedenksteen ingemetseld met het opschrift: ‘Zoekt Gij het Monument voor Christopher Wren, zie rondom U.’

Moeilijk kan op eenvoudiger, treffender wijze de beteekenis van den grooten bouwmeester worden uitgedrukt. In deze enkele woorden ligt de diepe zin opgesloten van de wijsgeerige gedachte: de mensch gaat heen, maar zijn werk blijft; de man, die zijn leven heeft gewijd aan de bezieling van de stof, heeft zich een monument van blijvende waarde opgericht, na zijn dood leeft hij onder ons voort door de grootheid van zijn schepping.

Wij dachten aan deze zinrijke woorden, toen ons het bericht bereikte, dat de grijze Nederlandsche bouwmeester H.P. Berlage overleden was. In gedachten zagen wij voor ons de kleine, weinig imponeerende, zij het ook altijd innemende gestalte van den mensch Berlage. Maar daarachter doemde hoog op de machtige silhouet van zijn gebouwen, de onvergankelijke scheppingen van zijn geest. Zijn leven is geëindigd, maar hij zal blijven voortleven in de kunstwerken van zijn hand. Nog lang nadat het beeld van zijn persoonlijkheid in onze herinnering is vervaagd, zal er een bezieling uitgaan van zijn in steen belichaamde gedachten.

In een Duitsch blad wordt Berlage genoemd: ‘de grondvester van de moderne Nederlandsche, en de pionier van de Internationale architectuur’, een juiste karkteristiek, die tevens een beeld geeft van de waardeering, die deze groote Nederlander ook buiten onze grenzen genoot. Vóór alles is deze bouwmeester de grondlegger der moderne Nederlandsche bouwkunst, daarin ligt zijn beteekenis, in dezen zin zullen zijn bouwwerken ook voor het nageslacht getuigenis afleggen van zijn scheppend vermogen.

Om te beseffen wat Berlage voor de bouwkunst heeft gedaan, moet men zich verplaatsen in den tijd, waarin hij voor het eerst gelegenheid vond zijn baanbrekende gedachten in een werk van grooten omvang (de beurs te Amsterdam) te verwezenlijken.

In het midden der vorige eeuw had de bouwkunst haar laagste punt bereikt. Karakterloos, zonder bezieling, sleepte de architectuur haar kommervol bestaan voort; het juiste begrip van het wezen der bouwkunst, van het innerlijk verband tusschen vorm en inhoud, van de beteekenis der versiering, enz. was verloren gegaan. Gemis ideaal werkten verlammend op alle oorspronkelijkheid, aan overtuiging, afwezigheid van een groot geestelijk en deden de bouwkunst ontaarden in een verwaterde nabootsing van vroegere schoonheid. De bouwmeesters uit dien tijd putten uit de zoozeer bewonderde vormenschat van vroegere stijltijdperken, niet beseffende dat vormen levenloos zijn zoolang ze niet uit een innerlijk proces voortkomen.

In de tweede helft der negentiende eeuw kwamen de eerste teekenen van herleving. In navolging van den Franschman Viollet-le-Duc en onder leiding van den grootsten der toenmalige bouwmeesters, Dr. P.J.H. Cuypers, grondde men een meer rationeele bouwkunst op een diepgaande studie van de Gothiek. Ofschoon nog niet geheel los van de traditioneele vormgeving werd opnieuw verband gebracht tusschen constructie en vorm. Ondanks een moeilijk te overwinnen tegenstand wist Cuypers den gewelfbouw in eere te herstellen en ontwikkelde hij de uitwendig zichtbare architectuur rechtstreeks uit de constructie.

Toch vermocht het genie van dezen grooten bouwmeester geen blijvende vernieuwing van de architectuur in Nederland te brengen. Daartoe was zijn kunst nog te veel op de herleving der oude stijlen gericht. De bouwkunst bleef gevangen in den greep der vroegere bouwschoonheid. Het uiterlijk der gebouwen bleef een kleed van - zij het ook vaak talentvol - saamgevoegde motieven, die oorspronkelijkheid en innerlijke waarde misten. Hier en daar slaagden enkele voorloopers der moderne beweging erin, de banale stijlvormen te vervangen door nieuwe versieringsmotieven, maar deze fantasieuiting miste al evenzeer de innerlijkheid

Dr. Berlage aan zijn teekentafel.

[p. 136]

als de nabootsing der Renaissance en Gothiek.

Eerst Berlage zou het verlossende woord spreken. Voor dezen bouwmeester, die tegelijkertijd denker en kunstenaar was, werd het duidelijk, dat een waarlijk vrije en nieuwe architectuur alleen geboren kon worden door een omwenteling van binnen uit. Hij besefte, dat het levenwekkende beginsel van elke ware bouwkunst: de eenheid van inwendig organisme, bestemming_, constructie, materiaal en uitwendigen vorm verloren was gegaan, en dat herstel van dit beginsel alleen de kunst zou kunnen redden.

Met een bewonderenswaardige vastheid van wil, met een onwrikbare trouw aan zijn beginsel gaf hij den eersten stoot aan de omverwerping der zinloos geworden architectuur. Licht was de strijd niet, slechts een klein aantal gelijkgezinden stond aan zijn zijde. De meesten en vooral het groote publiek stonden afkeerig, ja zelfs vijandig tegenover zijn denkbeelden; men begreep den eenvoud en de schijnbare nuchterheid van zijn werk niet, en men verweet hem armoede en gebrek aan fantasie.

Maar Berlage ging recht op zijn doel af zonder zich aan de kritiek te storen. Zooals de schilder, die zich wil losmaken van schijn en medekunst, altijd weer terugkeert naar de klare bron der natuur, zoo putte deze bouwmeester uit de eenvoudige degelijke bouwstoffen van eigen bodem. De natuurlijke eigenschappen van deze bouwstoffen, de logische constructie, die uit deze eigenschappen voortvloeit, waren het uitgangspunt, niet alleen voor het inwendig organisme van den bouw, maar ook voor de vormgeving van het uitwendige. Geen overtolligheden, geen aangehangen versieringen, geen zinlooze onderdeden omsluierden de grootsche gedachte van den bouwmeester. Klaar en duidelijk, eenvoudig en waar ontwikkelde zich het kunstwerk van binnen naar buiten.

De bouw van de beurs te Amsterdam was een daad van groote beteekenis. Met deze schepping bond Berlage den strijd aan tegen den krachteloozen bouwtrant van den tijd, en legde hij tevens den grondslag voor een nieuwe architectuur vol beloften. Want wat de moderne kunst behoefde was niet een andere vorm, maar een ander beginsel. Of liever de terugkeer tot het zuivere principe van elke kunst, gedragen en bezield door een waarlijk nieuwen geest.

Door daad en geschrift verbreidde Berlage deze beginselen. Steeds grooter werd zijn invloed op de jongeren uit zijn omgeving en ook het buitenland erkende in hem den pionier der nieuwe gedachte.

Het was geen toeval, dat deze verjonging van Nederland uitging. Berlage was een man van den echt Nederlandschen stempel. Hij vereenigde de groote raseigenschappen van het Nederlandsche volk in zich. Trouw aan groote beginselen liefde voor al wat waar en echt is, eenvoud en degelijkheid van levensopvatting en moed om den weg te volgen, dien men als de eenig juiste ziet, dat zijn de deugden, die Berlage leidden, toen hij de moderne Nederlandsche bouwkunst grondvestte.

Zijn werkeen zullen ervoor zorgdragen, dat Nederland zijn grooten bouwmeester nimmer vergeten zal.

v.H.

KALENDER GROOT-NEDERLAND 1935.
Deze maand verschijnt bij de Schefferdrukkerij, Wijnstraat, Dordrecht, de kalender Groot-Nederland 1935.
Leden van het A.N.Y., bestelt spoedig een ex. en beveelt dit uitnemende propagandamiddel, dat 365 dagen zijn taak met woord en beeld vervult, bij uw familie, vrienden en kennissen aan. De prijs is slechts f 1.60.